• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

البدء و التاریخ

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اَلْبَدْءُ وَالتّاریخ، عنوان کتابی درباره آغاز آفرینش و تاریخ پیشامدهایی که پس از آن به وقوع پیوسته است.



این کتاب را در ۳۵۵ ابو نصر بن مطهر بن طاهر مقدسی در بُست سیستان، برای یکی از امیران سامانی نوشت، اما چون نامش در آن نیامده است، برخی، از جمله ابن وردی
[۱] ابن وردی، خریدة العجایب و فریدة الغرائب، ج۱، ص۲۸۳، چاپ محمود فاخوری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
و به پیروی از او حاجی خلیفه،
[۲] مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج۱، ص۲۲۷، چاپ محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلکه کلیسی، استانبول ۱۹۴۱ـ۱۹۴۳.
آن را به ابو زید احمد بن سهل بلخی (متوفی ۳۴۰) نسبت داده‌اند.
منشأ این انتساب احتمالاً نسخه‌ای خطی از این اثر در کتابخانه صدر اعظم داماد ابراهیم پاشا است که خلیل بن الحسن الکردی الوَلاشْجِردی در ۶۲۲ کتابت کرده
[۳] مطهر بن طاهر مقدسی، ترجمه فارسی: آفرینش و تاریخ، ج۱، مقدمة شفیعی کدکنی، ص۳۶، مقدمه، ترجمه و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۴ ش.
و در آن، چنان ادعایی کرده است؛
[۴] تاریخ تألیف را ۳۵۵ آورده، مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
[۵] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۱، ص۶، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
و به تصریح یاقوت،
[۶] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱، ص۱۴۱، چاپ دیوید سموئیل مارگلیوث، قاهره ۱۹۰۷ـ ۱۹۲۵.
بلخی در ۳۲۲ درگذشته است.
ابن ندیم
[۷] ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۱۵۳، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.
نیز در آثار بلخی از این کتاب نام نبرده است.
افزون بر این، نویسندگان قدیم، از جمله ثعالبی،
[۸] عبدالملک بن محمد ثعالبی، تاریخ غررالسیر: المعروف بکتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، ج۱، ص۵۰۱، چاپ زتنبرگ، پاریس ۱۹۰۰، چاپ افست تهران ۱۹۶۳.
ابوالمعالی رازی
[۹] محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، ج۱، ص۵ـ۶، چاپ عباس اقبال، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۲ ش).
و بناکتی
[۱۰] داود بن محمدبناکتی، تاریخ بناکتی = روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب، ص ۵۲، چاپ جعفر شعار، تهران ۱۳۴۸ ش.
[۱۱] داود بن محمدبناکتی، تاریخ بناکتی = روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب، ص۱۵۰، چاپ جعفر شعار، تهران ۱۳۴۸ ش.
که از البدء و التاریخ نقل کرده‌اند، همه آن را به نام مقدسی نوشته‌اند.
[۱۲] مطهر بن طاهر مقدسی، ترجمه فارسی: آفرینش و تاریخ، ج۱، مقدمة شفیعی کدکنی، ص۳۸، مقدمه، ترجمه و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۴ ش.

منهاج سراج نیز در طبقات ناصری حدود بیست مورد از البدء و التاریخ نقل کرده است.
اما اشاره‌ای تاریخی به کشف معادن طلای خَشباجی
[۱۳] مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج ۴، ص۷۸، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹.
در سیستان در ۳۹۰ که به عنوان یکی از عجایب به کتاب افزوده شده است، کار تعیین نویسنده و تاریخ نگارش را پیچیده می‌کند.
زیرا نویسنده این بخش‌ها و این‌که آیا در این سال قسمت‌های دیگری نیز به کتاب افزوده شده است یا نه، معلوم نیست.


به رغم شهرت بسیار مقدسی، سال تولد و وفات او مشخص نیست، اما احتمالاً چند سالی پس از نگارش این کتاب زنده بوده است.

۲.۱ - دلیل نسبت مقدسی به مؤلّف


نسبت مقدسی به وی بدان سبب است که یا از اهالی بیت المقدس بوده که به خراسان کوچ کرده‌اند یا اقامت طولانی در آن‌جا داشته است.
[۱۴] مطهر بن طاهر مقدسی، ترجمه فارسی: آفرینش و تاریخ، ج۱، مقدمة شفیعی کدکنی، ص۳۹، مقدمه، ترجمه و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۴ ش.



از مطالب کتاب چنین بر می‌آید که مقدسی به چند زبان و خط آشنایی داشته، سفر‌های متعددی کرده و از دانش‌های وسیع و گوناگون برخوردار بوده است.


برای نگارش کتاب نویسنده از منابع بسیار بهره گرفته است، از جمله: خدای نامه، سیر العجم، تاریخ خورزاد، رسالة فی وصف مذاهب الصابئین، کتاب القرانات، اوائل الادله، کتاب الخُرمیّه، کتاب المعمرین، تاریخ ملوک الیمن و کتاب‌های دیگری که بیش‌تر آن‌‌ها از میان رفته است.
[۱۵] مطهر بن طاهر مقدسی، ترجمه فارسی: آفرینش و تاریخ، ج۱، مقدمة شفیعی کدکنی، ص۱۰۲ـ۱۱۱، مقدمه، ترجمه و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۴ ش.



البدء و التاریخ ۲۲ فصل دارد و هر فصل شامل چند باب است.
این فصول عبارت‌اند از: در تثبیت نظر و مهذب ساختن جدل؛ در اثبات آفریدگار و یکتایی آفریننده؛ در صفات باری تعالی و اسماء او؛ در تثبیت رسالت و ایجاب نبوت؛ در یاد کردِ آغاز آفرینش؛ در یادکردِ لوح و قلم و عرش و کرسی و فرشتگان و صور و صراط و میزان؛ در آفرینش آسمان و زمین و آن‌چه در آن است؛ در ظهور آدم و پراکنده شدن فرزندان او؛ در یادکردِ فتنه‌ها و کوَایِن و قیام قیامت و سپری گشتن جهان و وجوب رستاخیز؛ در یاد کردِ پیامبران و مدت عمر ایشان؛ در یادکردِ شاهان عرب و عجم تا بعثت پیغمبر ما؛ در یادِکرد ادیان مردم روی زمین و نحله‌ها و مذاهب هر کدام از اهل کتاب و جز ایشان؛ در چگونگی زمین و حدود آبادی‌ها و شمار اقالیم و چگونگی دریا‌ها و رودخانه‌ها و شگفتی‌های زمین و آفرینش؛ در یادکردِ انساب عرب؛ در یادکردِ مولد پیغمبر و منشأ وی و بعثت او تا هجرت؛ در وارد شدن پیغمبر به مدینه و سریّه‌ها و غزوه‌های او تا هنگام وفات؛ در چگونگی شمایل پیامبر خدا و خوی و سیرت و خصایص و آیین‌های او؛ در یاد کردِ افاضل یاران پیامبر و اولی الامر از مهاجرین و انصار؛ در مقالات اهل اسلام؛ در مدت خلافت صحابه و حوادث و فتوحی که در این دوره روی داد تا روزگار بنی امیه؛ در فرمانروایی بنی امیه تا آخر روزگار ایشان؛ در وصف بنی هاشم و شماره خلفای بنی عباس از سال ۱۱۲ تا حدود عصر مؤلف.

۵.۱ - دانسته‌‌های تاریخی دین ایرانیان در البدء و التاریخ


مقدسی در این کتاب دانسته‌‌های مهمی درباره تاریخ و دین ایرانیان آورده که بعضی از آن‌‌ها دست اول است، از جمله شرح دیدارش از آتشکده‌ای قدیمی، اطلاعاتی درباره پیامبران و قوانین زردشتیان و آرای آنان درباره آفرینش،
[۱۶] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۱، ص۶۲ـ۶۳، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
[۱۷] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۳، ص۷، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
[۱۸] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۴، ص۲۶ـ۳۰، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
مزدکیان، قباد و مزدک، آرای خرمدینان درباره آفرینش، عروج ارواح، فرقه‌‌های فرعی خُرمیه و چگونگی دیدارش با آنان در ماسَبَدْان و مهرجَان قَدْق و قیام بابک خرمدین
[۱۹] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۲، ص۲۰، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
[۲۰] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۳، ص۸، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
[۲۱] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۳، ص۱۶۷ـ ۱۶۸، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
[۲۲] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۴، ص۳۰ـ۳۱، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
[۲۳] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۶، ص۱۱۴ـ۱۱۹، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
و همچنین آرای برخی اندیشمندان درباره کرویت زمین و گردش آن و دیگر سیارات به دور فلک.
[۲۴] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۲، ص۴۰، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.

دیگر قسمت‌های کتاب عبارت‌اند از: بخش ملوک العجم شامل وصف شاهان داستانی و نیز اشکانی ایران که در آن سه بیت شعر از شاهنامه مسعودی مروزی، شاعر دوره سامانی، نقل شده است،
[۲۵] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۳، ص۱۳۸، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
[۲۶] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۳، ص۱۷۳، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
مروری بر جغرافیای ایران
[۲۷] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۴، ص۷۶، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
و شهر‌های بنا شده به فرمان فرمانروایان ایرانی،
[۲۸] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۴، ص۹۸، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
فتح عراق و ایران به دست مسلمانان،
[۲۹] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۶۹، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
مرگ یزدگرد ساسانی،
[۳۰] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۹۶ـ۱۹۹، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
فتح جرجان و طبرستان به دست سلیمان بن عبدالملک
[۳۱] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۶، ص۴۱ـ۴۳، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
و نیز اطلاعاتی درباره شخصیت ابومسلم و شورش‌هایی که در سده دوم روی داده است.
[۳۲] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۶، ص۶۲، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
[۳۳] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۶، ص۸۲ ـ۸۷، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.



مقدسی مانند ابن واضح یعقوبی (متوفی ح۲۸۴) و مسعودی (متوفی ۳۴۶) تاریخ پیش از اسلام را به شیوه موضوعی و فرهنگی و تاریخ دوره اسلامی را به ترتیب زمانی سلسله‌‌ها مرتب کرده است.
توجه مقدسی به اقوام باستان و هند نمونه متقدم علاقه‌ای است که ابوریحان بیرونی در این باب نشان داده است.


او که معتزلی بود، به رشد و تکامل عقل و وحی در تاریخ اهمیت می‌داد و اصرار داشت که به جنبه رمزی و نمادین افسانه‌‌های آفرینش توجه شود.
[۳۴] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۲، ص۵۰، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.



گذشته از مزایا و امتیازات فراوان این کتاب، پاره‌ای اشتباهات و مسامحات نیز در آن دیده می‌شود؛ از جمله اشتباه تاریخی در شرح خروج عبدالرحمان بن محمد الاشعث و خلط آن با خروج قرمطیان .
[۳۵] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۰۹، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.

در فاصله سال‌های ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، کلمان هوار برای نخستین بار البدء و التاریخ را از روی نسخه خطی کتابخانه داماد ابراهیم در شش مجلد به عربی منتشر کرد که چاپ متوسطی است و در پاره‌ای از ضبط‌های آن اشتباهاتی دیده می‌شود.


ترجمه فرانسوی این کتاب که خبر آن در صفحه عنوان چاپ عربی کتاب داده شده، ظاهراً هرگز انتشار نیافته است.
محمد رضا شفیعی کدکنی هر شش مجلد را با عنوان آفرینش و تاریخ به فارسی ترجمه کرده و در ۱۳۷۴ ش، همراه با مقدمه‌ای مفصل و جامع و فهرست‌های کامل به چاپ رسانیده است.


دامنه اثر مقدسی از آغاز آفرینش تا زمان مؤلف را در بر می‌گیرد
[۳۶] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، فهرست، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
و از این‌رو کتاب را در زمره تاریخ‌های عمومی قرار می‌دهد.


(۱) ابن ندیم، کتاب الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.
(۲) ابن وردی، خریدة العجایب و فریدة الغرائب، چاپ محمود فاخوری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۳) محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، چاپ عباس اقبال، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۲ ش).
(۴) داود بن محمدبناکتی، تاریخ بناکتی = روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب، چاپ جعفر شعار، تهران ۱۳۴۸ ش.
(۵) عبدالملک بن محمد ثعالبی، تاریخ غررالسیر: المعروف بکتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، چاپ زتنبرگ، پاریس ۱۹۰۰، چاپ افست تهران ۱۹۶۳.
(۶) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، چاپ محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلکه کلیسی، استانبول ۱۹۴۱ـ۱۹۴۳.
(۷) مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
(۸) مطهر بن طاهر مقدسی، ترجمه فارسی: آفرینش و تاریخ، مقدمه، ترجمه و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۹) عثمان بن محمد منهاج سراج، طبقات ناصری، چاپ عبدالحی حبیبی، کابل ۱۳۴۲ـ۱۳۴۳ ش.
(۱۰) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ دیوید سموئیل مارگلیوث، قاهره ۱۹۰۷ـ ۱۹۲۵.

 
۱. ↑ ابن وردی، خریدة العجایب و فریدة الغرائب، ج۱، ص۲۸۳، چاپ محمود فاخوری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۲. ↑ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج۱، ص۲۲۷، چاپ محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلکه کلیسی، استانبول ۱۹۴۱ـ۱۹۴۳.
۳. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، ترجمه فارسی: آفرینش و تاریخ، ج۱، مقدمة شفیعی کدکنی، ص۳۶، مقدمه، ترجمه و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۴ ش.
۴. ↑ تاریخ تألیف را ۳۵۵ آورده، مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۵. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۱، ص۶، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۶. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱، ص۱۴۱، چاپ دیوید سموئیل مارگلیوث، قاهره ۱۹۰۷ـ ۱۹۲۵.
۷. ↑ ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۱۵۳، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.
۸. ↑ عبدالملک بن محمد ثعالبی، تاریخ غررالسیر: المعروف بکتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، ج۱، ص۵۰۱، چاپ زتنبرگ، پاریس ۱۹۰۰، چاپ افست تهران ۱۹۶۳.
۹. ↑ محمد بن عبیدالله ابوالمعالی، بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، ج۱، ص۵ـ۶، چاپ عباس اقبال، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۲ ش).
۱۰. ↑ داود بن محمدبناکتی، تاریخ بناکتی = روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب، ص ۵۲، چاپ جعفر شعار، تهران ۱۳۴۸ ش.
۱۱. ↑ داود بن محمدبناکتی، تاریخ بناکتی = روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب، ص۱۵۰، چاپ جعفر شعار، تهران ۱۳۴۸ ش.
۱۲. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، ترجمه فارسی: آفرینش و تاریخ، ج۱، مقدمة شفیعی کدکنی، ص۳۸، مقدمه، ترجمه و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۴ ش.
۱۳. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج ۴، ص۷۸، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹.
۱۴. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، ترجمه فارسی: آفرینش و تاریخ، ج۱، مقدمة شفیعی کدکنی، ص۳۹، مقدمه، ترجمه و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۴ ش.
۱۵. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، ترجمه فارسی: آفرینش و تاریخ، ج۱، مقدمة شفیعی کدکنی، ص۱۰۲ـ۱۱۱، مقدمه، ترجمه و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۴ ش.
۱۶. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۱، ص۶۲ـ۶۳، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۱۷. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۳، ص۷، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۱۸. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۴، ص۲۶ـ۳۰، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۱۹. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۲، ص۲۰، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۲۰. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۳، ص۸، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۲۱. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۳، ص۱۶۷ـ ۱۶۸، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۲۲. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۴، ص۳۰ـ۳۱، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۲۳. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۶، ص۱۱۴ـ۱۱۹، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۲۴. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۲، ص۴۰، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۲۵. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۳، ص۱۳۸، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۲۶. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۳، ص۱۷۳، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۲۷. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۴، ص۷۶، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۲۸. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۴، ص۹۸، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۲۹. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۶۹، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۳۰. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۹۶ـ۱۹۹، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۳۱. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۶، ص۴۱ـ۴۳، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۳۲. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۶، ص۶۲، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۳۳. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۶، ص۸۲ ـ۸۷، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۳۴. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۲، ص۵۰، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۳۵. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۰۹، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.
۳۶. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، فهرست، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «البدء و التاریخ»، شماره۷۸۹.    



جعبه ابزار