التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفسیر المنسوب الی الامام الحسن العسکری علیه‌السّلام از تفاسیر روایی امامیه، متعلق به قرن
سوم است.
متن این تفسیر تا پایان آیه ۲۸۲
سوره بقره موجود است. این تفسیر با بیان روایاتی راجع به فضائل
قرآن و تاویل و
آداب قرائت قرآن آغاز شده و با ذکر احادیثی مشتمل بر فضائل
اهل بیت (
حدیث سد الابواب)
و مثالب دشمنان اهل بیت
ادامه یافته است. بحثهای متعددی نیز درباره
سیره نبوی، بخصوص راجع به مناسبات
پیامبر و
یهودیان، مطرح شده است.
در مجموع، در این تفسیر ۳۷۹
حدیث آمده است. بیشتر
روایات طولانی و مفصل است، به طوری که گاه یک روایت چندین صفحه را در بر می‌گیرد
و به همین جهت، در برخی موارد ساختار روایی از بین رفته است. در برخی روایات نیز آشفتگی وجود دارد. در این تفسیر برخی آیات
تاویل شده و بیشتر تاویلها درباره
معجزات پیامبر و امامان است.
در این تفسیر به
اسباب نزول آیات کمتر توجه شده، گر چه به مصادیق آیات اشاره شده است. مباحث صرفی و نحوی و بلاغی نیز در این تفسیر وجود ندارد
سلسله سند
روایت کتاب نشان می‌دهد که نقل این تفسیر در میان
محدثان و
فقهای قم در
قرن چهارم و پنجم متداول بوده است.
مطالب تفسیر را
محمد بن قاسم استرآبادی خطیب، مشهور به
مفسر جرجانی، که شاید تدوین کننده تفسیر نیز باشد، از دو راوی آن، یعنی
ابو الحسن علی بن محمد بن سیار و
ابو یعقوب یوسف بن محمد بن زیاد، نقل کرده است. در مقدمه کوتاه این دو بر تفسیر آمده است که بعد از به
قدرت رسیدن حسن بن زید آنان مجبور به
مهاجرت از
وطن خود شدند. از آنجا که آنها از آمدن خود نزد
امام حسن عسکری علیه‌السّلام سخن گفته‌اند،
تاریخ ورودشان به
سامرا می‌بایست بعد از ۲۵۴ بوده باشد، زیرا این
سال،
زمان آغاز
امامت امام عسکری علیه‌السّلام بوده است
در ادامه گفته‌اند که متن کل تفسیر را به مدت هفت سال نزد امام فراگرفته‌اند
حال آنکه از وفات امام در ۲۶۰ سخنی به میان نیامده است و ظاهرا پس از درگذشت امام، آن دو به موطن خود بازگشته‌اند.
با وجود قدمت این تفسیر، وثاقت آن در بین
علمای امامیه از گذشته مورد بحث بوده است. محمد بن علی بن بابویه، معروف به
شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱)، نخستین عالم امامی است که از این تفسیر مطالب فراوانی در کتب خود نقل کرده، گر چه درباره وثاقت یا عدم اعتبار آن سخنی نگفته است.ابن بابویه متن تفسیر را مستقیما از
استرآبادی دریافت نموده است. وی در آغاز کتاب فتوایی خود،
من لا یحضره الفقیه ضمن اشاره به این نکته که آنچه در این اثر فراهم آمده از نظر خودش صحیح است، بیان داشته که روایات کتاب را از متون معتبر و مشهور گرفته است. همو در باب
تلبیه ، از استرآبادی حدیثی نقل کرده و در پایان گفته است که باقی آن را در کتاب تفسیر آورده است
بر این اساس، اگر شیخ صدوق خود تدوین کننده تفسیر نبوده، احتمالا تهذیب کننده آن بوده است. مؤید صحت این احتمال، سخن
نجاشی متوفی ۴۵۰؛
است که در ذیل آثار شیخ صدوق به دو اثر تفسیری،
تفسیر القرآن و مختصر تفسیر القرآن، اشاره کرده است. شاهد دیگر بر این نظر، ذکر روایتی با همین سند در کتاب التوحید شیخ صدوق است.
در آخر آن روایت نیز شیخ صدوق بیان داشته که متن کامل حدیث را در تفسیرش آورده است
نخستین منتقد وثاقت تفسیر، احمد بن حسین بن عبید الله غضائری، معروف به
ابن غضائری ، بود که در الضعفاء خود، محمد بن قاسم استرآبادی را فردی ضعیف و کذاب معرفی کرده و دو فرد مذکور در سلسله سند را- که تفسیر را، به نقل از پدرانشان، از امام حسن عسکری روایت کرده‌اند- مجهول خوانده است. ابن غضائری تفسیر را «موضوع» دانسته و جاعل آن را سهل بن احمد بن عبدالله دیباجی (متوفی ۳۸۰) معرفی کرده است
(علامه حلی، ص۲۵۶- ۲۵۷؛ آقا بزرگ طهرانی، ج۴، ص۲۸۸، ).
معتقدان به وثاقت متن تفسیر در نقد کلام ابن غضائری دلایلی آورده‌اند، از جمله گفته‌اند که در انتساب متن کتاب الضعفاء به ابن غضائری تردید وجود دارد (آقا بزرگ طهرانی، ج۴، ص۲۸۸- ۲۸۹، پانویس، ج۱۰، ص۸۸- ۸۹) و بر اساس متن تفسیر، ابن سیار و ابو یعقوب متن را بدون واسطه از امام روایت کرده‌اند. همچنین در تفسیر تصریح شده است که پدران این دو بعد از مدتی سکونت در سامرا به شهر خود بازگشتند (ص ۱۲) و در اسناد روایت کتاب ذکری از پدران آن دو نیست (ص ۹).
بنابراین، ذکر نام آنها در برخی روایات دیگر، سهو کاتب است (آقا بزرگ طهرانی، ج۴، ص۲۹۲)، اما این مطلب پذیرفتنی نیست، زیرا نام پدران ابن سیار و ابو یعقوب در تمام روایات منقول از این تفسیر در آثار متعدد شیخ صدوق آمده است (الامالی برای نمونه ۱۳۶۱ ش، ص۴، ۲۴، ۳۳).
درباره سهل بن احمد هم نجاشی (رجال النجاشی ص۱۸۶)، ضمن معرفی او، وی را از جمله کسانی دانسته که بر آنها خرده‌ای نیست. خطیب بغدادی (ج ۹، ص۱۲۲) تنها به تشیع سهل بن احمد و نمازگزاردن شیخ مفید (متوفی ۴۱۳) بر جنازه وی اشاره کرده است که این مطلب بر جلالت مکان وی در بین امامیه دلالت دارد.
نکته جالب توجه دیگر قرار داشتن پدر ابن غضائری در طریق روایت تفسیر با همین سلسله سند متداول است (
مجلسی، ج۱۰۵، ص۷۸). برخی گفته‌اند که طریق شیخ صدوق در روایت این تفسیر، متعدد است، زیرا در مواردی به جای محمد بن قاسم استرآبادی از محمد بن علی استرآبادی، در طریق خود از دو راوی تفسیر، یاد کرده است (- ابن بابویه، ۱۴۱۷، ص۲۴۰؛ آقا بزرگ طهرانی، ج۴، ص۲۸۶، پانویس). بعید نیست که این دو، یکی بوده باشند، زیرا ذکر نام جد به جای پدر متداول بوده است.
همچنین ذکر شده که حسن بن خالد برقی تفسیری در ۱۲۰ جزء به املای امام حسن عسکری نگاشته است (ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص۳۴)، اما شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰؛ ص۴۶۲) حسن بن خالد برقی را جزو کسانی دانسته که ائمه را درک نکرده و از آنان به طور غیر مستقیم روایت کرده‌اند. محدث نوری (متوفی ۱۳۲۰؛ ج۵، ص۱۸۸)، با استناد به گفته ابن شهر آشوب (متوفی ۵۸۸)، قاطعانه تفسیر برقی را طریق دیگر روایت متن تفسیر امام عسکری دانسته است، اما مشکل پذیرش این قول این است که هیچ روایتی از این تفسیر وجود ندارد که نام برقی در آن ذکر شده باشد. همچنین آقا بزرگ طهرانی (ج ۴، ص۲۸۳- ۲۸۵) اشاره کرده که مراد از عسکری در قول ابن شهر آشوب، امام هادی علیه‌السّلام است و حسن بن خالد نمی‌تواند از راویان امام حسن عسکری باشد (قس تستری، ج۳، ص۲۲۸).
در فهرست نسخه‌های عکسی و ریز فیلمهای کتابخانه سید عبد العزیز طباطبائی (متوفی بهمن ۱۳۷۴) در قم، سه نسخه با عنوان تفسیر نگاشته ابو علی حسن بن خالد برقی معرفی شده است (طیار مراغی، ص۱۴۳۶، ۱۴۴۰، ۱۴۸۹)؛ اما با مراجعه نویسنده مقاله و رؤیت نسخه‌ها مشخص شد که آنها همین تفسیر منسوب به امام حسن عسکری و با همین سلسله سند متداول‌اند و دلیلی برای انتساب این نسخه‌ها به برقی، حداقل در این نسخه‌ها، وجود ندارد.
پس از شیخ صدوق، ابو منصور احمد بن علی طبرسی در کتاب احتجاج ضمن معرفی منابع خود از تفسیر امام حسن عسکری یاد کرده، اما به عدم اشتهار آن اشاره نموده و به این دلیل، سند روایت کتاب را به طور کامل آورده است (ج ۱، ص۶- ۸). سعید بن هبة الله قطب راوندی (ج ۲، ص۵۱۹- ۵۲۱) نیز از این تفسیر، بدون اشاره به نام آن، مطلبی نقل کرده است.
ابن شهر آشوب نیز از این تفسیر، با تصریح به نام آن ولی بدون ذکر سند، مطلبی آورده است (مناقب، ج۱، ص۹۲). عبد الجلیل قزوینی، که در حدود ۵۶۰ کتاب نقض را می‌نوشته، از جمله تفاسیر مشهور امامی به تفسیری با عنوان تفسیر امام حسن عسکری اشاره کرده، اما چون از این تفسیر مطلبی نقل نکرده است، نمی‌توان به طور حتم مقصود وی را همین تفسیر موجود دانست (- ص۲۱۲، ۲۸۵).
محقق کرکی (متوفی ۹۴۰) و شهید ثانی زین الدین بن علی عاملی (متوفی ۹۶۵) در اجازات خود، در شمار کتبی که اجازه روایت آن را داده‌اند، حدیثی را از این تفسیر با ذکر طریق خود به آن آورده‌اند (
مجلسی، ج۱۰۵، ص۷۷- ۷۹، ۱۶۹- ۱۷۰). در میان فقهای معاصر امامی، شیخ محمد جواد بلاغی (متوفی ۱۳۵۲ ش) ضمن رساله‌ای از نادرستی انتساب این تفسیر به امام حسن عسکری علیه‌السّلام سخن گفته و متن را مجعول دانسته است (- استادی، ص۱۶۱- ۱۸۴). آیت‌الله خوئی (ج ۱۲، ص۱۴۷) و شیخ محمد تقی تستری (ج ۷، ص۵۵۸) نیز با او هم رای‌اند. با این حال، مطالبی در این تفسیر وجود دارد که معمولا فقها آن را پذیرفته‌اند. برای نمونه می‌توان به حدیث مشهور در بیان اوصاف فقهایی که می‌توان از آنها تقلید کرد اشاره نمود (التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمد الحسن بن علی العسکری، ص۳۰۰؛ نیز طباطبائی یزدی، ج۱، ص۹- ۱۰، باب التقلید، مسئله ۲۲ و شروح این کتاب ذیل همان مسئله). گزارش تقریبا کاملی از اقوال علمای امامیه درباره این تفسیر را استادی (ص ۱۸۶- ۲۱۵) آورده است.
نسخه های خطی متعددی از این تفسیر موجود است (-
؛
). متن تفسیر به فارسی ترجمه شده است (
). قدیمترین ترجمه فارسی موجود آن، آثار الاخیار نام دارد که ترجمه ابو الحسن علی بن حسن زواره‌ای (متوفی ۹۸۴) و ترجمه تمام متن موجود است (قس بکائی، ج۱، ص۲). قدرت الله حسینی شاهمرادی نیز سوره فاتحه این تفسیر را با عنوان تفسیر فاتحة الکتاب از امام حسن عسکری سلام‌الله‌علیه و پژوهشی پیرامون آن (تهران ۱۴۰۴) با مقدمه‌ای مبسوط در اثبات و ثاقت تفسیر، ترجمه و منتشر کرده است. سید حسین بهریلوی (بریلوی؛ متوفی ۱۳۶۱) این تفسیر را به زبان اردو ترجمه کرد و با عنوان آثار حیدری به چاپ رساند (بکائی، ج۱، ص۳). متن عربی تفسیر چند بار چاپ شده است (- آقا بزرگ طهرانی، ج۴، ص۲۹۲؛
).
این کتاب، بر اساس شش نسخه خطی و به کوشش سید محمد باقر ابطحی، در ۱۴۰۹ در قم چاپ انتقادی شد.
آقا بزرگ طهرانی؛
ابن بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷؛ ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم
۱۳۵۷ ش ؛ ابن بابویه، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ ش؛ ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، قم ۱۴۱۳؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱؛ همو، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم
تا. ؛ رضا استادی، رسالة اخری حول التفسیر المنسوب الی الامام العسکری علیه‌السّلام در الرسائل الاربعة عشرة، چاپ رضا استادی، قم:
مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵؛ محمد حسن بکائی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم، تهران ۱۳۷۴ ش-؛ تستری؛ حسن بن علی علیه‌السّلام ، امام یازدهم، التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمد الحسن بن علی العسکری، چاپ محمد باقر ابطحی، قم ۱۴۰۹؛ خطیب بغدادی؛ خوئی؛ سعید رضوی، «نگاهی به تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام»، فصلنامه پژوهشهای قرآنی، ش ۵- ۶ (بهار و تابستان ۱۳۷۵)؛ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛ محمد کاظم بن عبد العظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، بیروت ۱۴۰۹؛ احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ ابراهیم بهاری و محمد هادی به، قم ۱۴۱۳؛ محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱؛ محمود طیار مراغی، «فهرست نسخه‌های عکسی و میکروفیلم‌های کتابخانه محقق طباطبائی»، در المحقق الطباطبائی فی ذکراه السنویة الاولی، ج۳، قم: آل البیت، ۱۴۱۷؛ عبد الجلیل قزوینی، نقض، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش؛ حسن بن یوسف علامه حلی، رجال العلامة الحلی، چاپ محمد صادق بحر العلوم، نجف ۱۳۸۱/ ۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲؛ سعید بن هبة الله قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، قم ۱۴۰۹؛
مجلسی؛ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛ حسین بن محمد تقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵- ۱۴۲۰.
