الجامع الصغیر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الجامع الصغیر، اثری مهم در
فروع فقه حنفی، به عربی، اثر
محمد بن حسن شیبانی،
فقیه و
محدّث حنفی در قرن دوم است.
زمان دقیق نگارش کتاب معلوم نیست، ولی بنا بر منابع، شیبانی پس از اتمام تألیف
المبسوط، به درخواست یا توقع استادش،
ابویوسف یعقوب بن ابراهیم انصاری (متوفی ۱۸۲)، به جمع آوری روایاتی که ابویوسف از
ابوحنیفه نقل کرده بود، پرداخت. در این کتاب، شیبانی ظاهراً به خواهش ابویوسف و برای بزرگداشت ابوحنیفه، همواره از ابویوسف نه با
کنیه، بلکه با اسم (یعقوب) یاد کرده است.
شیبانی پس از نگارش کتاب، آن را به استادش نشان داد و او نیز کتاب را بسیار پسندید، ولی چند ایراد از آن گرفت که شیبانی آن را ناشی از فراموشی ابویوسف دانست.
در پاره‌ای مسائل، اختلاف نظرِ ابویوسف و شیبانی در نقل نظر ابوحنیفه در کتاب انعکاس یافته است.
به نظر برخی مؤلفان
انگیزه شیبانی از تألیف الجامع الصغیر آن بود که آرای ابوحنیفه را بدون ذکر اقوال مخالف در اثری موجز بیان کند، با این حال موارد متعددی از مسائل مورد اختلاف در کتاب مطرح شده است.
پاره ای منابع
کتاب را اثر مشترک شیبانی و ابویوسف انگاشته اند، ولی این نظر مردود است، زیرا ظاهراً شیبانی تمام مطالب آن دسته از آثار خود را، که موصوف به «صغیر» اند مانند الجامع الصغیر و
السِّیرالصغی ر، ازابویوسف شنیده است.
این نکته که تمامی ابواب کتاب با عبارت «محمد عن یعقوب عن ابی
حنیفه» آغاز شده نیز مؤید این مطلب است.
شاگردان شیبانی، از جمله
عیسی بن اَبان (متوفی ۲۲۱) و
محمد بن سَماعه و
علی بن مَعْبَدْ بصری (متوفی ۲۱۸)، الجامع الصغیر را از استادشان روایت کرده اند.
الجامع الصغیر بیش از سی کتاب (باب اصلی) دارد و هر کتاب شامل چند باب
فرعی است. تعداد مسائل آن را ۵۳۲۱ مسئله دانسته‌اند
که بر سه قسم است: نخست مسائلی که در المبسوط بیان شده اما صریحاً به شخصی اِسناد داده نشده و در الجامع الصغیر گوینده آن‌ها مشخص شده است، دوم مسائلی که در آثار پیشین شیبانی آمده ولی وی در الجامع الصغیر به عللی آن‌ها را با تعابیر دیگری آورده است، سوم مسائلی که برای نخستین بار در این کتاب ذکر شده است.
ترتیب مباحث و تبویب کتاب هم با المبسوط تفاوت دارد.
بنا بر منابع، الجامع‌الصغیر ابتدا بدون ترتیب و فصل بندی بوده و بعدها تنظیم شده است.
تنظیم کننده کتاب را برخی
ابوعبداللّه حسن بن احمد زعفرانی(متوفی ۶۱۰)، برخی
قاضی ابوطاهر محمد دَبّاس بغدادی و شماری
حسام الدین عمر بن عبدالعزیز بخاری، معروف به
صدرشهید (متوفی ۵۳۶)، ذکر کرده اند. هدف از تنظیم و تبویب کتاب، آسان تر شدن حفظ و یادگیری آن بوده است.
نسخه های خطی کتابهای این سه تن موجود است.
جز در چند مسئله که به آرای
فقهی زُفَر بن هُذَیل (متوفی ۱۵۸) اشاره شده است.
شیبانی در بقیه موارد فقط آرای
فقهی ابوحنیفه، ابویوسف و خود را ذکر کرده و به آرای
فقهای دیگر نپرداخته است.
بیشتر مسائل و فتواهای کتاب عاری از استدلال است، با این همه، در مواردی به
قیاس و
استحسان استدلال شده است.
این کتاب همراه پنج کتاب دیگر شیبانی (المبسوط، الجامع الکبیر،
الزیادات،
السِّیَرُالصَغیر و
السِّیَرُالکبی) از کتب مرجع در
فقه حنفی و از کتابهای
ظاهرالروایة به شمار می‌آید
ابویوسف این کتاب را در سفر و حضر همراه خود داشت و به آن مراجعه می‌کرد.
علمای
حنفی تنها کسانی را شایسته
افتا و
قضا می‌دانستند که کتاب را از بر بودند و معانی آن را درک می‌کردند.
همچنین نقل شده که حاکم
شام،
شرف الدین عیسی بن محمد، معروف به ملک مُعَظَّم (متوفی ۶۲۴) به کسانی که کتاب را از حفظ می‌خواندند، پنجاه دینار جایزه می‌داد.
الجامع الصغیر در منابع
فقهی حنفیان، از مهم ترین مآخذ است و به آن بسیار استناد می‌شود؛
و به همین سبب، شروح بسیاری بر آن نوشته شده که از آن جمله است: شروح
فقهائی چون
ابوجعفراحمد بن محمد طَحاوی (متوفی ۳۲۱)، ا
بوبکر جَصّاصِ رازی(متوفی ۳۷۰)،
قاضی خان حسن بن منصور فرغانی(متوفی ۵۹۲)،
ابوالیُسر بزدوی (متوفی ۴۹۳) و
شمس الائمه سرخسی (متوفی ۴۹۰). بعضی از شرحهای دیگر آن عبارت‌اند از: شرح
ظهیرالدین احمد تَمُرْتاشی (متوفی ح۶۰۰)،
التقسیم و التشجیر فی شرح الجامع الصغیر اثر
مسعود بن حسین یزدی (متوفی ر۵۸۶)،
التهذیب تألیف
ابوسعیدمطهر بن حسین یزدی (متوفی ۵۷۱)، شرحِ
ابولیث سمرقندی (متوفی ۳۷۳) و
النافع الکبیر لمن یطالع الجامع الصغیر اثر
عبدالحی لکنوی (متوفی ۱۳۰۴)
محمد بن محمد مروزی، مشهور به حاکم شهید (مقتول در ۳۳۴)، در کتاب
الکافی احادیث تمام کتابهای «ظاهرالروایة»، از جمله الجامع الصغیر، را پس از حذف موارد تکراری آن گردآورده است و
شمس الائمه سرخسی نیز در کتابی به نام المبسوط، الکافی را شرح کرده است.
برخی
فقها الجامع الصغیر را به نظم کشیده اند، از جمله
ابوحفص نَسَفی (متوفی ۵۳۷)،
احمد بن محمد عقیلی (متوفی ۶۵۷)،
محمد بن محمد قُباوی (متوفی ۷۲۶)، و
ابونصر فَراهی سیستانی (متوفی ح۵۳۷) که نام آن را
لُمْعَةُالبَدْرْ گذاشته است.
الجامع الصغیر در ترکیه، در ۱۳۰۲ در
قاهره (در حاشیه کتاب الخراج ابویوسف)، در ۱۲۹۱ در
هند (همراه با شرح لکنوی در حاشیه صفحات) و در ۱۳۱۰ مجدداً در هند به چاپ رسید
همچنین ایوان دیمیتروف بخشی از کتاب را در ۱۳۲۶/۱۹۰۸ به آلمانی ترجمه و چاپ کرد.
(۱) ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدّر المختار، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۲) ابن عاشور (محمد فاضل)، «کتب ظاهر الروایة للامام محمدبن الحسن»، مجلة الازهر، سال ۳۶، ش ۸ و ۹ (شوال و ذیقعدة ۱۳۸۴/ مارس ۱۹۶۵).
(۳) ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من
الحنفیة، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
(۴) ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
(۵) محمد ابوزهره، ابوحنیفة: حیاته و عصره، آراؤه و
فقهه، قاهره ۱۹۶۰.
(۶) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۳، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۹.
(۷) حاجی خلیفه.
(۸) محمد‌مطیع حافظ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة:
الفقه الحنفی، ج ۱، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۰.
(۹) اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعة، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۱۰) محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی
الفقه الاسلامی، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۱۱) ذهبی.
(۱۲) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء ۳، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۱۳) محمد بن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، چاپ محمدحسن شافعی، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
(۱۴) محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
(۱۵) علی حسن عبدالقادر، نظرة عامة فی تاریخ
الفقه الاسلامی، قاهره ۱۹۶۵.
(۱۶) ابوبکربن مسعود کاسانی، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
(۱۷) علی احمد ندوی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابعة
الفقه الاسلامی: ۱۳۲ـ۱۸۹ ه، دمشق ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
(۱۸) هاشم ندوی، تذکرة النوادر من المخطوطات العربیة، حیدرآباد دکن ۱۳۵۰.
(۱۹) ادوارد وان دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
(۲۰) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹;.
(۲۱) EI ۲ , sv " A l-Shayba ¦n ¦, Abu ¦ ـ Abd Alla ¦h Muh ¤ammad B A l-H ¤asan" (by E Chaumont) ;.
(۲۲) Joseph Schacht, An introduction to Islamic law , Oxford ۱۹۸۴;.
(۲۳) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden ۱۹۶۷-۱۹۸۴.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «الجامع‌الصغیر»، شماره۴۳۷۰.
