الجامع اللطیف (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، تالیف
محمد ابن ظهیره (متوفی ۹۶۰ ق) از علمای
حنفی مذهب است.
کتاب را در سال ۹۴۹ ق. بدین انگیزه نگاشته است که تاریخ محلی
مکه را بدون تفصیل ممل و ایجاز مخل در یک جا گرد آورد. برخی محققان این کتاب را به محمد بن حسین بن ظهیره نسبت داده‌اند؛ اما نویسنده در مقدمه خود را محمد جارالله بن ظهیره قرشی مکی حنفی معرفی کرده است.
کتاب؛ مشتمل بر مقدمه، ۱۰ باب و یک خاتمه است. در مقدمه در رابطه با
فضیلت علم سخن گفته است.
ابواب به توصیف
کعبه و فضیلت آن مکان شریف و مقام و
مسجدالحرام ومطالب دیگری اختصاص یافته است. در خاتمه نیز اماکن و مشاهد مکه ذکر شده است. شیوه ارائه مطالب بدین گونه است که پس از ذکر اقوال مختلف، با اقول یا قلت نظر خود را نیز ذکر می‌کند و با عباراتی مانند فائده یا تنبیه توضیحاتی را می‌افزاید. مباحثی را نیز استطرادا می‌آورد.
شهر مکه به جهت اینکه کعبه شریف و
بیت الله الحرام در آن واقع شده و ادله فراوانی که از
کتاب و
سنت بر فضیلت آن وارد شده، مورد توجه ویژه تاریخ نگاران اسلامی بوده است. در مقدمه کتاب از
ابو الولید الازرقی و از
تقی الدین فاسی مکی به عنوان دو تن از اجله متقدم و متاخر در این زمینه نام برده شده و از آثار این بزرگان به نیکی یاد شده است. نویسنده
معتقد است در برخی از آثار تاریخ نگاری، اطاله کلام و اطناب ممل دیده می‌شود. در بعضی نیز مطالب به ایجاز و اختصار ذکر شده، لکن این ایجاز مخل بوده و از مطالب مهمی غفلت شده است. لزوم تالیفی متوسط که در عین لطافت و اعتدال از جامعیت نیز برخوردار باشد، نویسنده را به نگارش الجامع اللطیف ترغیب نمود. این اثر به تصریح صاحبش در واقع گردآوری اخبار و
احادیث و فروع فقهی و فواید و لطایفی از مصادر متنوع تاریخی، سیره،
تفسیر و غیر آن است که با تحریر و تقریری جدید ارائه شده است. معمولا پس از نقل اختلاف آراء خود نیز اظهار نظر کرده است؛ و به جهت پیشگیری از اشتباه ناسخین، ابتدای و انتهای آن را با اقول و انتهی مشخص کرده است.
در مقدمه آیات فراوانی در فضیلت علم و
عالم ذکر شده است. سپس به کثرت روایات اشاره و با نقل تعدادی از آنها بر افضلیت
علما بر
شهدا تاکید کرده است. در ادامه اقوال
حکما را با ذکر اشعاری بیان کرده و با درخواست علم نافع از
خداوند به پایان برده است.
خلاصه مطالب ابواب به ترتیب عبارت است از:
۱- به تصریح آیات
قرآن، کعبه اولین خانه‌ای که برای مردم ایجاد شده است، علی علیه‌السّلام در تبیین معنای آیه، کعبه را اولین محل
عبادت می‌دانند. روایتی نیز از اباذر نقل شده که به نقل از
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم اولین
مسجد را مسجد الحرام دانسته است. مسئله
قبله و تحویل آن از
بیت المقدس به مسجد الحرام و همچنین وجوه تسمیه بیت الحرام به کعبه و
بیت العتیق از دیگر مطالب است که مورد بحث واقع شده است.
۲- در بخش ابتدایی این باب با عنوان مطلب مهم تذکری در رابطه با مسح و تقبیل مقام داده شده است که اگر چه سنت نیست؛
اما انجام آن به قصد تبرک منعی ندارد. پس از آن نیز لفظ فتامل آمده است که ظاهرا تعریضی است به کسانی که این عمل را شرک آلود دانسته‌اند. مطلب جالبی که در ادامه دیده می‌شود،
اجتهاد عمر بن خطاب درباره
حجرالاسود است. در منابع
اهل سنت چنین آمده است که عمر حجرالاسود را بوسید و گفت: به خدا سوگند که می‌دانم که تو سنگ هستی و سود و زیان نمی‌بخشی. در روایت آمده است که
علی بن ابی طالب علیه‌السّلام به عمر گفت: «بلی همانا سود و زیان می‌بخشد... از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم شنیدم که فرمود: روز
قیامت حجرالاسود را می‌آوردند و برای کسی که با
توحید او را بوسیده است،
شهادت می‌دهد». پس عمر همان جمله‌ای را که در منابع مختلف با تعبیرات گوناگون ذکر شده، بر
زبان جاری ساخت: خیری در زندگی قومی که تو در میان آنها نیستی نیست، ای اباالحسن. در روایت دیگر چنین آمده: خداوند مرا را با مشکلی که ابن ابی طالب در آن حاضر نباشد، زنده نگذارد.
در ادامه این فصل مطالبی درباره
رکن یمانی، ملتزم، مستجار و تعجیل عقوبت برای کسی که قصد بدی به بیت الحرام داشته باشد و مطالب دیگری آمده است.
۳- در اینکه کعبه اولین بار توسط چه کسی بنا شده است در منابع، مختلف ذکر شده است. در روایتی از
علی بن الحسین علیه‌السّلام اولین بانیان کعبه
ملائکه دانسته شده و سبب ایجاد بیت الحرام توسط آنها بیان شده است.
سیوطی در کتاب هایش چنین آورده که جمیع
انبیاء، به جز
هود و
صالح که به امر قومشان اشتغال داشته و پیش از به جای آوردن
حج از دنیا رفته‌اند، حج کرده‌اند. ذکر ثواب دخول به کعبه و مطالب استطرادی؛ مانند:
ذی القرنین و فضل جده از دیگر موضوعات این باب است.
۴- از موضوعاتی که تاریخ نگاران به آن اهتمام داشته‌اند توصیفات ظاهری و پوشش و تعلیقات کعبه است. در بخش اول جنس پوشش و دفعات تعویض آن و کسانی که این کار را انجام داده‌اند، به تفصیل آمده است. در بخش‌های دیگر
تطهیر و
معطر کردن آن بیت شریف با
مشک و
عنبر و اختلاف علمای اهل سنت در حلیت یا حرمت تزئین آن آمده است.
در آخر نیز سدانة البیت که به معنای کلیدداری و انجام اموری؛ مانند
سقایت و
قیادت و غیره است، تشریح شده است.
۵- این باب با آیاتی از
سوره حج که در آن طواف به عنوان یکی از فرائض حج مورد تاکید قرار گرفته، آغاز شده است و سپس اخبار فضیلت این عمل و فروعات آن در مذاهب مختلف بررسی شده است. سپس خلاصه‌ای از آنچه در شفاءالغرام الفاسی درباره مواضع نماز گزاردن رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم اطراف کعبه آمده است.
مطالبی نیز درباره حجر و جهت یابی قبله از سایر مناطق ذکر شده است.
۶- آیات متعدد حاکی از فضیلت این مکان شریف بر سایر اماکن است؛ اما در
صحیح مسلم، روایتی از
قاضی عیاض نقل شده است که مدفن نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم افضل از کعبه است. به
عقیده نویسنده مجاورت کعبه بر سایر بلاد برتری دارد؛ اما سکونت در
مدینه افضل است. اسامی متعدد مکه نیز زمینه بحث‌های مفصلی را فراهم آورده است که به بخشی از آنها پرداخته شده است.
۷- بررسی آیات و روایات پیرامون مسجد الحرام و آغاز بنای اولیه این مکان شریف و توسعه آن و نیز دیدگاه مذاهب مختلف در رابطه با اعمال ذکر شده است.
۸- در منابع اخباری در برتری اهل مکه بر سایر بلاد وارد شده است. نویسنده
معتقد است که این اخبار عمومیت دارد و در مقام امتنان، صالح و طالح اهل این شهر را در بر می‌گیرد. او سپس این اخبار را حمل بر
قریش کرده و با استناد به آیات و روایات در مقام اثبات فضائل این قوم بر می‌آید. در ادامه به عنوان یک موضوع فرعی و استطرادی نسب رسول مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ده تن از
صحابی به همراه مناقب و احوالات آنها ذکر شده است. نکته قابل توجه این است که این نسب شناسی با نام خلفا آغاز شده است و در یک فائده چنین می‌نگارد که در کلام نبی مکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ،
اباعبیده به لحاظ
امانت داری و
ابوذر به جهت
صداقت و علی علیه‌السّلام به لحاظ
قضاوت افضل از
ابوبکر و
عمر هستند.
۹- مطالب این باب؛ مشتمل بر بررسی پیشینه حفر
چاه زمزم و
آداب نوشیدن و خواص و عجائب آن و نیز نام‌هایی است که برای آن ذکر شده است. در آخر نیز روایتی جعلی از انس که ابوبکر و عمر را سید کهول اهل
بهشت خوانده است، زمینه بحثی استطرادی را فراهم آورده است و نویسنده در مقام توجیه آن بر آمده است.
۱۰- در کتب تاریخ نگاری مکه معمولا در پایان اسامی امراء و فرمانروایان این
شهر ذکر می‌شود. در این اثر به تصریح نویسنده امرای عهد رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم تا سال ۹۴۹ ق. ذکر شده است. البته بخش اعظم اسامی از شفاءالغرام تقی الدین الفاسی اخذ شده است و مقطع زمانی پس از آن، افزوده شده است.
خاتمه: به جز مکان‌های شریفی که در ابواب مختلف کتاب ذکر شد، موارد دیگری مانند: مولد نبی مکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
فاطمه زهراء و مساجد و مقابر وجود دارد که در خاتمه به آنها پرداخته شده است.
محقق کتاب دکتر علی عمر استاد دانشگاه‌های ریاض دو نسخه مطبوع و خطی را با یکدیگر مقابله کرده و اختلافات را تذکر داده است. توضیح الفاظ و اصطلاحات نامانوس و منابع تمامی اخبار نیز در پاورقی ذکر شده است. فهارس پایان کتاب:
۱- اعلام ۲- اماکن ۳- کتب وارده در متن کتاب ۴- مصادر تحقیق ۵- موضوعات کتاب.
۱- مقدمه و متن کتاب.
۲- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد ۴، صفحه ۱۶۷.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
