امّ الکتاب در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این واژه سه‌بار و در سوره‌های
آل‌عمران آیه ۷
، آیه ۳۹ سوره رعد
و آیه ۴ سوره زخرف
آمده است.
راغب اصل «امّ» را به معنای مادر گرفته که سپس تعمیم یافته و به چیزی که اصل برای وجود چیزی دیگر، یا اصل برای تربیت و اصلاح آن یا آغاز چیزی باشد اطلاق شده است
؛ ولی
ابن‌فارس «اُمّ» را دارای ۴ معنای نزدیک به هم دانسته است:اصل، مرجع، جماعت و دین
کتاب نیز به معنای صحیفه‌ای است که در آن چیزی نوشته شده باشد
این واژه به صورت معرفه الکتاب در مواردی بر
تورات ؛
و در موارد زیادی بر قرآن ؛
و نیز بر
لوح محفوظ اطلاق شده است.
ترکیب «امّ الکتاب» در قرآن کریم سه بار و در دو معنای متفاوت به‌کار رفته است:
۱ :آیات محکم؛ در آیه ۷ آل‌عمران با تقسیم آیات
قرآن به
محکم و
متشابه بر آیات محکم «اُمّ‌الکتاب» اطلاق شده است:«هُوَ الَّذِی اَنزَلَ عَلَیکَ الکِتبَ مِنهُ ءایتٌ مُحکَمتٌ هُنَّ اُمُّ الکِتبِ واُخَرُ مُتَشبِهتٌ» مفسران در توجیه نامگذاری آیات محکم به اُمّ الکتاب وجوهی را بیان کرده‌اند
الف- چون آیات محکم، مطلوب اصلی است و مراد آن‌ها نیز روشن و همچنین مرجع تفسیر آیات متشابه است
این نظر از شهرت بیشتری میان
مفسران برخوردار است
ب - محکم با حَکَم به معنی داور هم ریشه است و آیات محکم بسان حَکَمی برای
تفسیر آیات متشابه، و روشنگر مراد آنهاست
ج- چون آیات محکم بیش‌تر آیات قرآن را فراگرفته است شاهد این معنا اطلاق «اُمّ العَسکر» بر عَلَم لشکر است، بدان جهت که سپاهیان را بر گرد خود جمع می‌کند اطلاق «اُمّ البلد» بر کسی که بیشترِ امور شهر را تدبیر می‌کند نیز شاهد دیگرِ آن است
د- چون آیات محکم بر فرایض، حدود و احکام مشتمل است
ه- وجود آیات محکم در همه کتابهای آسمانی،
یا پذیرش این آیات از سوی همه پیروان ادیان الهی،
دلیل این نامگذاری است.
۲ :لوح محفوظ؛ آیه ۳۹ رعد خبر می‌دهد که اُمّ‌الکتاب نزد خداوند است:«یَمحوا اللّهُ ما یَشاءُ ویُثبِتُ و عِندَهُ اُمُّ الکِتب = خدا آنچه را خواهد از میان می‌برد و یا بر جای و استوار می‌دارد و مادر کتاب نزد اوست» و آیه ۴ زخرف خبر می‌دهد که قرآن در اُمّ الکتاب نزد خداوند، بلند مرتبه و استوار است:«و اِنَّهُ فی اُمِّ الکِتبِ لَدَینا لَعَلیٌّ حَکیم» مفسران متأخر اُمّ الکتاب در این دو آیه را به اصل و اساس کتاب معنا کرده و با استناد به آیات ۲۱ ۲۲ بروج
:«بَل هُوَ قُرءانٌ مَجید فی لَوح مَحفوظ» مراد از آن را لوح محفوظ که هیچ‌گونه تغییر و تبدیل به آن راه ندارد دانسته‌اند.
این تفسیر از
ابن‌عباس و
مجاهد نیز گزارش شده است
در میان کلمات مفسران تفسیرهای دیگری نیز از اُمّ الکتاب در این آیه دیده می‌شود که از این قرار است:
۱- در نقلهایی از ابن‌عباس، مجاهد،
قتاده و
عکرمه به مجموعه کتاب و اساس آن جملة الکتاب و اصله
تفسیر شده است
۲- نظریه دیگری اُمّ الکتاب را به علم منزه از تغییر الهی تفسیر کرده است
برخی در توضیح این تفسیر می‌گویند:اُمّ الکتاب ازاین‌رو به علم الهی تفسیر شده است که آنچه در صحیفه‌های فرشتگان و جاهای دیگر نوشته می‌شود موافق علم ازلی الهی است و علم خداوند اساس و ریشه و امّ آن است
این تفسیر از کعب نیز نقل شده است وی در پاسخ ابن‌عباس که از اُمّ الکتاب پرسیده بود گفت:خداوند به آنچه می‌خواست خود بیافریند یا بندگانش بسازند علم داشت، آنگاه به علم خود خطاب کرد:کتاب باش آن نیز کتاب شد
۳ -
فخررازی با مقایسه میان آیه ۴ زخرف
و ۷ آل‌عمران
احتمال داده است که مراد از اُمّ الکتاب در سوره زخرف
آیات محکم قرآن و مرجع ضمیر «إنَّه» آیات همین سوره باشد، بنابراین، مفاد آیه این است که سوره حم زخرف در میان آیات محکم قرآن واقع شده و از جایگاه بلند و استواری برخوردار است.
۴ -در نقلی از عکرمه اُمّ الکتاب در آیه ۴ زخرف به قرآن تفسیر شده است
۵ -
ابن‌جریج و ابن‌عباس به «الذکر» تفسیر کرده‌اند و چنان چه مقصود از «الذکر» قرآن کریم باشد با تفسیر پیشین یکسان خواهد بود
۶ -نظر دیگری مراد از اُمّ الکتاب را حلال و حرام دانسته است
مفسران متأخر به این نظر که در ذیل آیه ۳۹ رعد از حسن بصری نقل شده چندان توجهی نکرده و مراد وی را توضیح نداده‌اند
۷ - در روایتی از حضرت صادق علیه‌السلام که گویا تأویل و تفسیری از باطن آیه است مراد از اُمّ الکتاب در سوره زخرف، سوره
حمد معرفی شده است آن حضرت مرجع ضمیر «إنّه» را
علی بن‌ابی‌طالب علیه‌السلام دانسته و در پاسخ این پرسش که در کجای اُمّ الکتاب از
علی علیه‌السلام یاد شده فرمودند:در آیه «اِهدِنَا الصِّراطَ المُستَقیم»
۸ - اهل معقول اُمّ الکتاب را بر امور متعددی چون عقل اول از سلسله عقول طولیه ده‌گانه
، نفس کلّیه، انسان کامل، ماهیت حقایق که کتاب از آن متولد می‌شود و خود نه موجود است و نه معدوم، و لوح محفوظ تطبیق داده‌اند
، به هر حال از مجموع دو آیه یاد شده ؛
برمی‌آید که اُمّ‌الکتاب اوّلا نزد خدا است:«عنده، لدینا» و ثانیاً از هرگونه تغییر، تحوّل و زوال مصون است و ثالثاً اندیشه و عقل بشری به آن راه ندارد
افزون بر دو معنای پیشین «ام الکتاب» نامی برای سوره فاتحة الکتاب معرفی شده است
ظاهراً این نام از سوی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بر این سوره نهاده شده است در دو روایت که
دارقطنی و
بیهقی در سنن خود و
ترمذی ،
ابن‌منذر ،
ابن‌ابی‌حاتم و
ابن‌مردویه در تفسیر خود آورده‌اند، وی نقل می‌کند:پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم سوره
حمد را اُمّ الکتاب خوانده است
در روایت دیگر
ابیّ بن کعب می‌گوید:فاتحة الکتاب را بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم خواندم حضرت سوگند یاد کرد که نه در
تورات ، نه در
انجیل ، نه در زبور و نه در قرآن سوره‌ای بسان آن نازل نشده است آن اُمّ الکتاب است
نیز در حدیث دیگری که جابر از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نقل کرده از سوره
حمد با نام اُمّ الکتاب یاد شده است
در روایاتی از اهل‌بیت
علیهم‌السلام نیز امّ الکتاب بر سوره فاتحةالکتاب اطلاق شده است، از آن جمله
عیاشی در آغاز تفسیر سوره فاتحه از
امام صادق علیه‌السلام روایت می‌کند که آن حضرت فرمود:
اسم اعظم خداوند در امّ الکتاب پراکنده است
و در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است که حضرت فرمود:۴ بار صدای ناله
ابلیس بلند شد چهارمین بار هنگامی بود که امّالکتاب یعنی «
اَلحَمدُ لِلّهِ رَبِّ العلَمین» نازل شد
روایتی نیز از
حضرت رضا علیه‌السلام نقل شده که در آن بر سوره
حمد اُمّ الکتاب
اطلاق شده است
در مقابل، از
ابن‌سیرین و
حسن بصری نقل شده که آن دو خوش نداشتند سوره
حمد را اُمّ الکتاب بنامند، زیرا اُمّ الکتاب نزد خداوند است
؛ نیز مرسی می‌گوید:حدیثی نقل شده که می‌گوید:کسی سوره
حمد را اُمّ الکتاب نخواند، بلکه فاتحة الکتاب بخواند سپس این حدیث را رد کرده و صحیح ندانسته است؛ اما
سیوطی اصل حدیث بودن چنین سخنی را انکار کرده است
مفسران درباره علت نامگذاری سوره
حمد به اُمّ الکتاب وجوهی شمرده‌اند:
۱: برخی با استناد به اطلاق «اُمّ القوم» بر رئیس قوم به سبب برتریش بر سایر افراد قوم، علت این نام را برتر بودن سوره
حمد بر سایر سوره‌ها دانسته‌اند
۲ :در نظری دیگر برابر بودن حرمت این سوره با همه سوره‌های دیگر راز این نامگذاری بیان شده است
۳: نظر دیگر، علت را پناهگاه بودن سوره
حمد برای اهل ایمان یاد کرده است در این نظریه به اطلاق «اُمّ» بر عَلَم استشهاد شده است، زیرا عَلَم پناهگاه سپاهیان در میدان جنگ است
۴ :محکم بودن آیات سوره
حمد و این‌که در سوره آل‌عمران آیات محکم اُمّ الکتاب خوانده شده وجه دیگری برای این تسمیه برشمرده شده است
۵ :عده‌ای جامعیت و اشتمال سوره
حمد بر کلیات معارف قرآن را سبب این نامگذاری بیان داشته‌اند
۶ : برخی معتقدند سوره
حمد از آن رو اُمّ الکتاب نام گرفته که در آغاز کتاب قرآن قرار گرفته است
منابع
الاتقان فی علوم القرآن؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهره؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تفسیر التحریر و التنویر؛ تفسیر العیاشی؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ التفسیر الکبیر؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجدید فی تفسیر القرآن المجید؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ رسائل فلسفی؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ روض‌الجنان و روح الجنان؛ شرح فصوص الحکم؛ فرهنگ معارف اسلامی؛ الکشاف؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ معجم مقاییس اللغه؛ مفردات الفاظ القرآن؛ المیزان فی تفسیر القرآن.
دائرة المعارف قران کریم جلد دوم، برگرفته از مقاله"ام الکتاب در قرآن"
