• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

امّ جمیل

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


امّ جمیل همسر ابولهب و خواهر ابوسفیان می باشد.


وی عوراء
[۱] التعریف والاعلام، ص۳۹۸.
دختر حرب بن امیه
[۲] انساب الاشراف، ج۱، ص۱۳۸.
، خواهر ابوسفیان و همسر ابولهب
[۳] السیرة النبویه، ج۱، ص۳۵۵.
[۴] مجمع البیان، ج۱۰، ص۸۵۲.
، از دشمنان سرسخت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)
[۵] التفسیر الکبیر، ج۳۲، ص۱۷۱.
بود.
او در پی دشمنی با بنی هاشم و همچون دیگر افراد بنی امیه و نیز به پیروی از ابولهب - که در رقابت با تیره خویش برای دستیابی به ریاست کعبه و مکه بود - به ستیز و کینه توزی با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) پرداخت و سرسختانه آن حضرت را می‌آزرد.

گفته‌اند که برای آزار رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و باز داشتن او از رفتن به نماز ، خار و خاشاک بر سر راه وی می‌ریخت
[۶] مجمع البیان، ج۱۰، ص۸۵۲.
. در پی این کینه توزی، خداوند در بخشی از سوره مسد - که در لعن و نفرین همسرش ابولهب است- ، بی آن‌که از او نامی ببرد، از او با وصف «هیزم کش دوزخ » یاد کرده است.
خداوند در این سوره ، پس از سه آیه درباره ابولهب، امّ جمیل را به دو وصف می‌شناساند که هم جایگاه اجتماعی وی در دنیا و هم بدفرجامی آخرتی اش را می‌نمایاند: «حَمّالَةَ الحَطَب فی جیدِها حَبلٌ مِن مَسَد»
[۷] مسد/سوره۱۱۱، آیه۴-۵.    
. در این‌که معنای این دو ویژگی چیست سخنان بسیاری آمده است.

در معنای «حَمّالَةَ الحَطَب» وجوهی ذکر شده است:
۱ . برخی برآن‌اند که چون وی خار و خاشاک را شبانه جمع می‌کرد و آن را بر سر راه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌ریخت ازاین رو حَمّالَةَ الحَطَب خوانده شده است
[۸] السیرة النبویه، ج۱، ص۳۵۵.
[۹] انساب الاشراف، ج۱، ص۱۳۸.
[۱۰] التفسیر الکبیر، ج۳۲، ص۱۷۱.
.
۲ . برخی دیگر «حَطَب» ( هیزم ) را کنایه از سخنان فتنه انگیز و آتش افروز دانسته‌اند و چون امّ جمیل با سخن چینی میان مردم، آتش دشمنی با پیامبر را می‌افروخت، همچون کسی دانسته شده که با جمع کردن چوب آتش برمی افروزد
[۱۱] جامع البیان، مج۱۵، ج۳۰، ص۴۴۲.
[۱۲] تفسیر سمرقندی، ج۳، ص۵۲۳.

۳ . مراد آن است که او گناهان خویش را در دشمنی با رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بر دوش می‌کشید.
فخر رازی این معنا را از ابومسلم و سعید بن جُبَیْر نقل می‌کند،
[۱۳] التفسیر الکبیر، ج۳۲، ص۱۷۲.
به هرروی همه معانی بیان شده، از دشمنی و کینه توزی امّ جمیل با پیامبر حکایت دارد.

در تفسیر «فی جیدِها حَبلٌ مِن مَسَد» نیز مطالبی آمده است.
برخی آیه را حاکی از وضعیت ام جمیل در آخرت می‌دانند؛ یعنی وی در آنجا، زنجیری از آهن به گردن دارد و در زیر و بالای او آتش است
[۱۴] تفسیر سمرقندی، ج۳، ص۵۲۳.
.
از مجاهد نقل است که مراد از «مَسَد» آهن است،
[۱۵] جامع البیان، مج ۱۵، ج۳۰، ص۴۴۴.
عروة بن زبیر می‌گوید: مراد زنجیری است که ۷۰ ذرع طول دارد و بر گردنش خواهد بود
[۱۶] جامع البیان، مج ۱۵، ج۳۰، ص۴۴۴.
[۱۷] مجمع البیان، ج۱۰، ص۸۵۲.
.

ماوردی برای این وصف، ۷ وجه ذکر می‌کند:
۱ . از عُرْوَة بن زبیر که مراد زنجیری از آهن است زنجیر را مسد می‌گویند چون پیچیده شده است.
۲ . لیف خرمای بافته شده را مسد گویند.
۳ . از حسن نقل است که آن ریسمانی رنگارنگ، (قرمز و زرد) است که برای زیبایی به گردنش می‌انداخت و از باب سرزنش بدان خوانده شد.
۴ . از قتاده نقل است که مراد از آن گردنبندی از گوش ماهی دریایی است که به داشتن آن سرزنش شده است.
۵ . مراد گردنبندی از گوهر گرانبها بود که خود می‌گفت: آن را در دشمنی با محمّد صرف می‌کنم آن گردنبند در قیامت عذابی به گردنش خواهد بود.
۶ . این وصف اشاره به خواری او دارد؛ یعنی وی چنان به شقاوت و پستی پیشین خود گره خورده و از ایمان بریده که گویی به گردنش ریسمانی گره خورده است.
۷ . چون او وبال کفر خویش را بر دوش می‌کشد به مانند آن است که آتش گیره عذاب خود را حمل می‌کند
[۱۸] تفسیر ماوردی، ج۶، ص۳۶۷-۳۶۸.
.

به هر حال ام جمیل وقتی از نزول آیات در مذمت خود خبر یافت، سنگی برداشت و به سراغ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) رفت، تا او را از پای درآورد
[۱۹] انساب الاشراف، ج۱، ص۱۳۹.
؛ اما چون نزد آن حضرت رفت، خداوند میان وی و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) پرده ای افکند که نتوانست آن حضرت را ببیند
[۲۰] تفسیر سمرقندی، ج۳، ص۵۲۴
؛ گویا پس از این قضایا، ام جمیل برای انتقام از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و آزردن او، از دو فرزندش عُتْبه و مُعتَّب خواست تا دختران آن حضرت را که به همسری داشتند، طلاق دهند، و آنان نیز چنین کردند
[۲۱] انساب الاشراف، ج۱، ص۱۳۹
.

طبری بر پایه روایتی بر آن است که وقتی او آیه را شنید، گفت:به چه چیزی هجوم می‌کند؟ آیا تاکنون مرا دیده‌اید که چوبی حمل کنم، در حالی که در گردنم ریسمانی از پوسته نخل باشد، آن گونه که محمّد می‌گوید؟ سپس نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آمد و گفت: «إِنّ ربّک قلاک و ودّعک». خداوند در پاسخ به او آیات ۱-۲ سوره ضحی
[۲۲] ضحی/سوره۹۳، آیه۱-۲.    
را فرو فرستاد: «والضُّحی والَّیلِ اِذا سَجی ما ودَّعَکَ رَبُّکَ و ما قَلی
[۲۳] جامع البیان، مج ۱۵، ج۳۰، ص۴۴۳
سوگند به روشنایی روز، سوگند به شب چون آرام گیرد (که) پروردگارت تو را وانگذاشته و دشمن نداشته است» .

برخی مفسران در فرجام او می‌گویند: همانند همسرش گرفتار عذاب الهی شد و با همان ریسمانی که همواره برگردن می‌آویخت به هلاکت رسید
[۲۴] تفسیر قرطبی، ج۲۰، ص۱۶۴-۱۶۵
.

۱) انساب الاشراف؛
۲) بحرالعلوم، سمرقندی؛
۳) التعریف و الاعلام؛
۴) التفسیر الکبیر؛
۵) جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛
۶) السیرة النبویه، ابن هشام؛
۷) مجمع البیان فی تفسیرالقرآن؛
۸) المیزان فی تفسیرالقرآن؛
۹) النکت و العیون، ماوردی.

۱. ↑ التعریف والاعلام، ص۳۹۸.
۲. ↑ انساب الاشراف، ج۱، ص۱۳۸.
۳. ↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۳۵۵.
۴. ↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۸۵۲.
۵. ↑ التفسیر الکبیر، ج۳۲، ص۱۷۱.
۶. ↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۸۵۲.
۷. ↑ مسد/سوره۱۱۱، آیه۴-۵.    
۸. ↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۳۵۵.
۹. ↑ انساب الاشراف، ج۱، ص۱۳۸.
۱۰. ↑ التفسیر الکبیر، ج۳۲، ص۱۷۱.
۱۱. ↑ جامع البیان، مج۱۵، ج۳۰، ص۴۴۲.
۱۲. ↑ تفسیر سمرقندی، ج۳، ص۵۲۳.
۱۳. ↑ التفسیر الکبیر، ج۳۲، ص۱۷۲.
۱۴. ↑ تفسیر سمرقندی، ج۳، ص۵۲۳.
۱۵. ↑ جامع البیان، مج ۱۵، ج۳۰، ص۴۴۴.
۱۶. ↑ جامع البیان، مج ۱۵، ج۳۰، ص۴۴۴.
۱۷. ↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۸۵۲.
۱۸. ↑ تفسیر ماوردی، ج۶، ص۳۶۷-۳۶۸.
۱۹. ↑ انساب الاشراف، ج۱، ص۱۳۹.
۲۰. ↑ تفسیر سمرقندی، ج۳، ص۵۲۴
۲۱. ↑ انساب الاشراف، ج۱، ص۱۳۹
۲۲. ↑ ضحی/سوره۹۳، آیه۱-۲.    
۲۳. ↑ جامع البیان، مج ۱۵، ج۳۰، ص۴۴۳
۲۴. ↑ تفسیر قرطبی، ج۲۰، ص۱۶۴-۱۶۵


دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «ام جمیل».    



جعبه ابزار