بایزید دوری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بایزیدِ دَوری، کاتب المُلک،
خوشنویس و
شاعر فارسی گوی قرن دهم می‌باشد.
فرزند
میرنظام و از
سادات بود.خود را از
فرزندان سلاطین می‌دانست و عنوان «
سلطان» را پیش از نام خود می‌افزود.
اکبرشاه (حکومت: ۹۶۳ـ۱۰۱۴) به او
لقب «
کاتب الملک» داده بود.در
شعر، «دوری»
تخلص می‌کرد.
در
خوشنویسی شاگرد
میرعلی هروی و
ملا محمد قاسم بن شادی شاه بود که اوّلی در ۹۳۵ و دوّمی در ۹۶۰ در قید
حیات بودند.میرعلی در
مرقعات خود او را «فرزند عزتمند» خطاب کرده است.
بایزید از
هرات به
هندوستان رفت و در
کتابخانه سلطنتی اکبرشاه استخدام شد.شاید در هندوستانِ آن زمان کسی
خط نستعلیق،
و
شکسته را به خوبی او ننوشته باشد.
ملا قاطعی (متوفی ۱۰۲۴)، از خوشنویسان هرات گفته است که دوری خوشنویسی برجسته، بی نظیر و چابکدست، و کیفیت خطش عالی بوده است.
خواجه ابراهیم حسین احدی بلوطی لاهوری (متوفی ۱۰۰۱)، نستعلیق نویسِ
جوانمرگ روزگار اکبر، یکی از شاگردان او بود.
بایزید در ۹۸۵ به
زیارت حج رفت و در ۹۸۶ دربازگشت به هندوستان،
کشتی او نزدیک
بندر سورت به
سنگ خورد و درهم شکست و
بایزید غرق شد.
دوری
طبع شعر نیز داشت و صاحب دیوان بود.اشعار او در
تذکره‌های شعرا ضبط است و
تذکره‌نویسان شعر او را ستوده‌اند.از آثار تألیفی او
مجمع الشعرا به
فارسی در دست است که برای
حمیده بانو، دختر علی اکبر جامی و مادرِ اکبرشاه،
تألیف و به او پیشکش کرده است.به قول
مؤلف، دراین
کتاب از آثار بهترین شعرای متقدّم و متأخّر نمونه‌هایی گلچین شده و نمونة کلام ۴۸۵
شاعر به ترتیب الفباییِ تخلّص آن‌ها گرد آمده است.از اشعار دوری،
مثنوی و
قصیده‌ای در
مدح حمیده بانو و اکبرشاه و دو
غزل در مجمع الشعرا آمده است.نسخه منحصر به فرد مجمع الشعرا در
کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (ش ۲۴۴۸) موجود است و احتمال داده‌اند که به خط مؤلف باشد.این نسخه، که به خط خوش ریز
نستعلیق کتابت شده است
امضا و
تاریخ ندارد.
بایزید در
کتیبه مسجدی، ساخته شیخ عبدالغنی در ۹۶۷ در منطقه ناگورماروار، قطعه‌ای از سروده‌های خود را به خط نستعلیق تحریر کرده است.
دوری قصه حمزه، تألیف ملا قاطعی هروی، را با همکاری خوشنویسان دیگر، مانند میرکُلَنگ هروی و حافظ محمد امین، در کتابخانه سلطنتی اکبر خوشنویسی کرد.نسخه‌های
خسرو و شیرین،
گوی و چوگان، و
یوسف و زلیخا، که او آن‌ها را به خطی بغایت خوش نوشته بود، نزد ملاّ قاطعی در هرات بود.
ترجمه اربعین جامی (متوفی ۸۹۸) را
بایزید در
ماه صفر ۹۶۸ کتابت کرد.عبارات
عربی آن به نستعلیق جلی و عبارات فارسی به نستعلیق خفی تحریر شده است.این کتاب جدولهای
مطلا و ملوّن دارد و نسخه خطی آن در
موزه سالارجنگ، حیدرآباد دکن( A.N m.۱۱۱۱, Ha.Ar, ۱۷۰۳)موجود است.
نسخه
مثنوی دول رانی و خضرخان سروده
امیرخسرو دهلوی، که
بایزید در
محرم ۹۷۶ برای اکبرشاه به قلم خوش جلی کتابت کرده بود، اکنون در کتابخانه
دولتی ایالت کَپور تَهله (
هند) موجود است.
بعضی مرقّعات
بایزید در
کتابخانه خزینه اوقاف استانبول و مجموعه خصوصی خانم
پروین شیبانی (
ایران) موجود است.
(۱) محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، چاپ ساجده س علوی، لاهور ۱۹۷۹، ج ۲، ص ۴۷۸ـ۴۷۹.
(۲) عبدالقادربن ملوکشاه بداؤنی، منتخب التواریخ، چاپ ولیم ناسولیس و احمد علی، کلکته ۱۸۶۵ـ۱۸۶۹، ج ۳، ص ۲۲۷ـ۲۲۸.
(۳) مهدی بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، تهران ۱۳۶۳ ش، ج ۱، ص ۹۵ـ۹۶.
(۴) جهانگیر، امپراتور هند، تذکرة الشعرا، چاپ عبدالغنی میرزایف، کراچی ۱۹۷۶، ص ۹، ۴۳.
(۵) محمد عبدالله چغتایی، سرگذشت خط نستعلیق، لاهور ۱۹۷۰، ص ۱۳۰ـ۱۳۱.
(۶) علی ابراهیم خان خلیل، صحف ابراهیم، نسخة عکسی
کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۵، ذیل حرف «د».
(۷) بندربن داس خوشگو، سفینة خوشگو، نسخة خطی
کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۶۵۵، ص ۱۲۸.
(۸) دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، ج ۹، تهران ۱۳۴۰ ش.
(۹) سالار جنگ میوزیم و کتب خانه، فهرست مشروح فارسی مخطوطات در سالار جنگ میوزیم و کتب خانه، چاپ محمد اشرف، حیدرآباد ۱۹۶۵ـ۱۹۶۹.
(۱۰) محمد شفیع، مقالات مولوی محمد شفیع راجع به هنروران و خط و خطاطان، لاهور ۱۹۷۲ـ۱۹۸۱، ج ۱، ص ۲۰۴ـ۲۰۵.
(۱۱) مصطفی عالی، مناقب هنروران، استانبول ۱۹۲۶، ص ۴۷ـ۴۸.
(۱۲) قاطعی هروی، تذکرة مجمع الشعرای جهانگیر شاهی، چاپ محمد سلیم اختر، کراچی ۱۹۷۹، ص ۵۴، ۷۷، ۲۲۷، ۲۵۲.
(۱۳) عارف نوشاهی، «
بایزید دوری هروی و مجمع الشعرای او»، تحقیقات اسلامی، سال ۶، ش ۱ و ۲ (۱۳۷۰ ش)، ص ۲۴۸ـ۲۷۷.
(۱۴)احمدبن محمد مقیم هروی، طبقات اکبری، کلکته ۱۹۳۱، ج ۲، ص ۴۹۴.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بایزیددوری»، شماره۴۳۸.
