بحث عقلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بحث، از مفردات مشترک در
علوم اسلامی.
کلمه‌ای عربی به معنای
حفر کردن، زیرورو کردن و کنار زدن خاک برای جستجوی چیزی. عبارت «البَحوث من الابل» در مورد
شتر هنگامی که راه می‌رود و با دستانش
خاک را پی درپی کنار و عقب می‌زند به کار رفته است.
بحث به کاوشِ با دست و
فحص، به کاوش با پا اطلاق شده است.
در
قرآن در
آیه «فَبَعَثَ اللّهُ غُر'اباً یَبْحَثُ فِی الاَرْضِ»
به معنی
کشف و
طلب آمده است.
معادل فارسی بحث،
کاوِش و
پژوهش است
.
جرجانی گوید: بحث در
لغت به معنای
تفتیش و تفحص
در
اصطلاح، اثباتِ استدلالیِ نسبتِ
سلب یا
ایجاب، میان دو شی ء است. در جامع العلوم
احمد نگری همین تعریف را با قید «در اصطلاح آداب
مناظره» آورده: بحث، بر حملِ ا
عراضِ ذاتیِ موضوعِ
علم بر آن و بیانِ
احکام و احوالِ شی ء و نیز بر خود مناظره اطلاق شده است. بحث به معنای عقلی و نظری، به مفهوم جستجو، بررسی و تأمل به کار رفته و از این حیث با نظر مترادف شده است. ازینرو دو لفظِ بحث و
نظر غالباً در کنار یکدیگر می‌آیند.
استبحاث، به معنای پرسش به جهت کسب
خبر است
و مبحث (جمع آن مباحث) نه فقط به متعلّق پژوهش بلکه به خود پژوهش نیز اطلاق می‌شود.
در فلسفه اسلامی، نخستین کسی که
حکیمان را در دو عنوان
باحث و متأله مطرح کرده
شهاب الدین سهروردی (۵۴۹ - ۵۸۷) است. وی در مقدمه حکمة الإشراق، حکما را به چند طبقه تقسیم می‌کند: ۱.
حکیم الهی متوغّل در تألّه و عدیم البحث؛ ۲.
حکیم بحاث عدیم التألّه؛ ۳.
حکیم الهی متوغّل در تألّه و هم
متوغّل در بحث؛ ۴.
حکیم الهی متوغّل در تألّه، متوسط یا ضعیف در بحث؛ ۵.
حکیم الهی متوغّل در بحث، متوسط یا ضعیف در تألّه. حکیم متوغّل در تألّه و بحث،
خلیفة اللّه و دارای ریاست است و در غیاب و فقدان او مقام خلیفة اللّهی از آنِ حکیم متوغّل در تألّه و متوسط در بحث و در مرحله بعد متوغّل در تألّه و عدیم البحث است که زمین خدا هرگز از این آخری خالی نیست. امّا ریاست، به حکیم باحث، متوغّل در بحث و فاقد تألّه تعلق نمی‌گیرد.
سهروردی می‌افزاید مقصودش از این ریاست، تغلّب نیست بلکه امامِ متألّه گاهی مستولی، ظاهر و مکشوف است، و زمانی خفّی، که در این صورت او را
قطب نامند. اگر سیاست به دست او باشد زمان، نوری است و چنانچه زمان از تدبیر الهی خالی باشد ظلمات، چیره و غالب خواهد بود.
طلاّ ب نیز سه دسته اند: ۱.
طالب تألّه و بحث، ۲.
طالب تألّه، ۳.
طالب بحث.
شیخِ اشراق تصریح می‌کند که کتابش برای مجتهد متألّه یا طالب تألّه مناسب است و کمترین درجاتِ خواننده آن این است که
بارقه الهی بر او وارد شود و ورودش
ملکه وی گردد. اگر کسی در پی بحثِ تنهاست، بر اوست که به
طریقت مشایین سلوک کند
گفتنی است که سهروردی از
افلاطون با عنوان
امام الحکمة و
رئیس الحکمة یاد می‌کند
اما
ارسطو را
امام الباحثین می‌خواند.
کتابی با عنوان البحث به جابر بن حیان منسوب است.
حاجی خلیفه در کشف الظنون،
فصلی را به کتاب‌هایی با عنوان الابحاث اختصاص داده است.
آقا بزرگ طهرانی نیز عنوان «الابحاث المفیدة فی تحصیل العقیدة» را جزو نوشته های علاّ مه حلّی آورده است.
بحث التحذیر، تألیف
قاضی نوراللّه شوشتری و بحث
ابن خطیب و
علیّ العربی نمونه های دیگری از این عنوان اند.
(۱) علاوه بر قرآن.
(۲) محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۳) ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قم ۱۴۰۴.
(۴) احمد بن علی بیهقی، تاج المصادر، چاپ هادی عالم زاده، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۵) عبدالنبی بن عبدالرسول احمد نگری، جامع العلوم، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
(۶) علی بن محمد جرجانی، تعریفات، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۷) مصطفی بن عبداللّه حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۸) یحیی بن حبش سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، چاپ هنری کربین، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۹) محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج: فرهنگ جامع فارسی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۰) خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم ۱۴۰۵-۱۴۱۰.
(۱۱) علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، چاپ باربیه دمینار وپاوه دکورتل، پاریس ۱۸۶۱ـ۱۸۷۷.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بحث عقلی»، شماره۵۲۴.
