بیابان بادیة‌الشام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بادیة الشام،
بیابانی در قسمت شمالی
جزیرة العرب است.
از
شمال به کوه‌های
تَدْمُر (پالیمرا، پالمورا) و متفرّعات آن (مانند کوه‌های بِلْعاس، شَعِر، عَبْیَد و بِشْری) و از
جنوب به
کویر بزرگی به نام
نفود شمالی محدود است.
مرز جنوبی بادیة الشام و نفود شمالی نسبتاً آباد و دارای واحه‌‌های قابل سکونت چون
دومة الجندل • است و سمت غربی و جنوب غربی آن با شهرهای آباد
حِمص •،
القَریَتَین و
الْنَبَکِ دمشق و دامنه‌‌های شرقی کوه دُروز و مشرق شهر
عمّان همجوار است.
سمت شرقی و شمال شرقی این
بیابان به
بادیة الجزیرة (بادیة السَماوَة) که تا درّه
فرات امتداد دارد، می رسد.
بادیة الشام، امروزه با مرز‌های نامشخص، میان چهار کشور
عراق و
سوریه و
اردن و
عربستان سعودی قرار گرفته است.
این بیابان از نظر زمین شناسی به دو منطقه مشخص تقسیم می‌شود: منطقه جنوب غربی که الحَماد نام دارد و کوهستانی و دارای
آب و
هوای بسیار خشک است.
ارتفاعات این منطقه با حدود هشتصد متر از سطح
دریا آغاز می‌شود و رو به شمال کاهش می‌یابد و بتدریج به ۶۵۰ متر می‌رسد.
در این کوه‌ها آثار آبرفتی مختصری دیده می‌شود که پهنای آن‌ها از پنجاه متر و عمقشان از سه متر تجاوز نمی‌کند.
همچنین در سطح این منطقه گودالهای کوچک بسیاری وجود دارد که بر اثر جاری شدن آب‌ها یا فرسایش، پدید آمده و از آب یا
نمک پر شده است.
منطقه دیگر این بیابان شامی خوانده می‌شود که با پشته‌‌ها و
تپه‌‌های
شنی به ارتفاع بیست تا شصت متر، که رو به مشرق از ارتفاع آن‌ها کاسته می‌شود، از منطقة الحماد جدا می‌شود.
در این منطقه،
درههای دراز و باریک و عمیق بسیاری دیده می‌شود که طول و پهنا و عمق آن‌ها، بترتیب به چهارصد کیلومتر و سه کیلومتر و شصت متر می‌رسد.
در سطح این منطقه نیز به آثار فرسایش و آبرفت‌هایی که منجر به تشکیل فرورفتگی‌‌ها و گودالهای عمیق شده است برمی خوریم.
از مهمترینِ این دره‌ها، وادی حَوْران، وادی المیاه، وادی الصواب نزدیک ابوکمال است.
این دره ها، با مراتع و آب فراوان خود، در زندگی قبایل گله دار نقش مهمی ایفا می‌کنند.
در شمال غربی بادیة الشام کوه‌های صعب العبوری وجود دارد که ارتفاع متوسط آن‌ها سیصد تا هشتصد متر است و به نام تدمر خوانده می‌شود که شامل چند رشته کوه به نام‌های شرقی، بلعاس، شعر و بُوَیْضه و بشری است.
از کوه‌های شمال تدمر درههای عمیق و پرپیچ و خمی به سوی جنوب غربی تا قریتین و دمشق امتداد می‌یابند که مهمترین آن‌ها حفرة (گودالِ) دمشق و فرورفتگی دُوه به سمت قریتین است و هر دو فرورفتگی مملو از رسوبات بسیار است.
آب و هوای بادیة الشام بیابانی است: تابستان آن، به سبب گستردگی و فراخی و قرار گرفتن در برابر وزش بادهای شمال شرقی، سرد و خشک است.
بادهای شدید
بهاری و
تابستانی بادیة الشام، معروف است.
از نواحی پست جنوب شرقی این بیابان، بادهای موسمی جنوب عراق و
اقیانوس هند به داخل آن می‌وزد.
این بادهای خشک و سوزان با گرد و غبار و فضولات گیاهی و حیوانی همراه و گاهی نیز حامل باران‌های سیل آسای زودگذر است.
باران سالانه بادیة الشام از دویست میلیمتر تجاوز نمی‌کند و میزان آن در جنوب و شمال یکسان نیست؛ ناحیة الحماد (در جنوب) سالانه حدود صد میلیمتر و قسمت شامی (در شمال و شمال غربی) بین صد تا دویست میلیمتر باران سالانه دارد.
ازینرو، آب این بیابان اندک و سطحی است؛ ولی، در بعضی از مناطق کوهستانی و پرپیچ و خم آن، چشمه‌‌های آب معدنی گوگرددار و گرم، مانند آب گرم تدمر، یافت می‌شود.
با توجه به آنچه گفته شد، امکان ندارد که بادیة الشام فاقد پوشش گیاهی باشد، چنانکه سطح وسیعی از کوه‌های بلعاس از درختان سقّز (به
فارسی «بنه») و غیر آن پوشیده شده است.
بنابراین، بادیة الشام از نظر پوشش گیاهی به دو قسمت تقسیم می‌شود: ۱) سبزه زار‌ها که در محل ریزش باران‌های فصلی سالانه رشد می‌کنند و شامل انواع گل‌های کوتاه قد و گیاهانی چون خیری دشتی (نوعی گیاه خوشبو) و گیاه خوشبوی دیگری شبیه بابونه و گیاه بابونه (به فارسی: بابونه گاوچشم) اند.
این سبزه زار‌ها خوراک دام‌های گله داران این نواحی را تأمین می‌کنند؛ ۲) گیاهانی که
سال‌ها می‌مانند و هیزم بادوامی دارند و بیشتر شبیه درختچه‌هایی کوچک رونده‌‌اند که در آن محیط خشک رشد می‌کنند.
بعضی از این گیاهان در زمین‌های نمکی می‌رویند، مانند اُشنان و اسفند؛ و دسته دیگر در زمین‌های غیر نمکی، مانند دِرْمَنه و تاغ.
بادیة الشام از بعضی انواع کرفس، که مانند قارچ ارزش غذایی فراوانی دارد، خالی نیست.
مهمترین جانوران این بیابان از نوع
پرندگان،
مرغ سنگخوار،
کبک، مرغان شکاری مانند
باز و
باشه و جانوران تیزپا چون
غزال و
خرگوش است که
نسل آن‌ها رو به نابودی است.
بادیة الشام از کم جمعیت ترین مناطق سرزمین وسیع
شام است.
بیشتر ساکنان این بیابان چادرنشین و شمار اندکی واحه نشین و روستا نشین‌‌اند که به کار
زراعت و
تجارت می‌پردازند و مناظر خوانده می‌شوند.
مهمترین محصولات کشاورزی آنان
زیتون،
خرما،
انگور و
انجیر است.
اصطخری نخستین کسی است که در نوشته‌‌های خود از بادیة الشام یاد کرده و به قبایل عربی که در این بیابان ساکن‌‌اند، مانند بنی فَزاره و لَخمْ و جُذام و بَلی و گروهی از اعراب
یمن و ربیعه و مُضَر اشاره کرده است.
ابن حوقل هم به حدود نامشخصی از این بیابان اشاره دارد و می‌گوید: محدوده ای از بالِس • تا اَیْلَه مقابل با (سرزمین)
حجاز، و از کنار
دریای فارس تا ناحیه
مدین، مقابل
تبوک که به سرزمین
طَیّ • می پیوندد، از بادیة الشام است.
بر کران این بیابان، شهرک‌های خُناصره، تدمر، سَلَمیه، معان قرار داشته است.
مقدسی هم این بیابان را جزو سرزمین عربستان می‌داند و می‌گوید: «و در آن سوی فرات از شام قِنسرین واقع است و بس و جز آن همه بادیة العرب و شام در آن سوی این بادیه قرار دارد».
از این گفته چنین برمی آید که بادیة الشام را جزو بیابان عربستان می‌دانسته است.
ابوالفداء در قرن هشتم، محدوده بادیة الشام را چنین وصف می‌کند: «آنچه از حدّ انبار تا بالس تا تیْماء و وادی القُری باشد بادیة الشام است» و شهر داخل این بیابان، تدمر را جزو نواحی حِمْص و در مشرق آن نام برده است.
حمدالله مستوفی، معاصر ابوالفداء، نیز نظری همانند مقدسی داشته و بادیة الشام را جزو سرزمین عربستان می‌شمرده و محدوده آن را چنین وصف کرده است : «بادیة العرب را جبال و صحاری بسیار است از اقلیم دوم و سوم، طولش از حدود شام تا بحرفارس و عرض آن از
مکه تا
نجف، و هر یک از طول و عرض این بیابان دویست فرسنگ مسافت دارد».
با توجه به این نوشته، بادیة الشام در داخل بادیة العرب قرار می‌گیرد.
بعد از قرن هشتم، مأخذ اسلامی دست اول دیگری که از بادیة الشام وصفی کرده باشد در دست نیست.
بادیة الشام، به سبب عبور راه کاروانی و بازرگانی کناره فرات از آن، راهی که از شهر قدیم تدمر می‌گذشته، اهمیت تاریخی دارد،
و همچنین به لحاظ قرار گرفتن واحه جوف، که در قسمت جنوبی بادیة الشام قرار دارد، در تاریخ
اسلام از آن مکرر نام برده شده است.
(۱) مصطفی ابراهیم، الیاس بطحیش، جغرافیة الوطن العربی، سوریه ۱۹۸۰.
(۲) اسماعیل بن علی ابوالفداء، تقویم البلدان، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران ۱۳۴۹ ش.
(۳) ابراهیم بن محمد اصطخری، کتاب مسالک الممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
(۴) فیلیپ خوری حتی، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران ۱۳۶۶ ش، ص ۴۹.
(۵) حدودالعالم من المشرق الی المغرب، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۰ ش.
(۶) حمدالله بن ابی ابکر حمدالله مستوفی، کتاب نزهة القلوب، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۷) جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت ۱۹۷۶ـ۱۹۷۸، محمد بن احمد.
(۸) ابن حوقل، کتاب صورة الارض، چاپ کرامرس، لیدن ۱۹۶۷.
(۹) محمدبن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بادیة الشام»، شماره۱۳۰.
