بیان الأصول (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«بیان الاصول»، تقریرات درس آیة الله سید حسین
بروجردی رحمة‌الله‌علیه ، به قلم شاگرد برجسته ایشان، آیة الله
صافی گلپایگانی است که به
زبان عربی نگارش و در سه مجلد منتشر شده است.
مجلدات کتاب، به ترتیب، مشتمل است بر:
۱. مقدمه و پنج مقصد.
۲. مقدمه و مقصد ششم.
۳. مقصد هفتم و هشتم و خاتمه. هر یک از مقاصد کتاب نیز مشتمل بر فصول و زیرفصل‌هایی است.
نویسنده، در مباحث اصول، از
مشتق تا مبحث
برائت را از محضر آیة الله بروجردی رحمة‌الله‌علیه بهره برده است، اما به جهت تکمیل مباحث اصولی کتاب، مباحث مقدم بر مشتق و متاخر از برائت تا آخر مبحث
اجتهاد و
تقلید را از کتاب «الحاشیة علی کفایة الاصول» (تقریرات درس آیة الله بروجردی در بروجرد، به قلم
شیخ بهاء الدین حجتی بروجردی)، به مباحث کتاب افزوده است.
یکی از شیوه‌های تحقیقی آیة الله بروجردی رحمة‌الله‌علیه این بوده است که
مباحث علمی را ریشه یابی و تطور هر مسئله را در طی قرن‌ها بررسی می‌کرده‌اند؛ به عنوان مثال
دلیل انسداد را بر مسلک متاخرین، از محقق
خوانساری مخصوصا شیخ و محقق
خراسانی و نیز به مسلک بزرگانی که قبل از محقق خوانساری متعرض این دلیل شده بیان نموده‌اند و در نهایت
حجیت خبر واحد را اثبات کرده‌اند، نه
حجیت مطلق ظن را.
ایشان با تسلطی که بر
اصول داشتند و حتی صاحب ابتکاراتی نیز در آن بوده‌اند، در مقام استنباط، بسیار اندک به
اصول عملیه تمسک می‌کردند و علت این استغنا از تمسک به اصول عملیه، تخصص کامل ایشان در فهم روایات و دقتی بود که در آنها به کار می‌بردند و حسن سلیقه‌ای بود که در رفع تعارض بین اخبار متعارض داشتند. در عین حال به علم اصول و نیاز
فقیه به آن بسیار تاکید داشتند و دلیل آن حاشیه مفصل و دقیق و عمیقی است که بر
کفایه استادشان مرقوم فرموده‌اند.
احاطه بر اسناد روایات و
رجال و طبقات، احاطه بر اقوال عامه، احاطه بر اقوال خاصه، مخصوصا قدما، دقت در مضامین روایات و حتی تعداد آنها که گاهی بابی را که مثلا در
وسائل بیست حدیث دارد، به چند
حدیث ارجاع می‌دادند، سبک ایشان را ممتاز قرار داده بود.
با این مقدمه، مباحث مجلدات کتاب به اختصار ارائه می‌شود:
نویسنده، در مقدمه کتاب، در ضمن هشت امر به جایگاه علم و معنای وضع،
استعمال مجازی ،
حقیقت و مجاز ،
صحیح و اعم و در آخر به موضوع مشتق پرداخته است.
در مقصد اول کتاب، بحث
اوامر ، در ضمن ده فصل بیان شده که عناوین آن به ترتیب عبارت است از: متعلقات
ماده امر ، متعلقات
صیغه امر ، اجزاء،
مقدمه واجب ، مسئله
ضد ، امر آمر با علمش به انتفاء شرطش،
واجب تخییری ،
واجب کفایی ،
واجب مطلق و
مقید ، متعلق اوامر و نواهی.
در مقصد دوم، در سه فصل، مفاد امر و نهی،
اجتماع امر و نهی و اقتضای فساد کردن نهی مورد مطالعه قرار گرفته است.
مبحث مفاهیم، در مقصد سوم، در ضمن هشت فصل ذکر شده است. در انتهای این مقصد، در بخش خاتمه سایر مفاهیم ذکر شده است.
موضوع عام، در مقصد چهارم کتاب، در سیزده فصل بیان شده است. اقسام عام،
حجیت عام مخصص ، شمول خطابات شفاهی برای غیر حاضرین، تعقب عام به ضمیری که به بعضی افراد باز می‌گردد، استثنایی که در پی جمل متعدد بیاید، احوال عام و خاص متخالف، از جمله موضوعات مطرح شده است.
بحث مطلق و مقید، در آخرین مقصد جلد اول، در پنج امر آمده است که تعریف مطلق، ملاک اطلاق و تقیید و الفاظ مطلق از جمله عناوین آن است.
منجز شرعی و عقلی حکم شرعی، موضوع مقصد ششم کتاب است.
در ابتدای این مقصد، ابتدا، مراد از مکلف، مراتب حکم و تقسیم حالات ملکف به قطع و غیر آن ذکر شده است، سپس بحث، در دو مقام مطرح شده است:
۱.
قطع ؛ ۲.
ظن .
در ابتدای بحث قطع، نویسنده، به این اشکال که بحث از قطع به مسائل کلامی شبیه تر است، پاسخ گفته است. او، این شباهت را به جهت رجوع به مباحث متعلق به
معاد می‌داند؛ بدین معنا که آیا عمل به قطع، موجب ثواب و مخالفت با قطع موجب عقاب در آخرت می‌شود؟
سپس به مباحثی، همچون حجیت قطع، تجری، علم اجمالی و امتثال اجمالی می‌پردازد.
در مقام دوم که به موضوع ظن اختصاص دارد، نویسنده، ابتدا لازم می‌داند محل نزاع و مباحث مقدماتی را در ضمن اموری بیان کند، سپس به بحث
حجیت ظواهر می‌پردازد و دیدگاه
اخباریون و
اصولیون و استدلالات آنها را مورد مطالعه قرار می‌دهد.
حجیت خبر واحد ، از جمله مباحث مهم کتاب است که نویسنده، ادله منکرین و مثبتین آن را مورد بررسی قرار داده و در آخر، سبب انکار متکلمین حجیت خبر واحد را ذکر کرده است.
اجماع ، حجیت
شهرت و دلیل انسداد آخرین فصول این جلد از کتاب را تشکیل می‌دهد.
در این جزء، در ضمن چهار فصل، اصول عملیه
برائت ،
تخییر ،
احتیاط و
استصحاب بیان شده است.
آیة الله بروجردی در محضر درس
صاحب کفایه ، اشکالات مهمی را مطرح می‌کرده است که برخی از این اشکالات در ابتدای فصل اول مطرح و صاحب کفایه آنها را در حاشیه کفایه متذکر شده است. استدلال به آیات و روایات و پاسخ به اشکالات، بررسی اخبار من بلغ و قاعده تسامح در ادله سنن از دیگر مباحث این فصل است.
اصالة التخییر (دوران بین وجوب و حرمت): در این بحث محل نزاع را در آنچه که به حسب ظاهر تکلیف است، دانسته و وجوه مختلف آن را مورد بررسی قرار داده و اصح اقوال را حکم عقل به تخییر بین فعل و ترک می‌داند.
اصالة الاحتیاط (شک در مکلف به): این اصل، در صورتی جاری می‌شود که شک در مکلف به و علم به تکلیف داشته باشیم. گاه، دوران بین متباینین و گاه دوران بین اقل و اکثر است که هر یک در ضمن چهار تنبیه مطرح شده است. قاعده میسور و قاعده لا ضرر از دیگر مباحث این فصل است.
در فصل چهارم، ابتدا، ادله حجیت استصحاب و سپس در ضمن چهارده تنبیه، مباحث مرتبط با آن بیان شده است.
در خاتمه نیز نسبت بین استصحاب و سایر اصول عملیه و حکم تزاحم بین دو
استصحاب بیان شده است.
مقصد هشتم، به
تعادل و
تراجیح اختصاص دارد که در آن، معنای تعارض و حکم متعارضین در ضمن فصولی بیان شده است.
در خاتمه کتاب نیز دو مبحث
اجتهاد و تقلید در دو امر مجزا بحث شده است. تعریف اجتهاد، حکم اجتهاد، اجتهاد مطلق و متجزی و تخطئه و تصویب از جمله مباحث امر اول و معنای تقلید، بدیهی بودن رجوع
جاهل به
عالم ، تقلید از اعلم و حکم تقلید از میت از جمله مباحث این بخش از کتاب است.
وضعیت کتاب
فهرست مطالب هر یک از جلدهای کتاب، در انتهای آن آمده است. مقابله کتاب و اخراج منابع آن توسط
شیخ فاضل عرفان انجام شده است.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
