تاج‌الدین مکی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاجُ‌الدّینِ مَکّی (د
ربیع‌الاول ۱۰۶۶/دسامبر ۱۶۵۵)،
فرزند احمد بن ابراهیم، معروف به ابن‌یعقوب،
شاعر،
کاتب و
قاضی مالکی عصر والیان
دولت عثمانی در
مکه بود.
آگاهی ما از زندگانی وی بیش‌تر برگرفته از گزارش مفصل
علی‌خان مدنی است که او را در
مکه، به هنگام کهن‌سالی ملاقات کرده،
و شرح احوال او را به صورت مجموعه‌ای از اخبار و اشعار در
سلافة العصر فراهم آورده است. گـویا اجداد وی در
مدینه می‌زیستند و به همین سبب، در منابع گاه او را مدنی نیز خوانده‌اند.
تاج‌الدین در مکه زاده شد و همان‌جا رشد یافت و از محضر استادانی چون عبدالقادر طبری، عبدالملک عصامی (صاحب
سمط النجوم العوالی، که در این کتاب به شاگردش اشاراتی دارد) و خالد مالکی دانش آموخت. پس از دریافت اجازه از ایشان، در
مسجدالحرام به تدریس مشغول شد و همان‌جا
امامت مسجد مالکیان را برعهده گرفت. او علاوه بر رسیدگی به امور مذهبی مردم، به کار
قضا نیز می‌پرداخت.
وی در نثر متکلف عربی تبحر داشت و نیز خطیبی توانا بود.
زندگانی وی هم زمان با ولایت ۵ تن از والیـان دولت عثمانی مکـه بود و او بیش‌تر اشعار خود را در
مدح یا رثای آنان سـروده است. با مقایسۀ تاریخ وفـات شاعر و اولین مدحیه‌ای که برای والیان عثمانی سروده، می‌توان گفت که او از همان دوران جوانی به مدح ایشان پرداخته است. از جمله در ۱۰۱۹ق/۱۶۱۰م، قصیده‌ای ۵۴ بیتی در ستایش شریف محسن بن حسین (ولایت مشترک: ۱۰۱۲- ۱۰۱۹ق) سرود.
در ۱۰۲۸ق/ ۱۶۱۹م، قصیده‌ای ۵۴ بیتی در مدح شـریف ادریس بن حسن (ولایت مشترک: ۱۰۱۹-۱۰۳۴ق) سرود و از وی خلعت گرفت.
در ۱۰۳۴ق/۱۶۲۵م، زمانـی که شریف محسـن والی مکه شد، تاج‌الدین در یک میمیۀ ۲۰ بیتی ولایتش را تبریک گفت،
تا آن‌که در ۱۰۳۹ق مسعـود بن ادریـس به جای وی نشست. این‌بار نیز شاعـر در یک قصیـدۀ ۵۰ بیتی او را ستود. وی در این قصیده به معارضه با قصیـدۀ احمد بن عیسی مرشدی پرداخته است.
آخرین والی‌ای که تـاج‌الدین در زمان وی می‌زیست، شریف زید بن محسن (ولایت: ۱۰۴۵-۱۰۷۷ق) بـود. تاج‌الدین نامه‌های بسیاری برای وی کتـابت کرد و در (۱۰۵۳ق/۱۶۴۳م) او را بـه سبب احداث راه و ایجـاد آب انبار مـدح گفت.
شاعر در سوگ این والیان نیز اشعاری سروده است، از جمله در رثای شریف ادریس (د ۱۰۳۴ق)، شریف محسن (د ۱۰۳۸ق)، شریف مسعود و دیگران.
اگر چه شاعر ۴۷سال این والیان را ستود و در مرگشان مرثیه سرود، اما هیچ‌گاه نتوانست به دربارشان راه یابد و مقامی شایسته کسب کند. آنچه امروزه از شعر تاج‌الدین می‌شناسیم، از ۴۷۱ بیت درنمی‌گذرد و هیچ‌یک از منابع به دیوان وی اشاره‌ای ندارند.
او در بیش‌تر موضوعات شعر گفته، اما مدح و رثا بر همۀ آن‌ها غالب است. دیگر موضوعات مورد علاقۀ او این‌هاست: مکاتبات شعری با برخی بزرگان چون عبدالملک عصامی (۵ بیت)، قاضی احمد مرشدی (۳ بیت، ۲۸ بیت و ۵ بیت دیگر)
و سرودن اشعاری به مناسبت‌های مختلف، همچون بازسازی گنبد مسجدالحرام در۱۰۶۳ق،
و نیز مدح
حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در ۳۸ بیت، به هنگام
زیارت قبر آن حضرت در ۱۰۵۴ق.
۱. تاج‌المجامیع، شامل دو مجموعه، یکی نامه‌ها، نوشته‌ها و فتاوی فقها، دوم خطبه‌های عید و
نماز جمعه و
دعای استسقا.
۲. تطبیق المحو بعد الصحو علی قواعد الشریعة و النحو.
این رساله شرحی است بر قصیدۀ
عفیف‌الدین تلمسانی (همین مقاله) که تاج‌الدین عنوان رسالۀ خود را از بیت آغازین آن وام گرفته است.
۳. دیوان الانشاء فی المکاتبات و المراسلات.
۴. قصیده‌هایی در مدح شریف ادریس، شریف محسن بن حسین و مسعود بن ادریس.
این قصاید در سلافة العصر علی‌خان مدنی
نیز آمده است.
۵. منهاج الترجیح و التجریح
در شرح دو بیت
شعر.
۱. بیان التصدیق، رساله‌ای در باب
عقاید که بیش‌تر برای مبتدیان تألیف شده است.
۲. تاج خطب منابر النبلاء.
۳. تذکرة، در شرح حال علما. مدنی، علی‌خان بن احمد خود آن را دیده، و قطعاتی از آن را آورده است.
۴. الجادة القویمة الی تحقیق مسألة الوجود و تعلق القدرة القدیمة، رساله‌ای در کلام در پاسخ به سؤال‌هایی که از بلاد جاوه دربارۀ «وجود» رسیده بود.
۵. فصوص الادلة المحققة فی‌نصوص الاستغفار المطلقة، رساله‌ای در باب
استغفار.
۶. الفواتح القدسیة و الفوائح العطریة، در فتاوی فقها.
(۱) آستان قدس، فهرست.
(۲) ازهری، محمد بشیر، الیواقیت الثمینة، قاهره، ۱۳۲۴ق.
(۳) بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین.
(۴) جبوری، عبدالله، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، بغداد، ۱۹۷۴م.
(۵) دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات، تهران، ۱۳۳۹ش.
(۶) عصامی مکی، عبدالملک، سمط النجوم العوالی، قاهره، ۱۳۸۰ق.
(۷) مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، تهران، کتابخانۀ مرتضویه.
(۸) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۷۵م.
(۹) محبی دمشقی، محمدامین، خلاصة الاثر، قاهره، ۱۲۸۴ق.
(۱۰) محبی دمشقی، محمدامین، نفحة الریحانة، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
(۱۱) Ahlwardt.
(۱۲) Arberry.
(۱۳) De Slan.
(۱۴) GAL.
(۱۵) GAL، S.
(۱۶) Houtsma، M Th، Catalogue d’une collection de manuscrits arabes et turcs، Leiden، ۱۸۸۶.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تاج الدین مکی»، شماره۵۶۶۸.
