• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تجارتخانه‌ها

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


رونق تجارت ایران، موجب شد که فعالیت تجارتخانه‌های معتبر ایرانی گسترش یابد و بازرگانان معتبری به کار صرافی و بانکداری روی آورند.



تجار ایرانی که با بانک شاهنشاهی و استقراضی رقابت می‌کردند، در مقاطعی توانستند سد راه آنان شوند، ولی به عللی مانند برخوردار نبودن از حمایت دولت، فقدان قوانین مدون بانکداری در ایران، نداشتن تخصص و بینش صحیح در بانکداری و سرمایه‌گذاری و پراکندگی مؤسسات از یکدیگر، دستاورد مهمی ‌نداشتند و پس از پاره‌ای موفقیت‌های نسبی و موقت، عاقبت در برابر بانک شاهنشاهی عقب نشستند.



۲.۱ - تجارتخانه تومانیانس


اولین تجارتخانه‌ای است که در ایران به کار صرافی و بانکداری، به شکل وسیع و جدید آن، روی آورد. هاراتون تومانیانس در ۱۲۵۷، مؤسسه تجاری خود را در تبریز، شهر پررونق تجاری آن زمان، تأسیس کرد و پس از برقراری صادرات و واردات با روسیه و چند سفر به این کشور و آشنایی با بانکداری آن، در ۱۳۰۹ کار صرافی و بانکداری را آغاز کرد که بتدریج، به صورت فعالیت اصلی تجارتخانه درآمد.
[۱] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۷، تهران ۱۳۳۸ ش.
[۲] علی ماجدی، حسن گلریز، ج۱، ص۱۶۹، پول و بانک از نظریه تا سیاست گذاری، تهران ۱۳۶۷ ش.
این مؤسسه، در مدتی کوتاه توانست در خرید و فروش ارز با بانک شاهنشاهی رقابت کند
[۳] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۸، تهران ۱۳۳۸ ش.
و با افتتاح حساب جاری برای مردم، پرداخت وام و دادن بهره به موجودی تا ۶%، موفقیت زیادی به دست آورد
[۴] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۸، تهران ۱۳۳۸ ش.
[۵] عبدالحمید اعظمی زنگنه، بانک، ج۱، ص۲۰۴، تهران ۱۳۱۸ ش.
ولی پس از قریب یک قرن فعالیت، در جریان انقلاب روسیه، ورشکست و اموالش توقیف شد.
[۶] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۵۰، تهران ۱۳۳۸ ش.
[۷] علی ماجدی، حسن گلریز، ج۱، ص۱۶۹، پول و بانک از نظریه تا سیاست گذاری، تهران ۱۳۶۷ ش.


۲.۲ - تجارتخانه جهانیان


خسرو شاه جهان و برادرانش (پرویز، گودرز، بهرام و رستم) از ملاکان زرتشتی یزد، در ۱۳۱۲، این تجارتخانه را تأسیس کردند. کار آن، در آغاز، صدور پنبه بود، ولی بعدها به صرافی و بانکداری انجامید. شعب آن در شهرهای یزد، تهران، اصفهان، شیراز، کرمان، بندرعباس و رفسنجان، و نمایندگی‌های آن در لندن و بمبئی دایر شد. از فعالیتهای این تجارتخانه، قبول سپرده در مقابل «بیجَک صندوق» (قبض عندالمطالبه)، نقل و انتقال پول در داخل کشور، خرید و فروش ارز و بروات خارجی، قبول و ایصال مالیاتهای دولت به مرکز و تسهیل امور خزانه دولت در مقابل حق الزحمه بود.
[۸] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۵۰، تهران ۱۳۳۸ ش.
در جریان مبارزه مشروطه‌خواهان با محمدعلی شاه، رؤسای این تجارتخانه با انقلابیون همکاری نزدیک داشتند و مشروطه خواهان، جواهرات سلطنتی را نزد بهرام جهانیان امانت نهاده بودند تا از دسترس محمدعلی شاه دور بماند. با کشته شدن جهانیان در گیرودار جنگ با محمدعلی شاه و تبعید شدن خسرو شاه جهان به لندن، به دستور شاه،
[۹] جهانگیر اشیدری، «سهم زرتشتیان و پارسیان در ایجاد بانک ملی در آغاز مشروطیت»، ج۱، ص۹، هوخت، ش ۱۲ (۱۳۵۳ ش).
در ۱۳۳۱، کار تجارتخانه متوقف شد.
[۱۰] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۵۱، تهران ۱۳۳۸ ش.


۲.۳ - تجارتخانه جمشیدیان


این تجارتخانه را ارباب جمشید، تاجر زرتشتی، در ۱۳۰۴، برای تجارت منسوجات، تأسیس کرد؛ اما بعدها، در آن‌جا به صرافی پرداخت و با اعطای وامهای کوتاه مدت و بلند مدت، بین مردم معتبر شد. شعب این تجارتخانه در شیراز، کرمان، یزد، بغداد، بمبئی، کلکته و پاریس فعال بود.
[۱۱] علی ماجدی، حسن گلریز، ج۱، ص۱۷۰، پول و بانک از نظریه تا سیاست گذاری، تهران ۱۳۶۷ ش.
تجارتخانه جمشیدیان، پس از کسب رونق و اعتبار، فعالیتِ خود را به ملکداری تغییر داد و به این منظور مبالغ کلانی از بانک‌های شاهنشاهی و استقراضی وام گرفت، اما به دلیل سوء مدیریت، عدم تناسب بین ذخیره و میزان بدهی، سرمایه گذاری در ملکداری و فشار بانکهای مزبور از طریق عدم تمدید مهلت پرداخت قرض، در ۱۳۳۴ متوقف شد و دولت، برای آن‌که بانک استقراضی املاک ارباب جمشید را تصرف نکند، دیون او را به عهده گرفت.
[۱۲] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۵۱ ـ۵۲، تهران ۱۳۳۸ ش.


۲.۴ - کمپانی فارس


در حدود ۱۳۱۵، به منظور عملیات صرافی و بانکداری تشکیل شد. صاحب آن عبدالرحیم شیرازی بود و سرمایه هنگفتی داشت. این مؤسسه با صدور بیجک در بازار جنوب اعتبار بسیاری یافت و توجه بازرگانان داخلی و خارجی را به خود جلب کرد. بانک شاهنشاهی به صدور بیجک از جانب این مؤسسه اعتراض و، به استناد حق انتشار اسکناس، در ۱۳۲۲، از رواج بیجک‌های آن جلوگیری کرد. در نتیجه، این مؤسسه ورشکست شد.
[۱۳] احمد اشرف، موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران: دورة قاجاریه، ج۱، ص۷۶، تهران ۱۳۵۹ ش.
[۱۴] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۵۲، تهران ۱۳۳۸ ش.


۲.۵ - شرکت اتحادیه


در ۱۳۱۵، برای اولین بار، بازرگانان بزرگ ایران، با مشارکت یکدیگر، شرکتی تأسیس کردند که قادر باشد با بانک شاهنشاهی و استقراضی رقابت کند. مقرّ اصلی آن در تبریز، و نوع فعالیتش عملیات بانکی با سرمایه صد هزار تومان بود و مؤسسان آن حاج مرتضی صراف و حاج مهدی کوزه کنانی بودند.
[۱۵] احمد اشرف، موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران: دورة قاجاریه، ج۱، ص۷۶، تهران ۱۳۵۹ ش.
[۱۶] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۳۵، تهران ۱۳۳۸ ش.
این شرکت، در سال اول تأسیس، به کمک تعدادی از صرافان عمده، مقدار زیادی از اسکناس‌های بانک شاهنشاهی را جمع کرد و برای تعویض با وجه نقره، به بانک عرضه داشت. چون بانک از پرداخت قران نقره به شرکت اتحادیه عاجز ماند، ارزش اسکناس‌های آن تا ۳۰% پایین آمد و سبب بی اعتمادی مردم شد.
[۱۷] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۵۳، تهران ۱۳۳۸ ش.
بانک شاهنشاهی، بناچار، برای جلب مساعدت شرکت، مقداری برات، با نرخی پایین تر از مظنّة روز، به شرکت تحویل داد و قبول کرد که شرکت در تجارت نقره بانک سهیم شود.
[۱۸] علی ماجدی، حسن گلریز، ج۱، ص۱۷۱، پول و بانک از نظریه تا سیاست گذاری، تهران ۱۳۶۷ ش.
کار این شرکت بر اثر وضع نامساعد اقتصادی، در ۱۳۳۱، تعطیل شد.

۲.۶ - شرکت عمومی‌ایران


در ۱۳۱۷، با اجتماع هفده تن از صرافان پایتخت برای فعالیتهای بانکی با سرمایه یک میلیون تومان، با پرداخت ششصد هزار تومان از این مبلغ در سال اول، تشکیل شد. فعالیت عمده‌اش صرافی بود و در کنار آن به راهسازی نیز می‌پرداخت.
[۱۹] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۵۳، تهران ۱۳۳۸ ش.
پس از مدتی، محمدکاظم ملک التجار اداره امور این شرکت را به عهده گرفت، اما بر اثر سوءمدیریت او، کار شرکت مختل شد.
[۲۰] احمد اشرف، موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران: دورة قاجاریه، ج۱، ص۷۷، تهران ۱۳۵۹ ش.


۲.۷ - شرکت اسلامیه


در ۱۳۱۶، در اصفهان به وجود آمد. مؤسس آن پیشکار ظل السلطان حاج سلیمان خان رکن الملک شیرازی بود و ریاست آن را حاج محمد کازرونی، مؤسس کارخانه وطن، بر عهده داشت. یکی از کارهای این شرکت صرافی بود.
[۲۱] شاهپور گرگین، «بانک و اسکناس»، ج۱، ص۴، مجله بانک رهنی ایران، سال ۱، ش ۶ (۱۳۴۵ ش).



(۱) احمد اشرف، موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران: دورة قاجاریه، تهران ۱۳۵۹ ش.
(۲) جهانگیر اشیدری، «سهم زرتشتیان و پارسیان در ایجاد بانک ملی در آغاز مشروطیت»، هوخت، ش ۱۲ (۱۳۵۳ ش).
(۳) بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، تهران ۱۳۳۸ ش.
(۴) شاهپور گرگین، «بانک و اسکناس»، مجله بانک رهنی ایران، سال ۱، ش ۶ (۱۳۴۵ ش).
(۵) علی ماجدی، حسن گلریز، پول و بانک از نظریه تا سیاست گذاری، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۶) عبدالحمید اعظمی زنگنه، بانک، تهران ۱۳۱۸ ش.

 
۱. ↑ بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۷، تهران ۱۳۳۸ ش.
۲. ↑ علی ماجدی، حسن گلریز، ج۱، ص۱۶۹، پول و بانک از نظریه تا سیاست گذاری، تهران ۱۳۶۷ ش.
۳. ↑ بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۸، تهران ۱۳۳۸ ش.
۴. ↑ بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۸، تهران ۱۳۳۸ ش.
۵. ↑ عبدالحمید اعظمی زنگنه، بانک، ج۱، ص۲۰۴، تهران ۱۳۱۸ ش.
۶. ↑ بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۵۰، تهران ۱۳۳۸ ش.
۷. ↑ علی ماجدی، حسن گلریز، ج۱، ص۱۶۹، پول و بانک از نظریه تا سیاست گذاری، تهران ۱۳۶۷ ش.
۸. ↑ بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۵۰، تهران ۱۳۳۸ ش.
۹. ↑ جهانگیر اشیدری، «سهم زرتشتیان و پارسیان در ایجاد بانک ملی در آغاز مشروطیت»، ج۱، ص۹، هوخت، ش ۱۲ (۱۳۵۳ ش).
۱۰. ↑ بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۵۱، تهران ۱۳۳۸ ش.
۱۱. ↑ علی ماجدی، حسن گلریز، ج۱، ص۱۷۰، پول و بانک از نظریه تا سیاست گذاری، تهران ۱۳۶۷ ش.
۱۲. ↑ بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۵۱ ـ۵۲، تهران ۱۳۳۸ ش.
۱۳. ↑ احمد اشرف، موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران: دورة قاجاریه، ج۱، ص۷۶، تهران ۱۳۵۹ ش.
۱۴. ↑ بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۵۲، تهران ۱۳۳۸ ش.
۱۵. ↑ احمد اشرف، موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران: دورة قاجاریه، ج۱، ص۷۶، تهران ۱۳۵۹ ش.
۱۶. ↑ بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۳۵، تهران ۱۳۳۸ ش.
۱۷. ↑ بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۵۳، تهران ۱۳۳۸ ش.
۱۸. ↑ علی ماجدی، حسن گلریز، ج۱، ص۱۷۱، پول و بانک از نظریه تا سیاست گذاری، تهران ۱۳۶۷ ش.
۱۹. ↑ بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۵۳، تهران ۱۳۳۸ ش.
۲۰. ↑ احمد اشرف، موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران: دورة قاجاریه، ج۱، ص۷۷، تهران ۱۳۵۹ ش.
۲۱. ↑ شاهپور گرگین، «بانک و اسکناس»، ج۱، ص۴، مجله بانک رهنی ایران، سال ۱، ش ۶ (۱۳۴۵ ش).



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بانک در ایران»، شماره۳۷۷.    



جعبه ابزار