• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بانک استقراضی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



بانک استقراضی در ۱۳۰۸/۱۸۹۰، اندکی پس از بانک شاهنشاهی، تأسیس شد.




ژاک پولیاکف، از اتباع روسیه، پیشنهاد تأسیس آن را به ناصرالدین شاه داد؛ و او که علاقه زیادی به پولیاکف داشت، اجازه تأسیس شرکتی را صادر کرد که به معاملات رهنی بپردازد و امور بانکی را نیز برعهده داشته باشد.



به موجب مفاد امتیازنامه، ناصرالدین شاه به ژاک پولیاکف، رایزن عمومی‌ (ژنرال قونسول) ایران، و روشر و عده‌ای دیگر اجازه می‌داد تا شرکتی استقراضی به اعتبار رهن و یک مغازه حراج، با اعتبار ۷۵ ساله، تأسیس کنند (ماده اول)؛ نام این شرکت، انجمن استقراض ایران و مقصود آن قرض دادن در مقابل هر قسم از اموال ارزشمند، جز اموال غیرمنقول، و برقراری حراج در ایران مانند اروپا بود (ماده دوم)؛ شرکت می‌بایستی کار خود را از تهران آغاز می‌کرد (ماده سوم)؛ دولت عهده دار حفاظت از مغازه و اموال منقول و غیرمنقول شرکت بود (ماده ششم)؛ ۱۰% منافع شرکت، می‌بایست به خزانه ناصرالدین شاه اعطا می‌شد. بعلاوه این شرکت موظف بود بابت حراج سالانه، مبلغ هزار تومان به دولت ایران بپردازد (ماده هفتم)؛ شرکت از کلیه حقوق و باج و مالیات و غیره معاف بود. (ماده هشتم)
[۱] ابراهیم تیموری، عصر بی خبری، ج۱، ص۳۳۷ـ۳۳۹، یا، تاریخ امتیازات در ایران، تهران ۱۳۳۲ ش.




این امتیازنامه را ناصرالدین شاه، امین السلطان صدراعظم و قوام الدوله وزیر خارجه امضا کردند.



پولیاکف بخشی از سهام را به سرمایه داران روسی و بلژیکی فروخت و مؤسسه، با سرمایه ابتدایی دو کرور و دویست و پنجاه هزار منات مسکوک طلا تخمیناً معادل ششصد هزار تومان پول نقره ایران، شروع به کار کرد.
[۲] ابراهیم تیموری، عصر بی خبری، ج۱، ص۳۴۲، یا، تاریخ امتیازات در ایران، تهران ۱۳۳۲ ش.




تأسیس این مؤسسه در آغاز، هیچ حساسیتی در محافل مالی ایران و انگلیس ایجاد نکرد؛ زیرا اهدافش تجاری و محدود بود و در برابر پرداخت وامهای کوچک، جواهرات و کالاهای بازرگانی و اثاثیه خانه را به گرو برمی‌داشت.
[۳] خسرو معتضد، حاج امین الضرب و تاریخ تجارت و سرمایه گذاری صنعتی در ایران، ج۱، ص۴۵۳، تهران ۱۳۶۶ ش.
مرکز آن در دارالخلافه تهران،
[۴] ابراهیم تیموری، عصر بی خبری، ج۱، ص۳۴۲، یا، تاریخ امتیازات در ایران، تهران ۱۳۳۲ ش.
و شعب دیگرش بیش‌تر در شهرهای واقع در منطقه نفوذ روسیه ـ تبریز، اورمیه، جلفا، رشت، انزلی، شهرهای استان مازندران، همدان، کرمانشاه، قزوین، اصفهان، مشهد، سبزوار، قوچان و زابل ـ بود.
[۵] خسرو معتضد، حاج امین الضرب و تاریخ تجارت و سرمایه گذاری صنعتی در ایران، ج۱، ص۴۶۰، تهران ۱۳۶۶ ش.
در پی درخواست پولیاکف، دولت ایران طبق اعلان رسمی ‌در ۱۳۰۹، نام این مؤسسه را از انجمن استقراض به بانک استقراضی تغییر داد و آن را به استحضار دولت روسیه نیز رسانید.
[۶] ابراهیم تیموری، عصر بی خبری، ج۱، ص۳۴۲، یا، تاریخ امتیازات در ایران، تهران ۱۳۳۲ ش.




در ۱۳۱۱، به دلیل عدم سودآوری بانک استقراضی، نماینده آن در ایران، پیشنهاد انحلال آن را داد؛ اما دولت روسیه که در تمام زمینه‌ها، از جمله بانک، با بریتانیا رقابت داشت، از تعطیل آن جلوگیری کرد و با مداخله وزارت مالیه آن کشور در کار بانک، کلیه سهام آن به بانک پطرزبورگ منتقل شد.
[۷] خسرو معتضد، حاج امین الضرب و تاریخ تجارت و سرمایه گذاری صنعتی در ایران، ج۱، ص۴۵۴، تهران ۱۳۶۶ ش.
از آن پس، بانک استقراضی عامل اجرای مقاصد سیاسی دولت روسیه شد و اهداف اقتصادیش تحت الشعاع هدفهای سیاسی آن کشور قرار گرفت و به همان نسبت که مداخله روسیه در ایران بیش‌تر می‌شد سرمایه بانک فزونی می‌یافت. برای هماهنگی میان سیاست دولت روسیه و بانک، وابسته بازرگانی سفارت روسیه در تهران، مسئولیت بانک را به عهده گرفت و سرمایه آن در اختیار رایزنی‌های وابسته در ولایات قرار گرفت تا در مواقع لزوم از آن استفاده شود.
[۸] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۴، تهران ۱۳۳۸ ش.




اگر چه بانک استقراضی کار خود را با هدف معاملات رهنی آغاز کرد، در عمل، به امور مختلفی می‌پرداخت.

۷.۱ - به دست آوردن امتیاز‌های متعدد


از جمله، امتیاز انواع بیمه و حمل و نقل در ۱۳۰۹، امتیاز ساخت راه انزلی ـ قزوین در ۱۳۱۱، امتیاز ایجاد جاده تهران ـ همدان در ۱۳۱۴
[۹] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۵، تهران ۱۳۳۸ ش.
و امتیاز ایجاد جاده تبریز ـ قزوین در ۱۳۱۹ را به دست آورد.
[۱۰] احمد بشیری، ج۱، ص۹۲، پانویس ۹، کتاب نارنجی، ج ۱، تهران ۱۳۶۷ ش.


۷.۲ - ترویج کالا‌های روسی در ایران


از اهداف دیگر مدیران بانک استقراضی، ترویج کالاهای روسی در ایران و تهیه مواد موردنیاز روسیه از ایران بود. این بانک با افزایش حجم بازرگانی بین دو کشور، می‌خواست معاملات ایران را در جهتی سوق دهد که مکمل اقتصاد روسیه باشد.
[۱۱] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۵، تهران ۱۳۳۸ ش.
بانک استقراضی در حقیقت، رقیب صرافان تبریز و مشهد بود که با روسیه داد و ستد می‌کردند و تجارت خارجی آن نیز بیش‌تر با کشورهای اروپای شرقی بود، ولی چون هدف عمده فعالیتهای آن سیاسی بود، نه اقتصادی، برای صرافان این مناطق خطری ایجاد نمی‌کرد.
[۱۲] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۵، تهران ۱۳۳۸ ش.


۷.۳ - اعطای وام در جهت اهداف سیاسی


بانک استقراضی، برای رسیدن به اهداف سیاسی خود، به دولتمردان، سیاستمداران، بازرگانان و اشخاص سرشناس وامهایی با شرایط سهل، می‌داد؛ اعطای این وامها اهداف متفاوتی را دنبال می‌کرد؛ از جمله آنکه، با انعطاف در برابر بدهکاران سرشناس و وارد آوردن فشار به انواع حیل، امکان مداخله دولت تزاری در دربار و مراکز حساس را فراهم سازد و علاوه بر آن، با پرداخت وام و به گرو گرفتن املاک و مستغلات، بویژه در شمال کشور، مداخله نمایندگی‌های روسیه در زندگی روزمره مردم را تشدید و زمینه مادی تجزیه قسمتهای شمالی را آماده کند.



بانک استقراضی از لحاظ سیاست بانکی موفق نبود، زیرا کل سرمایه خود را صرف معاملات رهنی کرده بود و از سی میلیون منات، تنها سه میلیون در حساب بانک باقی‌مانده بود.
[۱۳] عبدالحمید اعظمی زنگنه، بانک، ج۱، ص۲۰۲، تهران ۱۳۱۸ ش.
سپرده مردم به بانک بسیار اندک و ناچیز بود و دلیل آن، ناچیزی بهره‌ای بود که بانک می‌پرداخت؛ به حسابهای یکساله ۵%، دو ساله ۵ر۵% و سه ساله ۶% سود تعلق می‌گرفت.
[۱۴] بانک ملی ایران، ج۱، ص۴۵، پانویس ۱، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، تهران ۱۳۳۸ ش.
این بانک، چون پول زیادی در دست مردم و مؤسسات مختلف داشت، هنگام باز پس گیری آن‌ها با مردم درگیر می‌شد؛ از آن جمله است ادعای مالی بانک نسبت به اداره تذکره و توقیف درآمد آن در ۱۳۰۳
[۱۵] ایران، وزارت امورخارجه، سند شماره ۲۶۰۰۰۰۱۵۹۵.
تصرف محصولات املاک نصرت الملک در ۱۳۰۴
[۱۶] ایران، وزارت امورخارجه، سند شماره ۲۶۰۰۰۰۱۸.
تقاضای توقیف اموال حاج حسن امین دارالضرب در ۱۳۳۲
[۱۷] ایران، وزارت امورخارجه، سند شماره ۲۶۰۰۰۰۴۵۱.
تصرف املاک محمدولی تنکابنی در ۱۳۲۷
[۱۸] ایران، وزارت امورخارجه، سند شماره ۲۹۳۰۰۲۷۱۷.
شیوه برخورد بانک استقراضی گاهی سبب بروز پاره‌ای رفتارهای خشونت آمیز مردم می‌شد؛ مانند درگیری حاکم قزوین با نماینده بانک یا حمله بختیاری‌ها به مهتر بانک
[۱۹] ایران، وزارت امورخارجه، سند شماره ۲۹۳۰۰۴۱۴۶۵.
[۲۰] ایران، وزارت امورخارجه، سند شماره ۲۶۰۰۰۰۱۳۳ .
و همین روش، بانک را به عامل فشار دولت روسیه تزاری تبدیل کرده بود.



بانک استقراضی در مقابل مشکل مالی دولت ایران و استقراض دولت از آن، در زمانهای مختلف، رفتارهای متفاوتی داشت؛ به هنگام لغو قرارداد تالبوت، که دولت دچار کسری مالی شد و بحران اقتصادی ادامه یافت، بانک استقراضی در ۱۳۱۸/۱۹۰۰، برای پیروزی بر رقیب(دولت بریتانیا و بانک شاهنشاهی )، وامی‌ به مبلغ ۰۰۰، ۵۰۰، ۲۲ منات، با بهره ۵% به مدت هفتاد و پنج سال، در ازای عایدات گمرکات شمال، به دولت ایران تأدیه کرد؛ با این شرط که بانک پس از برداشت اقساط طلب خود از عواید گمرکات ، باقی مانده آن را در شش ماه به دولت ایران بازگرداند و اگر گمرکات در پرداخت اقساط وام تأخیر کند، بانک مختار است که بر کار آن نظارت یا در آن مداخله کند.
[۲۱] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۶، تهران ۱۳۳۸ ش.
[۲۲] ولی اللّه محمدی، سازمان بانکی ایران، ج۱، ص۲۸، تهران ۱۳۴۵ ش.
[۲۳] ابراهیم تیموری، عصر بی خبری، ج۱، ص۳۷۹، یا، تاریخ امتیازات در ایران، تهران ۱۳۳۲ ش.
درخواست قرضه بعدی دولت ایران، در ۱۳۲۰/۱۹۰۲، به مبلغ ده میلیون روبل به وثیقه گمرکات شمال، با همان شرایط وام پیشین بود.
پس از انعقاد قرارداد ۱۳۲۵/۱۹۰۷ بین دولتهای روسیه و انگلیس، این دو دولت، در زمینه مالی، به تبادل نظر دوستانه‌ای پرداختند و قرار گذاشتند که منابع پرداخت قروض را زیرنظر خود درآورند.
[۲۴] حسن معاصر، تاریخ استقرار مشروطیت در ایران، ج۱، ص۳۱۸، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۳ ش.
با ادامه بحران مالی، در ۱۳۲۸/۱۹۱۰ دولت ایران ناگزیر، تقاضای قرضه جدیدی از انگلیس و روس کرد، اما به دلیل تغییر سیاست دولت روسیه و بانک استقراضی که مبنی بر سهولت پرداخت وام بود، با پرداخت این وام مخالفت شد، تا این کشور از این راه بتواند به حضور نیروهای خود در شمال ایران ادامه دهد و دولت مشروطه ایران را زیر فشار سیاسی، نظامی‌ و اقتصادی قرار دهد؛ و فقط زمانی دست از لجاج برداشت که دولت نوپای مشروطه حاضر شد وامهای گذشته را به قرضی با بهره ۷% تبدیل کند و مدت پرداخت نیز به پانزده سال تقلیل یابد.
[۲۵] ایرج ذوقی، تاریخ روابط سیاسی ایران و قدرتهای بزرگ ۱۹۲۵ـ۱۹۰۰، ج۱، ص۷۳ـ۷۴، تهران ۱۳۶۸ ش.
براساس قرارداد جدید، کلیه عایدات گمرک شمال در بانک استقراضی شعبه تهران باقی می‌ماند و بانک سالانه دو بار با دولت تصفیه حساب می‌کرد.
[۲۶] ویلیام مورگان شوستر، اختناق ایران، ج۱، ص۳۲۴، ترجمة ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران ۱۳۵۱ ش.
بعلاوه، قرار شد که بانک استقراضی از بابت عایدات گمرک شمال، هزینه‌های متفرقه، قشون دولتی، مواجب ناصرالملک و شاپشال و اسمیرنوف و دربار و دولت را پرداخت کند.
[۲۷] ایران، وزارت مالیه، سند شماره ۲۴۰۰۰۲۶۲۲.




دریافت قرضه‌های پیاپی از بانک استقراضی روسیه، سبب شد که دولت روسیه، در امور جزئی و خصوصی دولت ایران، به خود اجازه مداخله را بدهد؛ چنانکه پس از شکست محمدعلی شاه، با آن‌که دولت مشروطه دستور اخراج شاه مخلوع را داده بود، روسیه به بهانه بدهکاری شاه به بانک استقراضی از خروج او ممانعت کرد و دولت ایران را به پرداخت قروض شاه، در ازای تصرف املاک او مکلف کرد. همچنین دولت را واداشت تا مقرری سالانه شاه به صد هزار تومان ارتقا یابد.
[۲۸] مهدیقلی هدایت، گزارش ایران، ج۱، ص۲۴۰، چاپ محمدعلی صوتی، تهران ۱۳۶۳ ش.




مورگان شوستر پس از استخدام شدن به سمت خزانه داری کل کشور، بر اثر اخلالهای دولت روسیه در اقدامات او اخراج شد. شوستر، نحوه دریافت اقساط قرضه، نحوه تصفیه حساب بانک با دولت ایران ـ که با منات انجام می‌شد ـ تعیین نرخ برابری ریال و منات را که به عهده بانک استقراضی بود، بررسی کرد.
[۲۹] ویلیام مورگان شوستر، اختناق ایران، ج۱، ص۳۲۴ـ۳۲۵، ترجمة ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران ۱۳۵۱ ش.
وسواسهای او در امور مالی بانک، برای دولت روسیه خوشایند نبود؛و هنگامی‌که شوستر تصمیم گرفت املاک شعاع السلطنه را ـ که مبلغ ۰۰۰ ، ۲۲۵ دلار به دولت بدهکار بود ـ مصادره کند، بانک، با ادعای این‌که املاک او را در گرو دارد، در برابر اقدامات شوستر ایستادگی کرد، اما نتوانست خزانه داری را از تصرف باغ شعاع السلطنه بازدارد.
[۳۰] ویلیام مورگان شوستر، اختناق ایران، ج۱، ص۲۴۰، ترجمة ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران ۱۳۵۱ ش.
مخالفت شوستر با نظارت بانک بر نحوه مصرف قرضه چهار میلیون لیره‌ای، که بنا بود روس و انگلیس به ایران بدهند، بر اختلاف او و بانک استقراضی دامن زد و بر اثر اعمال نفوذ روسیه، مورگان شوستر از کار برکنار شد.
[۳۱] ویلیام مورگان شوستر، اختناق ایران، ص۳۵۵، ترجمه ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران ۱۳۵۱ ش.
[۳۲] ویلیام مورگان شوستر، اختناق ایران، ص۳۵۰، ترجمه ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران ۱۳۵۱ ش.




سیاستهای توسعه طلبی بانک ادامه داشت تا آن‌که پس از سقوط حکومت تزاری، به موجب ماده ۱۹ عهدنامه ۱۹۲۱ بین ایران و شوروی، بانک استقراضی روس به ملت ایران واگذار و قرار شد که فقط رایزنی‌های (کنسولگری‌ها) شوروی، با اجازه دولت ایران، از ابنیه و عمارات و سایر ملزومات آن، استفاده کنند. این عهدنامه را چیچرین، کاراخان و مشاورالممالک در ۱۳۳۹/۱۹۲۱ امضا کردند و در زمان عقد آن، از کل دارایی بانک تنها ۰۵ر۷۶ قران در صندوق موجود بود.
[۳۳] مهدیقلی هدایت، گزارش ایران، ج۱، ص۳۶۳، چاپ محمدعلی صوتی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۳۴] بانک ملی ایران، ج۱، ص۴۶، پانویس ۲، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، تهران ۱۳۳۸ ش.




این بانک، پس از واگذاری به دولت ایران، بانک ایران نام گرفت و از آن پس، کوشش ِ متصدیان آن صرف تصفیه محاسبات شد و بالاخره در ۱۳۱۲ ش، به موجب اجازه تأسیس بانک فلاحتی و صنعتی،
[۳۵] تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، تهران ۱۳۳۸ ش.
به دلیل فقدان سرمایه نقدی و مشکلات زیاد در وصول مطالبات، بانک ایران ضمیمه بانک کشاورزی ایران شد.
[۳۶] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۶، تهران ۱۳۳۸ ش.
[۳۷] علی ماجدی، حسن گلریز، پول و بانک از نظریه تا سیاست گذاری، ص۱۷۴، تهران ۱۳۶۷ ش .




بانک استقراضی در اقدامات اقتصادی موفق نبود زیرا تمام سرمایه‌اش به املاک و مستغلاتی تبدیل شده بود که از طریق رهن به تصرف درآورده بود و، درنتیجه سرمایه‌اش رو به نقصان می‌رفت، و به سبب درگیری دائمی ‌با مردم، از مقبولیت عامه نیز بی بهره بود؛ اما با تصرف بسیاری از املاک و اراضی شمال ایران و جدا کردن تجارت شمال از جنوب ، پیش از انعقاد قرارداد تقسیم ایران به مناطق نفوذ در ۱۳۲۵/۱۹۰۷، در حفظ منافع سیاسی دولت تزاری کاملاً موفق بود و زمینه عملی آن را فراهم آورده، با اعمال نفوذ بر شاه، درباریان، رجال، سیاستمداران و روحانیان، از طریق پرداخت وام، نمایندگان دولت روسیه را بر سیاستهای دولت ایران مسلط ساخته بود.



(۱) عبدالحمید اعظمی زنگنه، بانک، تهران ۱۳۱۸ ش.
(۲) ایرانشهر، تهران ۱۳۴۲ـ۱۳۴۳ ش.
(۳) بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، تهران ۱۳۳۸ ش.
(۴) احمد بشیری، ویرایشگر، کتاب آبی، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۹ ش.
(۵) احمد بشیری، کتاب نارنجی، ج ۱، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۶) ابراهیم تیموری، عصر بی خبری، یا، تاریخ امتیازات در ایران، تهران ۱۳۳۲ ش.
(۷) ایرج ذوقی، تاریخ روابط سیاسی ایران و قدرتهای بزرگ ۱۹۲۵ـ۱۹۰۰، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۸) ویلیام مورگان شوستر، اختناق ایران، ترجمة ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران ۱۳۵۱ ش.
(۹) مصطفی فاتح، پول و بانکداری، تهران ۱۳۰۹ ش.
(۱۰) ولی اللّه محمدی، سازمان بانکی ایران، تهران ۱۳۴۵ ش.
(۱۱) حسن معاصر، تاریخ استقرار مشروطیت در ایران، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۳ ش.
(۱۲) خسرو معتضد، حاج امین الضرب و تاریخ تجارت و سرمایه گذاری صنعتی در ایران، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۱۳) مهدیقلی هدایت، گزارش ایران، چاپ محمدعلی صوتی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۴) ایران، وزارت امورخارجه.
(۱۵) علی ماجدی ، حسن گلریز، پول و بانک از نظریه تا سیاست گذاری ، تهران ۱۳۶۷ ش .


 
۱. ابراهیم تیموری، عصر بی خبری، ج۱، ص۳۳۷ـ۳۳۹، یا، تاریخ امتیازات در ایران، تهران ۱۳۳۲ ش.
۲. ابراهیم تیموری، عصر بی خبری، ج۱، ص۳۴۲، یا، تاریخ امتیازات در ایران، تهران ۱۳۳۲ ش.
۳. خسرو معتضد، حاج امین الضرب و تاریخ تجارت و سرمایه گذاری صنعتی در ایران، ج۱، ص۴۵۳، تهران ۱۳۶۶ ش.
۴. ابراهیم تیموری، عصر بی خبری، ج۱، ص۳۴۲، یا، تاریخ امتیازات در ایران، تهران ۱۳۳۲ ش.
۵. خسرو معتضد، حاج امین الضرب و تاریخ تجارت و سرمایه گذاری صنعتی در ایران، ج۱، ص۴۶۰، تهران ۱۳۶۶ ش.
۶. ابراهیم تیموری، عصر بی خبری، ج۱، ص۳۴۲، یا، تاریخ امتیازات در ایران، تهران ۱۳۳۲ ش.
۷. خسرو معتضد، حاج امین الضرب و تاریخ تجارت و سرمایه گذاری صنعتی در ایران، ج۱، ص۴۵۴، تهران ۱۳۶۶ ش.
۸. بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۴، تهران ۱۳۳۸ ش.
۹. بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۵، تهران ۱۳۳۸ ش.
۱۰. احمد بشیری، ج۱، ص۹۲، پانویس ۹، کتاب نارنجی، ج ۱، تهران ۱۳۶۷ ش.
۱۱. بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۵، تهران ۱۳۳۸ ش.
۱۲. بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۵، تهران ۱۳۳۸ ش.
۱۳. عبدالحمید اعظمی زنگنه، بانک، ج۱، ص۲۰۲، تهران ۱۳۱۸ ش.
۱۴. بانک ملی ایران، ج۱، ص۴۵، پانویس ۱، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، تهران ۱۳۳۸ ش.
۱۵. ایران، وزارت امورخارجه، سند شماره ۲۶۰۰۰۰۱۵۹۵.
۱۶. ایران، وزارت امورخارجه، سند شماره ۲۶۰۰۰۰۱۸.
۱۷. ایران، وزارت امورخارجه، سند شماره ۲۶۰۰۰۰۴۵۱.
۱۸. ایران، وزارت امورخارجه، سند شماره ۲۹۳۰۰۲۷۱۷.
۱۹. ایران، وزارت امورخارجه، سند شماره ۲۹۳۰۰۴۱۴۶۵.
۲۰. ایران، وزارت امورخارجه، سند شماره ۲۶۰۰۰۰۱۳۳ .
۲۱. بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۶، تهران ۱۳۳۸ ش.
۲۲. ولی اللّه محمدی، سازمان بانکی ایران، ج۱، ص۲۸، تهران ۱۳۴۵ ش.
۲۳. ابراهیم تیموری، عصر بی خبری، ج۱، ص۳۷۹، یا، تاریخ امتیازات در ایران، تهران ۱۳۳۲ ش.
۲۴. حسن معاصر، تاریخ استقرار مشروطیت در ایران، ج۱، ص۳۱۸، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۳ ش.
۲۵. ایرج ذوقی، تاریخ روابط سیاسی ایران و قدرتهای بزرگ ۱۹۲۵ـ۱۹۰۰، ج۱، ص۷۳ـ۷۴، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۶. ویلیام مورگان شوستر، اختناق ایران، ج۱، ص۳۲۴، ترجمة ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران ۱۳۵۱ ش.
۲۷. ایران، وزارت مالیه، سند شماره ۲۴۰۰۰۲۶۲۲.
۲۸. مهدیقلی هدایت، گزارش ایران، ج۱، ص۲۴۰، چاپ محمدعلی صوتی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۲۹. ویلیام مورگان شوستر، اختناق ایران، ج۱، ص۳۲۴ـ۳۲۵، ترجمة ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران ۱۳۵۱ ش.
۳۰. ویلیام مورگان شوستر، اختناق ایران، ج۱، ص۲۴۰، ترجمة ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران ۱۳۵۱ ش.
۳۱. ویلیام مورگان شوستر، اختناق ایران، ص۳۵۵، ترجمه ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران ۱۳۵۱ ش.
۳۲. ویلیام مورگان شوستر، اختناق ایران، ص۳۵۰، ترجمه ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران ۱۳۵۱ ش.
۳۳. مهدیقلی هدایت، گزارش ایران، ج۱، ص۳۶۳، چاپ محمدعلی صوتی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۳۴. بانک ملی ایران، ج۱، ص۴۶، پانویس ۲، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، تهران ۱۳۳۸ ش.
۳۵. تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، تهران ۱۳۳۸ ش.
۳۶. بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۴۶، تهران ۱۳۳۸ ش.
۳۷. علی ماجدی، حسن گلریز، پول و بانک از نظریه تا سیاست گذاری، ص۱۷۴، تهران ۱۳۶۷ ش .




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۳۷۷.    



جعبه ابزار