• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تعرب بعد الهجره

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


منبع: در دست ویرایش(ماه=آذر)

تعرب بعد الهجره بازگشت به بادیه پس از هجرت به مدینه منوره است. در دوران هجرت پیامبر این اصطلاح به کسانی اطلاق می‌شد که بعد از هجرت به مدینه به مکه یا بادیه باز می‌گشتند. که بنابر آیات قرآن و روایات گناه بزرگ تلقی شده است.
تاریخ هجرت پیامبر(ص) به مدینه هفتاد یا سه ماه بعد از پیمان عقبه دوم بود. ایشان مسلمانان را به هجرت و پرهیز از تعرب دعوت می‌کردند. دعوت به هجرت بعد از فتح مکه و رحلت رسول خدا پیان یافت اما حرمت تعرب بعد از آن هم باقی بود.
در عصر خلفا نیز تعرب یک امر نکوهیده بود. چنانچه در دوران خلافت امیرالمؤمنین(ع) کسانی از مدینه خارج شدند و حکم تعرب بعد الهجره شامل حال آنان گردید.


«تعرب بعد الهجره» که معنایی نکوهیده دارد، گاه در منابع تاریخی با عبارت «بعد الهجرة اَعرابی»
[۱] اخبار الدولة العباسیه، ص۱۰۷؛ البدایة و النهایه، ج۷، ص۱۵۶؛ نک: نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲.
و در منابع روایی به صورت «لا تعرب بعد الهجره»
[۲] الکافی، ج۵، ص۴۴۳؛ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۳۶۰؛ تحف العقول، ص۳۸۱.
و یا «المتعرب بعد الهجره»
[۳] معانی الاخبار، ص۲۶۵؛ الوافی، ج۵، ص۱۰۵۰.
آمده است.
تعرّب برگرفته از اَعراب/ اعرابی به معنای سکونت گزیدن در بادیه است.
[۴] نک: لسان العرب، ج۱، ص۵۸۶-۵۸۷، «عرب.
[۵] شمس العلوم، ج۷، ص۴۵۰۶.

هجرت در این عبارت، به مهاجرت پیامبر(ص) و مسلمانان از مکه و دیگر سرزمین‌های حجاز به مدینه اشاره دارد. از آن‌جا که مفهوم بادیه‌نشینی با دوری از دانش و اخلاق و روابط سالم اجتماعی پیوستگی دارد،
[۶] من لا یحضره الفقیه، ج۵، ص۶۸-۶۹.
پس از هجرت نبوی، مهاجران و انصار مدینه می‌کوشیدند از آن اخلاق و آداب جاهلی فاصله گیرند و با یاری دادن به اسلام و پیامبر و آراستگی به اخلاق نبوی، جامعه اسلامی مدینه را تشکیل دهند و اهل سعادت و هدایت گردند.
[۷] نک: الرواشح السماویه، ص۲۱۶.
از این رو، تقابل میان دارالهجره مدینه و دار الاَعراب مکه و سرزمین‌های پیرامون آن شکل گرفت.
[۸] نک: اخبار الدولة العباسیه، ص۱۰۷.


عبارت نکوهش‌آمیز تعرب بعد الهجره، در باره کسانی به کار می‌رفت که در دوره هشت ساله از آغاز هجرت به مدینه تا فتح مکه، از مدینه بیرون می‌شدند و به میان بادیه که معمولاً مقصود از آن، مکه بوده، بازمی‌گشتند.
[۹] نک: تهذیب اللغه، ج۲، ص۲۱۹؛ لسان العرب، ج۱، ص۵۸۶-۵۸۷، «عرب.
[۱۰] تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۵۴.
مقدار این نکوهش نسبت به افراد گوناگون، متفاوت بود. اگر کسی با بیرون آمدن از مدینه، در معرض باورهای شرک‌آلود و ارتداد قرار می‌گرفت، تعرب وی حرام بود؛ اما کسی که می‌توانست باورهای اسلامی‌ خویش را نگاهبانی کند یا از پیامبر اجازه بیرون آمدن می‌گرفت، یا کمتر نکوهیده بود و یا هرگز وی را نکوهش نمی‌کردند.
[۱۱] نک: روضة المتقین، ج۸، ص۳؛ سیره رسول خدا، ج۱، ص۴۲۲.


در دوره‌های بعد که اسلام گسترش یافت و شهرهای فراوان پایگاه اسلام شدند، دیگر شهر مدینه و مکه در این میان موضوعیت نداشت و هر‌گونه بازگشت از دین و برگزیدن جایی که با دوری از اسلام همراه باشد، تعرب خوانده می‌شد.
[۱۲] نک: علل الشرائع، ج۲، ص۴۸۱؛ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۵۶۶؛ روضة المتقین، ج۱۰، ص۳.

از برخی منابع برمی‌آید که بادیه‌نشینی و تعرب، بر محل سکونت فرد، خواه پیش و خواه پس از هجرت، اطلاق می‌شده
[۱۳] نک: احکام القرآن، ج۲، ص۵۶۹.
به بازگشت از هجرت اختصاص نداشته است.
با لحاظ این جنبه، گاه تعرب را به ترک هجرت معنا کرده‌اند
[۱۴] المبسوط، سرخسی، ج۵، ص۱۳۵.
یا در تفسیر آیه ۱۴۹ سوره آل‌عمران:
منبع: قلم رنگ(سبز)
به تعرب بعد الهجره اشاره نموده و آن را بر ترک هجرت تطبیق داده‌اند.
[۱۵] المبسوط، سرخسی، ج۳۰، ص۲۵۹.

بر این اساس، در دوران هجرت به مدینه، آنان که هجرت نمی‌کردند، همچنان بر نام اول خود یعنی بادیه‌نشین باقی می‌ماندند.
[۱۶] احکام القرآن، ج۲، ص۵۶۹.
در باور برخی محققان، بادیه‌نشینی و بداوت که در این معنا آمده، ویژه قوم عرب نیست؛ اما در منابع کهن، تنها در باره مردم جزیرة العرب به کار رفته است.
[۱۷] المفصل، ج۱۶، ص۱۸۰.
از این رو، در توضیح عبارت تعرب بعد الهجره، می‌توان نتیجه گرفت که بادیه‌نشینی شامل سکونت در سرزمین‌های جزیرة العرب و حجاز بوده و یا به مکه اختصاص داشته
[۱۸] تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۵۴.
و مصداق حقیقی هجرت، مدینه بوده است که پس از تشکیل جامعه نوپای اسلامی، ماهیت فرهنگی و دینی متفاوتی یافته بود.

از همین رو است که برخی واژه‌شناسان، بدون اشاره به نام شهری خاص، تعرب بعد الهجره را بازگشت هجرت‌کنندگان از شهر و رفتن به میان بادیه‌نشینان دانسته‌اند.
[۱۹] لسان العرب، ج۱، ص۵۸۸؛ تهذیب اللغه، ج۲، ص۲۱۹؛ تاج العروس، ج۲، ص۲۲۴، «عرب.
بدین سان، آنان بدون اشاره به مدینه، دوگانه متقابل تعرب و هجرت را به صورت عام‌تر توضیح داده‌اند.

خود واژه هجرت که حاوی معنای بیرون آمدن از بادیه به شهر است،
[۲۰] تاج العروس، ج۲، ص۲۲۴.
در پدید آوردن این معنای عام اثر داشته است. بر این اساس، معنای لغوی تعرب بادیه‌نشینی است و پس از ترکیب با «بعد الهجره» در اصطلاح سیره‌نگاران، به معنای بازگشت از مدینه به مکه و دیگر سرزمین‌های حجاز به کار می‌رود؛ گر چه همچنان در نظر اهل لغت، به معنای عام بیرون آمدن از شهر و اقامت در بادیه است.

در باره تاریخ‌گذاری کاربرد این اصطلاح در متون اسلامی‌ باید گفت که از بررسی گزارش‌های تاریخ‌نگاران و شرح حال کسانی که این تعبیر در باره آن‌ها به کار رفته، برمی‌آید که از هنگام هجرت نبوی و مسلمانان به مدینه تا دست‌کم یک سده بعد که دوره آغاز جمع و تدوین روایات اسلامی بوده ‌است، این عبارت به عنوان تعبیری نکوهش‌آمیز شناخته شده بود و در ارزش‌گذاری‌ها به کار گرفته می‌شد.

معنای اصطلاحی تعرب بعد الهجره در منابع تاریخی و کتاب‌های سیره به صراحت بیان نشده؛ اما از کاربردهای آن به دست می‌آید که پس از فرمان هجرت به مدینه تا سال هشتم که مکه فتح شد، این عبارت در باره کسانی به کار می‌رفت که از آن جا بیرون گشته، بی‌اجازه پیامبر به مکه و میان بادیه‌نشینان می‌رفتند
[۲۱] سبل الهدی، ج۶، ص۴۳۳؛ روضة المتقین، ج۸، ص۳؛ ج۱۲، ص۲۲۶.
یا فرمان نبوی در ضرورت هجرت را اجابت نکرده، به مدینه هجرت ننمودند.
[۲۲] اصول الاحکام، ج۲، ص۴۰۹.


بر این اساس، تعرب در منابع تاریخ و سیره، به مفهوم بیرون آمدن از مدینه و بازگشت به مکه و سرزمین‌های پیرامون آن است. دو تفسیر متفاوت دیگر نیز از سوی ابن‌خلدون (م. ۸۰۸ق.) صورت گرفته است. از دیدگاه او، ضرورت هجرت به مدینه که به مکیان و خویشاوندان پیامبر اختصاص داشت، حراست و نگهبانی از پیامبر بود و در برابر، تعرّب به معنای ترک این حراست به شمار می‌رفت.

تفسیر دیگر او که از فحوای سخنش در توجیه گفتار سَلَمة بن اَکوَع که به تعرب بعد الهجره متهم شده بود، به دست می‌آید، ترک سکونت در مدینه و نه ضرورتاً رفتن به بادیه است.
[۲۳] تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۵۴-۱۵۵.


به هر روی، هجرت مسلمانان تا فتح مکه واجب؛ و بازگشت از آن، به باور همه مسلمانان حرام بوده است.
[۲۴] سبل الهدی، ج۳، ص۳۲۰؛ شرح اصول الکافی، ج۱۲، ص۲۶۱.

در پاره‌ای منابع روایی، گاه کنار قتل نفس و رباخواری و گریز از جنگ، تعرب بعد الهجره هم گناه بزرگ شمرده شده است.
[۲۵] الکافی، ج۲، ص۲۷۷؛ الخصال، ص۲۷۳؛ علل الشرائع، ج۲، ص۴۷۵.
این نشان می‌دهد که گر چه ویژگی وعده عذاب الهی
[۲۶] بحار الانوار، ج۷۶، ص۱۵.
بر آن تطبیق ندارد، با توجه به تعلیل روایات که تعرب را بازگشت از دین
[۲۷] علل الشرائع، ج۲، ص۴۸۱.
یا هم‌سان شرک وصف کرده‌اند،
[۲۸] مرآة العقول، ج۱۰، ص۲۹؛ مصباح المنهاج، ج۱، ص۲۴۹.
می‌توان آن را در قلمرو گناهان بزرگ قرار داد.
فقیهان هم به پشتوانه روایات، به کبیر بودن گناه تعرب حکم کرده‌اند.
[۲۹] جواهر الکلام، ج۱۷، ص۳۳۷.
در روایتی از اهل سنت، متعربان پس از هجرت در شمار کسانی چون نصرانی‌ها و یهودی‌ها جای دارند که نباید به آن‌ها سلام کرد.
[۳۰] تاریخ دمشق، ج۵۰، ص۳۲۲.

برپایه گزارش منابع، پیامبر(ص) پیش از هجرت برای اصحاب خود دعا می‌کرد و از خداوند می‌خواست که هجرت را برای آن‌ها مقدر کند و آنان را به گذشته بازنگرداند.
[۳۱] انساب الاشراف، ج۱، ص۲۵۵؛ البدایة و النهایه، ج۸، ص۷۵.
از آن جا که هجرت یک ضرورت راهبردی برای تشکیل جامعه نو اسلامی بود، پیامبر(ص) در پی آگاهی از توطئه قریش، در صدد هجرت به مدینه برآمد و به مسلمانان مکه نیز فرمان هجرت به مدینه داد.
[۳۲] نک: امتاع الاسماع، ج۹، ص۸۷؛ دلائل النبوه، ج۱، ص۵۴.


این هجرت ضروری در آیاتی چون
منبع: قلم رنگ(سبز)
(سوره نساء، آیه۹۷-۹۹) و برخی روایات تاکید شده است؛ همچون: «من فر بدینه من ارض الی ارض و ان کان شبرا من الارض استوجب الجنة و کان رفیق ابراهیم(ع) و محمد(ص)».
[۳۳] بحار الانوار، ج۱۹، ص۳۱.
بعدها فقیهان از این سخنان، وجوب هجرت را برداشت کرده‌اند.
[۳۴] المبسوط، طوسی، ج۲، ص۳؛ تذکرة الفقهاء، ج۹، ص۱۰؛ الدرر السنیه، ج۸، ص۴۵۶.
فقیهانی که تعرب بعد الهجره را در دوره‌های پس از عصر نبوت و هجرت، تحقق‌پذیر ندانسته‌اند،
[۳۵] نک: الحدائق، ج۱۴، ص۱۹۷.
گویا بر این باور بوده‌اند که بر پایه روایت «لاهجرة بعد الفتح»
[۳۶] انساب الاشراف، ج۱۲، ص۱۴۵؛ الاستیعاب، ج۱، ص۱۰۶؛ اسد الغابه، ج۴، ص۲۸۷.
پس از فتح مکه، تعرب موضوعیت ندارد. بر پایه گزارشی،
[۳۷] سنن الترمذی، ج۵، ص۳۷۹.
پیامبر۹ برای هجرت از مکه، نخست سه جا یعنی یمن، قِنَسرین (شهری از شام)، و مدینه را برگزیده بود و سرانجام در صدد هجرت به مدینه برآمد.
[۳۸] احسن التقاسیم، ص۱۵۶؛ امتاع الاسماع، ج۹، ص۱۸۸؛ ج۱۴، ص۴۲۶؛ البدایة و النهایه، ج۳، ص۱۶۸.
مدینه مرکز صدقی بود که مسلمانان از خداوند خواسته بودند:
[۳۹] سبل الهدی، ج۳، ص۳۲۰؛ التفسیر الکبیر، ج۲۱، ص۲۷.
منبع: قلم رنگ(سبز)
(سوره اسراء، آیه ۸۰)

پس از پیمان عقبه دوم که فاصله آن تا هجرت پیامبر(ص) به مدینه هفتاد روز تا سه ماه بود، بیشتر مسلمانان از مکه به مدینه هجرت کردند و البته با مخالفت و منع مشرکان روبه‌رو شد. مشرکان برای پیشگیری از هجرت به مدینه، حتی برخی را حبس کردند.
[۴۰] دلائل النبوه، ج۳، ص۱۰، ۱۸.
عموم مسلمانان به هجرت و انجام فرمان الهی اشتیاق داشتند و در صورت ناتوانی از این کار، دچار غم و حسرت می‌شدند. جُندب بن ضَمُره، صحابی رسول خدا، به سبب پیری و بیماری نتوانست هجرت کند و از این رو، غمی جانکاه در دل داشت.
[۴۱] اسد الغابه، ج۱، ص۳۵۹.
کسانی که در این سال‌ها مسلمان می‌شدند، افزون بر اسلام، بر جهاد و هجرت نیز بیعت می‌کردند.
[۴۲] المصنف، ج۵، ص۲۱۸.


پیامبر برای مهاجران به مدینه، از خداوند درخواست سکونت پیوسته در مدینه و پرهیز از تعرب می‌کرد.
[۴۳] تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۵۴.
از ایشان روایت شده که هر کس تعرب ورزد، جفا کرده است.
[۴۴] مجمع الزوائد، ج۵، ص۲۵۴.
اَعرابی مرتد که تعرب بعد الهجره نماید، از زبان پیامبر لعنت شده است.
[۴۵] المصنف، ج۳، ص۱۴۴-۱۴۵.


در گزارش دیگر آمده که پیامبر جنگجویان را مکلف کرده بود در برخورد با مشرکان، آنان را به اسلام دعوت کنند اگر اجابت کردند، از نبرد خودداری ورزند و آن‌گاه آن‌ها را به کوچ از خانه‌ها و آمدن به دار المهاجرین دعوت کنند. اگر نپذیرفتند، حکم «اَعراب المسلمین» را دارند که جز در صورت شرکت در جهاد، سهمی از غنیمت‌ ندارند.
[۴۶] السنن الکبری، ج۹، ص۱۸۴؛ شرح السنه، ج۱۱، ص۶؛ کنز العمال، ج۴، ص۴۸۱.
آیاتی مانند
منبع: قلم رنگ(سبز)
(سوره انفال، آیه ۷۲) به همین نکته اشاره می‌کند.
کسانی که هجرت نمی‌کردند، همچنان بادیه‌نشین خوانده می‌شدند.
[۴۷] عیون الاثر، ج۲، ص۳۲۲.
بر پایه یک تحلیل، هجرت به مدینه در حقیقت، دور شدن از اَعراب بود و مردم با هجرت از نزد اعراب و آماده شدن برای جهاد همراه مسلمانان، به این ضرورت رفتار می‌کردند.
[۴۸] بحار الانوار، ج۶۴، ص۳۵۹.

دیدگاه ابن‌خلدون در دفاع از بادیه‌نشینی
[۴۹] نک: تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۵۴.
و نظریه برخی از محققان معاصر که جاهلیت عرب‌ها اختصاص به بادیه نداشت و شهر هم پر از رذیلت و ناهنجاری بود،
[۵۰] المفصل، ج۱، ص۲۸۲-۲۸۳.
با استناد به تقابل فرهنگی میان مدینه با مکه و دیگر سرزمین‌های حجاز پاسخ داده می‌شود.
هجرت به مدینه ضرورتی بنیادین بود و رها کردن این ضرورت و بازگشت از آن، فرد مسلمان را از فرهنگ ارزشمندی که از پیامبر و در مدینه می‌آموخت، بی‌نصیب می‌ساخت.
[۵۱] احکام القرآن، ج۲، ص۵۶۹.
برخی حرمت تعرب بعد الهجره را از این روی دانسته‌اند که مکه دار الحرب بود.
[۵۲] سبل الهدی، ج۵، ص۲۶۰.


در برخی روایات، از دو هجرت یعنی هجرة البادی و هجرة الحاضر یاد کرده‌اند. اولی به مسلمانی اشاره دارد که آن گاه که فراخوانده می‌شد، اجابت می‌کرد؛ اما دومی تکلیف دشوارتری بود که پاداش بیشتر داشت.
[۵۳] سنن النسائی، ج۷، ص۱۴۴؛ المستدرک، ج۱، ص۵۵؛ شعب الایمان، ج۶، ص۴۶.
گویا مقصود از این دشواری، بقا بر هجرت و دوری از تعرب بعد الهجره است؛ زیرا «بادی» را کسی دانسته‌اند که به بادیه بازگشت کند.
[۵۴] سبل الهدی، ج۶، ص۴۳۳.


در گزارشی دیگر، از هجرت اقامت و هجرت رجعت یاد شده و آمده است که پیامبر با افراد بر «هجرت اقامت» بیعت می‌کرد.
[۵۵] تاریخ المدینه، ج۲، ص۴۸۴-۴۸۵.
این سخن دلالتی روشن‌تر بر پرهیز از تعرب بعد الهجره دارد. با این حال، پیامبر به عنوان حاکم مسلمانان، کسانی را از این دستور معاف می‌داشت و به برخی بازگشت به بادیه پس از هجرت به مدینه را اجازه می‌داد.
[۵۶] سیره رسول خدا، ج۱، ص۴۲۲.

در منابع، از کسانی نام برده‌اند که پیامبر به آنان اجازه سکونت در بادیه داد؛ از جمله سلمة ابن اکوع که در پاسخ به اتهام تعرب و ارتدادش از سوی حَجّاج، به اجازه نبوی اشاره کرد.
[۵۷] امداد المنعم، ج۱، ص۱۵۵۵.
نکته درخور توجه در این گزارش، استناد به اجازه پیامبر برای جواز بیرون آمدن از مدینه و سکونت در بادیه، حتی پس از وفات پیامبر(ص) و در پایان خلافت عثمان است. در برخی منابع، از بادیه‌نشینی که تکالیف اسلامی را انجام می‌دهد و در اجرای احکام الهی و عبادت خداوند می‌کوشد، تجلیل شده است.
[۵۸] مسند احمد، ج۱۶، ص۴۴۶.
توجه به ذیل حدیث نشان می‌دهد که به موردی متفاوت از بادیه‌نشینی که می‌توان آن را مقبول و مجاز نامید، نظر دارد؛ زیرا برای پرهیز از تعرب تا فتح مکه، پس از هجرت به مدینه، هیچ کس حق اقامت در مکه نداشت.
[۵۹] سبل الهدی، ج۳، ص۳۲۰.


این‌که گفته‌اند هجرت به مدینه و بازگشت به بادیه در مواردی مانند انجام کارهای شخصی و معیشتی یا در باره کسی مانند سعدابی‌وقاص که در ستیز امیرالمؤمنین(ع) و معاویه، در قصر خود در بادیه سکونت کرد، مجاز بوده،
[۶۰] کشف غیاهب الظلام، ج۱، ص۳۳۶.
ادعایی بدون دلیل است؛ زیرا موارد همانند دیگر نیز در دست است که مسلمانان بیرون آمدن از مدینه را حتی پس از دوره پیامبر(ص) تعرب می‌دانستند.
[۶۱] نک: انساب الاشراف، ج۲، ص۳۸۶؛ اخبار الدولة العباسیه، ص۱۰۷.
بر این اساس، گر چه پس از فتح یا وفات پیامبر هجرت پایان گرفت، نهی از تعرب پایان نیافت.

در این‌که تعرب بعد الهجره پس از فتح مکه حرام بوده یا نه، به احتمال سخن گفته‌اند.
[۶۲] شرح اصول الکافی، ج۱۲، ص۲۶۱.
احتمال دوم با دیدگاه کسانی که هجرت پس از فتح را مستحب می‌دانند، سازگار است.
[۶۳] روضة المتقین، ج۸، ص۳؛ نک: شرح اصول الکافی، ج۱۲، ص۲۶۱.
حدیث «لا هجرة بعد الفتح» که شماری از صحابه چون حضرت علی(ع) و ابن‌عباس نقل کرده‌اند، خوشایند امویان نبود که در فتح مکه مسلمان شده بودند.

امیرالمؤمنین در نامه‌ای به معاویه یادآوری کرده که هجرت از روز فتح مکه که برادر معاویه، یزید بن ابوسفیان، به اسارت درآمد، پایان یافت.
[۶۴] نهج البلاغه، شرح عبده، ج۳، ص۱۲۲-۱۲۳؛ نک: امتاع الاسماع، ج۶، ص۲۶۲.
به نقل از خلیفه دوم آورده‌اند که هجرت پس از وفات پیامبر(ص) به پایان رسید.
[۶۵] سنن النسائی، ج۷، ص۱۴۶.
اما در گزارش‌های متعدد، تصریح شده که پس از فتح مکه، پیامبر(ص) بر اسلام و جهاد، نه هجرت، بیعت می‌کرد.
[۶۶] دلائل النبوه، ج۵، ص۱۰۹؛ المعرفة و التاریخ، ج۱، ص۴۰۰.


اگر روایت خلیفه دوم درست باشد، طُلَقا در شمار مهاجران خواهند بود؛ گر چه احتمال می‌رود که امویان اصل این روایت منقول از خلیفه را خود ساخته باشند.
[۶۷] سیره رسول خدا، ج۱، ص۴۲۵.
در حقیقت، دیدگاه عمومی مسلمانان این بود که ضرورت هجرت با فتح مکه به پایان رسیده و آن امتیازها و پاداش‌های اخروی پیشین، به سبب آمدن به مدینه به کسی تعلق نمی‌گیرد.
[۶۸] تاریخ المدینه، ج۲، ص۴۸۲-۴۸۳.
اما بر پایه گزارش‌هایی، همچنان دوری از تعرب، ارزشی اجتماعی و سیاسی بود و بازگشت به بادیه نکوهیده به شمار می‌رفت.
[۶۹] سیره رسول خدا، ج۱، ص۴۲۴.


در عصر خلفا، منفی بودن تعرب در دیدگاه عمومی همچنان جریان داشت. در تبعید ابوذر به ربذه، عثمان که مانع حرکت ابوذر به شام و عراق شد و رفتن به نجد را به او اختیار داد، با واکنش ابوذر روبه‌رو شد که این کار را تعرب بعد الهجره دانست.
[۷۰] تلخیص الشافی، ج۴، ص۱۱۹؛ النفی و التغریب، ص۱۸.

در گزارشی دیگر تصریح شده که ابوذر می‌بایست هر چند گاه یک بار به مدینه بیاید تا مشمول تعرب بعد الهجره نگردد.
[۷۱] البدایة و النهایه، ج۷، ص۱۵۵-۱۵۶.
در گزارشی از گفت‌وگوی عثمان و نابغه ذبیانی آورده‌اند که نابغه به قصد وداع نزد او آمد و گفت می‌خواهد به بادیه نزد شترانش برود. عثمان نکوهیدگی تعرب بعد الهجره را به او یادآوری کرد.
[۷۲] المفصل، ج۱۸، ص۴۱۵.
این گزارش‌ها رنگی از تعرب حرام پیش از فتح را نشان می‌دهد که در نیمه سده اول ق. هنوز نقش ارزشی ایفا می‌کرد.

در روزگار امیر المؤمنین(ع) کسانی دچار تعرب بعد الهجره شدند و در منابع همچنان این عبارت در همان معنای منفی در باره آن‌ها به کار ‌رفته است. از جمله آورده‌اند که جریر به منطقه سرات از سرزمین‌های جزیرة العرب رفت و تعرب بعد الهجره بر او صدق کرد.
[۷۳] انساب الاشراف، ج۲، ص۳۸۶.
در گزارشی در باره وضع ناگوار اهل بیت در مدینه هنگام سلطه ابن‌زبیر بر مکه آمده که ابن‌عباس و برخی دیگر از حرمین بیرون آمدند و به طائف رفتند. از حضرت سجاد(ع) نیز خواسته شد که از مدینه بیرون رود؛ اما ایشان این کار را مصداق تعرب بعد الهجره دانست.
[۷۴] اخبار الدولة العباسیه، ص۱۰۷.



کسانی با گسترش معنای اصطلاحی تعرب که به مدینه و عصر هجرت اختصاص داشت، بر آنند که تعرب بعد الهجره، اقامت در سرزمین کفر پس از هجرت به سرزمین اسلامی است.
[۷۵] معجم مصطلحات، ج۱، ص۴۴۶-۴۴۷.

در تعریفی دیگر آورده‌اند که تعرب بعد الهجره، سکنا گزیدن در سرزمینی است که موجب نقص دین ‌گردد.
[۷۶] وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۳۱۸-۳۳۲؛ فرهنگ فقه، ج۲، ص۵۲۸.
در چارچوب این دیدگاه و گسترش معنایی، شماری از فقیهان ضمن بازاندیشی در روایات مربوط به تعرب بعد الهجره، بر آنند که سکونت در سرزمین کفر اگر موجب نقص در دین شخص شود، تعرب بعد الهجره به شمار می‌رود و از گناهان بزرگ است.
[۷۷] الحدائق، ج۱۰، ص۴۶-۴۷؛ ریاض المسائل، ج۴، ص۳۵۳.

با این رویکرد، تعرب دوری گزیدن از سرزمین اسلامی پس از هجرت است و به معنای بادیه‌نشینی نیست.
[۷۸] مستند العروه، ج۵، ص۴۳۳.
در منابع فقهی، گویا بر همین اساس، از شرایط ویژه وجوب هجرت از دارالکفر و جایی که امکان اظهار دین و تبلیغ آن نباشد، سخن رانده و از شرایطی مانند داشتن توان هجرت، سکونت در سرزمین شرک، ناتوانی از اظهار دین
[۷۹] جواهر الکلام، ج۲۱، ص۳۵.
و این‌که شهر مقصود هجرت از سرزمین‌های اسلام نباشد، سخن گفته‌اند.
[۸۰] المبسوط، ج۲، ص۴.


در این میان، کسانی که امکان هجرت نداشته باشند، مشمول حکمی اعم از وجوب یا استحباب هجرت نیستند.
[۸۱] المبسوط، ج۲، ص۴؛ جواهر الکلام، ج۲۱، ص۳۶.
برخی قید «سرزمین شرک» را در نظر نگرفته و معیار وجوب هجرت را حفظ دین دانسته‌اند. از این رو، هجرت نبوی به یثرب و هجرت مسلمانان به حبشه، با آن‌که هجرت به سرزمین شرک بود، از آن جا که امکان حفظ دین و رواج آن فراهم می‌شد، روا بود.
[۸۲] رسالة الثقلین، ش۵۳، ص۱۵۲، «وظائف اقلیات المسلمه.

با توجه به همین گسترش می‌توان گفت که در دوران امامان برای عَرض ولایت، یاری کردن آن‌ها، و آموختن احکام و معارف اسلامی از آن‌ها باید هجرت کرد و عدم هجرت، به مثابه تعرب بعد الهجره است. در دوران غیبت، افزون بر انتقال از سرزمین کفر به سرزمین اسلامی، هجرت به جایی که امکان فراگیری معارف اسلام نباشد، نیز تعرب بعد الهجره به شمار می‌آید.
[۸۳] مرآة العقول، ج۱۰، ص۸-۹.


۱۱.۱ - تعرب در تفقه در دین

در گسترشی دیگر، تعرب بعد الهجره را ترک آموختن دین یا کنار نهادن پایبندی به آن تفسیر کرده‌اند.
[۸۴] مرآة العقول، ج۱۰، ص۹-۱۰؛ التحفة السنیه، جزائری، ص۱۸.
تاکید این رهیافت بر عدم دخالت مفهوم انتقال مکانی در معنای تعرب بعد الهجره است.
بر پایه این تحلیل، تعرب بعد الهجره را انحراف از حق و پیوستن به گمراهان پس از ورود به حریم سعادت و هدایت دانسته‌اند.
[۸۵] الرواشح السماویه، ص۲۱۶.
با این گسترش معنایی، کسانی که در دین تفقه نمی‌کنند، به تعرب بعد الهجرت تن داده‌اند.
[۸۶] فقه الرضا، ص۳۳۸؛ المحاسن، ج۱، ص۲۲۸-۲۲۹.

رابطه عدم تفقه با تعرب، از گزارش‌های تاریخی برمی‌آید؛ زیرا پیامبر(ص) هر کس را که به مدینه هجرت می‌کرد، نزد یکی از انصار می‌فرستاد تا به او تفقه در دین و قرآن را بیاموزد.
[۸۷] تاریخ المدینه، ج۲، ص۴۸۷.
این‌که در برخی از روایات، تعرب بعد الهجره به بازگشت از دین، رهاسازی یاری پیامبران و امامان(ع)، ادا نکردن حقوق واجب مسلمانان، و بازگشت به نادانی تاویل شده است، در چارچوب همین گسترش معنایی می‌گنجد.
در روایتی از امام صادق(ع) تعرب بعد الهجره به رها کردن ولایت امامان پس از معرفت آن، تفسیر شده است.
[۸۸] مصباح المنهاج، ص۲۶۷-۲۶۸؛ کلمة التقوی، ج۱، ص۵۸۶.

به دیگر سخن، کسی که به اسلام روی آورد، اما ولایت غیر اهل بیت را بپذیرد، به تعرب بعد الهجره تن داده است.
[۸۹] بحار الانوار، ج۲۵، ص۱۱۱؛ نک: نهج البلاغه، خطبه ۱۸۸.

در این گسترش معنایی، معیار اصلی این است که انسان کاری انجام دهد که سبب دوری او از دین شود یا او را در معرض دوری از دین قرار دهد. بدین سان، تعرب بعد الهجره با دور شدن از اصل معرفت دینی یا مقدار ضروری آن، تحقق می‌یابد.
از همین جا آورده‌اند که می‌توان به قاعده‌ای برای حرمت تعرب در فقه دست یافت: رفتن به جایی که بیم رود نتوان به معرفت دینی دست یافت.
[۹۰] رسالة الثقلین، ش۵۳، ص۱۵۴-۱۵۶، «وظائف اقلیات المسلمه.
شاید از این رو است که کسانی در بحث تبعید و تغریب، عدم جواز تبعید به سرزمین‌های کفر و شرک را به حرمت تعرب، مستدل ساخته‌اند.
[۹۱] الدر المنضود، ج۱، ص۳۱۹؛ النفی و التغریب، ص۱۳۲-۱۳۳.


۱. ↑ اخبار الدولة العباسیه، ص۱۰۷؛ البدایة و النهایه، ج۷، ص۱۵۶؛ نک: نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲.
۲. ↑ الکافی، ج۵، ص۴۴۳؛ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۳۶۰؛ تحف العقول، ص۳۸۱.
۳. ↑ معانی الاخبار، ص۲۶۵؛ الوافی، ج۵، ص۱۰۵۰.
۴. ↑ نک: لسان العرب، ج۱، ص۵۸۶-۵۸۷، «عرب.
۵. ↑ شمس العلوم، ج۷، ص۴۵۰۶.
۶. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۵، ص۶۸-۶۹.
۷. ↑ نک: الرواشح السماویه، ص۲۱۶.
۸. ↑ نک: اخبار الدولة العباسیه، ص۱۰۷.
۹. ↑ نک: تهذیب اللغه، ج۲، ص۲۱۹؛ لسان العرب، ج۱، ص۵۸۶-۵۸۷، «عرب.
۱۰. ↑ تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۵۴.
۱۱. ↑ نک: روضة المتقین، ج۸، ص۳؛ سیره رسول خدا، ج۱، ص۴۲۲.
۱۲. ↑ نک: علل الشرائع، ج۲، ص۴۸۱؛ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۵۶۶؛ روضة المتقین، ج۱۰، ص۳.
۱۳. ↑ نک: احکام القرآن، ج۲، ص۵۶۹.
۱۴. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۵، ص۱۳۵.
۱۵. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۳۰، ص۲۵۹.
۱۶. ↑ احکام القرآن، ج۲، ص۵۶۹.
۱۷. ↑ المفصل، ج۱۶، ص۱۸۰.
۱۸. ↑ تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۵۴.
۱۹. ↑ لسان العرب، ج۱، ص۵۸۸؛ تهذیب اللغه، ج۲، ص۲۱۹؛ تاج العروس، ج۲، ص۲۲۴، «عرب.
۲۰. ↑ تاج العروس، ج۲، ص۲۲۴.
۲۱. ↑ سبل الهدی، ج۶، ص۴۳۳؛ روضة المتقین، ج۸، ص۳؛ ج۱۲، ص۲۲۶.
۲۲. ↑ اصول الاحکام، ج۲، ص۴۰۹.
۲۳. ↑ تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۵۴-۱۵۵.
۲۴. ↑ سبل الهدی، ج۳، ص۳۲۰؛ شرح اصول الکافی، ج۱۲، ص۲۶۱.
۲۵. ↑ الکافی، ج۲، ص۲۷۷؛ الخصال، ص۲۷۳؛ علل الشرائع، ج۲، ص۴۷۵.
۲۶. ↑ بحار الانوار، ج۷۶، ص۱۵.
۲۷. ↑ علل الشرائع، ج۲، ص۴۸۱.
۲۸. ↑ مرآة العقول، ج۱۰، ص۲۹؛ مصباح المنهاج، ج۱، ص۲۴۹.
۲۹. ↑ جواهر الکلام، ج۱۷، ص۳۳۷.
۳۰. ↑ تاریخ دمشق، ج۵۰، ص۳۲۲.
۳۱. ↑ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۵۵؛ البدایة و النهایه، ج۸، ص۷۵.
۳۲. ↑ نک: امتاع الاسماع، ج۹، ص۸۷؛ دلائل النبوه، ج۱، ص۵۴.
۳۳. ↑ بحار الانوار، ج۱۹، ص۳۱.
۳۴. ↑ المبسوط، طوسی، ج۲، ص۳؛ تذکرة الفقهاء، ج۹، ص۱۰؛ الدرر السنیه، ج۸، ص۴۵۶.
۳۵. ↑ نک: الحدائق، ج۱۴، ص۱۹۷.
۳۶. ↑ انساب الاشراف، ج۱۲، ص۱۴۵؛ الاستیعاب، ج۱، ص۱۰۶؛ اسد الغابه، ج۴، ص۲۸۷.
۳۷. ↑ سنن الترمذی، ج۵، ص۳۷۹.
۳۸. ↑ احسن التقاسیم، ص۱۵۶؛ امتاع الاسماع، ج۹، ص۱۸۸؛ ج۱۴، ص۴۲۶؛ البدایة و النهایه، ج۳، ص۱۶۸.
۳۹. ↑ سبل الهدی، ج۳، ص۳۲۰؛ التفسیر الکبیر، ج۲۱، ص۲۷.
۴۰. ↑ دلائل النبوه، ج۳، ص۱۰، ۱۸.
۴۱. ↑ اسد الغابه، ج۱، ص۳۵۹.
۴۲. ↑ المصنف، ج۵، ص۲۱۸.
۴۳. ↑ تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۵۴.
۴۴. ↑ مجمع الزوائد، ج۵، ص۲۵۴.
۴۵. ↑ المصنف، ج۳، ص۱۴۴-۱۴۵.
۴۶. ↑ السنن الکبری، ج۹، ص۱۸۴؛ شرح السنه، ج۱۱، ص۶؛ کنز العمال، ج۴، ص۴۸۱.
۴۷. ↑ عیون الاثر، ج۲، ص۳۲۲.
۴۸. ↑ بحار الانوار، ج۶۴، ص۳۵۹.
۴۹. ↑ نک: تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۵۴.
۵۰. ↑ المفصل، ج۱، ص۲۸۲-۲۸۳.
۵۱. ↑ احکام القرآن، ج۲، ص۵۶۹.
۵۲. ↑ سبل الهدی، ج۵، ص۲۶۰.
۵۳. ↑ سنن النسائی، ج۷، ص۱۴۴؛ المستدرک، ج۱، ص۵۵؛ شعب الایمان، ج۶، ص۴۶.
۵۴. ↑ سبل الهدی، ج۶، ص۴۳۳.
۵۵. ↑ تاریخ المدینه، ج۲، ص۴۸۴-۴۸۵.
۵۶. ↑ سیره رسول خدا، ج۱، ص۴۲۲.
۵۷. ↑ امداد المنعم، ج۱، ص۱۵۵۵.
۵۸. ↑ مسند احمد، ج۱۶، ص۴۴۶.
۵۹. ↑ سبل الهدی، ج۳، ص۳۲۰.
۶۰. ↑ کشف غیاهب الظلام، ج۱، ص۳۳۶.
۶۱. ↑ نک: انساب الاشراف، ج۲، ص۳۸۶؛ اخبار الدولة العباسیه، ص۱۰۷.
۶۲. ↑ شرح اصول الکافی، ج۱۲، ص۲۶۱.
۶۳. ↑ روضة المتقین، ج۸، ص۳؛ نک: شرح اصول الکافی، ج۱۲، ص۲۶۱.
۶۴. ↑ نهج البلاغه، شرح عبده، ج۳، ص۱۲۲-۱۲۳؛ نک: امتاع الاسماع، ج۶، ص۲۶۲.
۶۵. ↑ سنن النسائی، ج۷، ص۱۴۶.
۶۶. ↑ دلائل النبوه، ج۵، ص۱۰۹؛ المعرفة و التاریخ، ج۱، ص۴۰۰.
۶۷. ↑ سیره رسول خدا، ج۱، ص۴۲۵.
۶۸. ↑ تاریخ المدینه، ج۲، ص۴۸۲-۴۸۳.
۶۹. ↑ سیره رسول خدا، ج۱، ص۴۲۴.
۷۰. ↑ تلخیص الشافی، ج۴، ص۱۱۹؛ النفی و التغریب، ص۱۸.
۷۱. ↑ البدایة و النهایه، ج۷، ص۱۵۵-۱۵۶.
۷۲. ↑ المفصل، ج۱۸، ص۴۱۵.
۷۳. ↑ انساب الاشراف، ج۲، ص۳۸۶.
۷۴. ↑ اخبار الدولة العباسیه، ص۱۰۷.
۷۵. ↑ معجم مصطلحات، ج۱، ص۴۴۶-۴۴۷.
۷۶. ↑ وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۳۱۸-۳۳۲؛ فرهنگ فقه، ج۲، ص۵۲۸.
۷۷. ↑ الحدائق، ج۱۰، ص۴۶-۴۷؛ ریاض المسائل، ج۴، ص۳۵۳.
۷۸. ↑ مستند العروه، ج۵، ص۴۳۳.
۷۹. ↑ جواهر الکلام، ج۲۱، ص۳۵.
۸۰. ↑ المبسوط، ج۲، ص۴.
۸۱. ↑ المبسوط، ج۲، ص۴؛ جواهر الکلام، ج۲۱، ص۳۶.
۸۲. ↑ رسالة الثقلین، ش۵۳، ص۱۵۲، «وظائف اقلیات المسلمه.
۸۳. ↑ مرآة العقول، ج۱۰، ص۸-۹.
۸۴. ↑ مرآة العقول، ج۱۰، ص۹-۱۰؛ التحفة السنیه، جزائری، ص۱۸.
۸۵. ↑ الرواشح السماویه، ص۲۱۶.
۸۶. ↑ فقه الرضا، ص۳۳۸؛ المحاسن، ج۱، ص۲۲۸-۲۲۹.
۸۷. ↑ تاریخ المدینه، ج۲، ص۴۸۷.
۸۸. ↑ مصباح المنهاج، ص۲۶۷-۲۶۸؛ کلمة التقوی، ج۱، ص۵۸۶.
۸۹. ↑ بحار الانوار، ج۲۵، ص۱۱۱؛ نک: نهج البلاغه، خطبه ۱۸۸.
۹۰. ↑ رسالة الثقلین، ش۵۳، ص۱۵۴-۱۵۶، «وظائف اقلیات المسلمه.
۹۱. ↑ الدر المنضود، ج۱، ص۳۱۹؛ النفی و التغریب، ص۱۳۲-۱۳۳.


منبع: منابع()

{{دانشنامه
| آدرس = http://phz.hajj.ir/۴۲۲/۷۴۷۷
| عنوان = تعرب بعد الهجره
| نویسنده = علي احمدي ميرآقا
}}
• احسن التقاسیم: المقدسی البشاری (م. ۳۸۰ق.)، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۱ق؛
• احکام القرآن: ابن العربی (م. ۵۴۳ق.)، به کوشش محمد عطاء، لبنان، دار الفکر؛
• اخبار الدولة العباسیه: ناشناخته (م. قرن۳ق.)، به کوشش الدوری و المطلبی، بیروت، دار الطلیعه، ۱۳۹۱ق؛
• الاستیعاب: ابن عبدالبر (م. ۴۶۳ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق؛
• اسد الغابه: ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛
• اصول الاحکام: احمد بن سلیمان، به کوشش العزی، اردن، مؤسسة امام زید بن علی۷ الثقافیه؛
• امتاع الاسماع: المقریزی (م. ۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق؛
• امداد المنعم شرح صحیح مسلم: نزار بن عبدالقادر العسقلانی؛
• انساب الاشراف: البلاذری (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق؛
• بحار الانوار: المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛
• البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبة المعارف؛
• تاج العروس: الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛
• تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م. ۸۰۸ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق؛
• تاریخ المدینة المنوره: ابن شبّه (م. ۲۶۲ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق؛
• تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م. ۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛
• تحف العقول: حسن بن شعبة الحرانی (م. قرن۴ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛
• التحفة السنیه: سید عبدالله الجزائری (م. ۱۱۸۰ق.) ؛
• تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.)، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق؛
• التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق؛
• تلخیص الشافی: الطوسی (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش بحر العلوم، قم، محبین، ۱۳۸۲ش؛
• تهذیب اللغه: الازهری (م. ۳۷۰ق.)، به کوشش محمد عوض، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۲۰۰۱م؛
• الجمل و النصرة لسید العتره: المفید (م. ۴۱۳ق.)، قم، مکتبة الداوری؛
• الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م. ۱۱۸۶ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش؛
• الخصال: الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛
• الدر المنضود: علی بن طی الفقعانی (م. ۸۵۵ق.)، به کوشش برکت، شیراز، مدرسة امام العصر، ۱۴۱۸ق؛
• الدرر السنیه: علماء نجد الاعلام، به کوشش عبدالرحمن بن محمد بن قاسم، ۱۴۱۷ق؛
• دلائل النبوه: البیهقی (م. ۴۵۸ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق؛
• الرواشح السماویه: میرداماد، محمد باقر الحسینی الاسترآبادی (م. ۱۰۴۰ق.)، به کوشش قیصریه‌ها و الجلیلی، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۲ق؛
• روضة المتقین: محمد تقی المجلسی (م. ۱۰۷۰ق.)، به کوشش موسوی و اشتهاردی، قم، بنیاد فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۶ق؛
• ریاض المسائل: سید علی الطباطبائی (م. ۱۲۳۱ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۲ق؛
• سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (م. ۹۴۲ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛
• سنن الترمذی: الترمذی (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش احمد شاکر و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
• السنن الکبری: البیهقی (م. ۴۵۸ق.)، بیروت، دار الفکر؛
• سنن النسائی: النسائی (م. ۳۰۳ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۳۴۸ق؛
• سیره رسول خدا۹: رسول جعفریان، قم، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۷۳ش؛
• شرح اصول کافی: محمد صالح مازندرانی (م. ۱۰۸۱ق.)، به کوشش سید علی عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۱ق؛
• شرح السنه: حسین البغوی (م. ۵۱۶ق.)، به کوشش الارنؤوط و الشاویش، دمشق، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۳ق؛
• شعب الایمان: البیهقی (م. ۴۵۸ق.)، به کوشش محمد سعید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق؛
• شمس العلوم: نشوان الحمیری (م. ۵۷۳ق.)، به کوشش العمری و الاریابی، دمشق، دار الفکر، ۱۴۲۰ق؛
• علل الشرائع: الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق؛
• عیون الاثر: ابن سید الناس (م. ۷۳۴ق.)، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۴ق؛
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت: سید محمود شاهرودی، قم، دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۲ش؛
• فقه الرضا۷: علی بن بابویه (م. ۳۲۹ق.)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا۷، ۱۴۰۶ق؛
• الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛
• کشف غیاهب الظلام: سلیمان بن سحمان (م. ۱۳۴۹ق.)، اضواء السلف؛
• کلمة التقوی (فتاوی) : محمد امین زین الدین، قم، مهر، ۱۴۱۳ق؛
• کنز العمال: المتقی الهندی (م. ۹۷۵ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق؛
• لسان العرب: ابن منظور (م. ۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛
• المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛
• المبسوط: السرخسی (م. ۴۸۳ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛
• مجله رسالة الثقلین: احمد مبلغی، ش۵۳؛
• مجمع الزوائد: الهیثمی (م. ۸۰۷ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق؛
• المحاسن: ابن خالد البرقی (م. ۲۷۴ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش؛
• مرآة العقول: المجلسی (م. ۱۱۱۱ق.)، به کوشش رسولی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش؛
• المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م. ۴۰۵ق.)، به کوشش مصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق؛
• مستند العروة الوثقی: تقریر بحث الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.)، مرتضی بروجردی، قم، مدرسة دار العلم؛
• مسند احمد: احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر؛
• مصباح المنهاج: محمد سعید الحکیم، قم، المؤلف، ۱۴۱۵ق؛
• المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (م. ۲۱۱ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی؛
• معانی الاخبار: الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش؛
• معجم المصطلحات الفقهیه: محمود عبدالرحمن؛
• المعرفة و التاریخ: الفسوی (م. ۲۷۷ق.)، به کوشش العمری، بیروت، الرساله، ۱۴۰۱ق؛
• المفصل: جواد علی، دار الساقی، ۱۴۲۴ق؛
• من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛
• النفی و التغریب: نجم الدین الطبسی، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۶ق؛
• نهج البلاغه: به کوشش عبده، قم، دار الذخائر، ۱۴۱۲ق؛
• نهج البلاغه: به کوشش صبحی صالح، تهران، دار الاسوه، ۱۴۱۵ق؛
• الوافی: الفیض الکاشانی (م. ۱۰۹۱ق.)، به کوشش ضیاء الدین، اصفهان، مکتبة الامام امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، ۱۴۰۶ق؛
• وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.)، قم، آل البیت، ۱۴۱۲ق.



جعبه ابزار