تغذیه حاجیان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تغذيه و اطعام حاجيان در حرمين
روي آوردن مردم به خانه خدا و برگزاري حج، مسائل متعددي همراه دارد؛ از جمله اين مسائل، نحوه تغذيه و تهيه مواد خوراکي براي حج‌گزاران است. تغذيه حاجيان، در مواردي با اطعام از سوي اهل مکه يا ديگران بوده و در اکثر موارد، با هزينه خود حاجي و از سوي وي يا حمله‌داران يا مطوفان صورت مي‌گرفته است. در اين نوشته، به بررسي وضعيت تغذيه حج‌گزاران، تهيه مواد اوليه و همچنين تغذيه حاجيان در دوره معاصر، خواهيم پرداخت.
اطعام: اطعام اهل مکه نسبت به حج‌گزاران و زائران خانه خدا سابقه ديرينه دارد
[۱] و سنت رفادت، در ميان عرب جاهلي، به اطعام حاجيان در طول برگزاري مناسک حج اشاره دارد.
[۲] اطعام قصي بن کلاب جد پنجم رسول خدا(صلی الله علیه و آله)
[۳] ، هاشم
[۴] و ديگر افراد
[۵] ، نمونه‌هايي از اطعام حج‌گزاران است.
پس از هاشم، عبدالمطلب حاجيان را اطعام مي‌کرد.
[۶] پس از او و حتي در زمان ظهور اسلام، ابوطالب به اين سنت اقدام مي‌کرد.
[۷] با شکل‌گيري حکومت نبوي در مدينه و در اولين حج مسلمانان در سال نهم هجري، پيامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)، مالي در اختيار ابوبکر قرار داد تا حاجيان را بدان اطعام کند و در حجة الوداع نيز حاجيان را اطعام کرد.
[۸] پس از پيامبر(صلی الله علیه و آله) نيز اطعام حاجيان در روز قرباني، تا پايان ايام حج که به طعام الموسم معروف شد، از سوي خلفا ادامه داشت.
[۹] معاويه با ايجاد خانه‌اي به نام دارالمراجل در مکه، امکانات طبخ و مواد اوليه طعام حاجيان را در آن قرار داد که علاوه بر موسم حج، در ماه رمضان نيز اطعام مي‌کرد.
[۱۰] سنت اطعام در ايام حج، تا اوائل قرن دهم هجري، ميان حاکمان اسلامي ادامه داشت.
[۱۱] کردي سنت اطعام را تا زمان فاسي (۸۳۲ق.) رايج مي‌داند
[۱۲] و نهرواني (م,۹۹۰ق.) ضمن گزارش اطعام عبدالباسط (م.۸۵۱ق.)- از صاحب‌منصبان دولت ظاهريان-نسبت به حاجيان در طي مسير مصر به مکه و مدت اقامت در مکه و هنگام بازگشت
[۱۳] ، از عدم انجام سنت اطعام در زمان خود ياد کرده و از زمان انقطاع آن اظهار بي‌اطلاعي مي‌کند.
[۱۴] برخي معتقدند از قرن نهم، به جهت سهولت راه‌ها و کثرت حج‌گزاران، تغذيه حجاج در مقابل اخذ اجرت بر عهده مطوفين قرار گرفت.
[۱۵] (← اطعام)
در برخي موارد، حکومت يا خيرين، اسکان حج‌گزاران را تکفل مي‌کردند و تغذيه ايشان را نيز بر عهده مي‌گرفتند.
[۱۶] وقفيات متعددي نيز براي تغذيه خاص يا عموم در نظر گرفته مي‌شد.
[۱۷] برخي مناطق و کشورها نيز، براي اطعام و اسکان حج‌گزاران فقير منطقه خود صدقاتي را در نظر مي‌گرفتند.
[۱۸] اطعام مدينه: در مدينه، از زمان پيامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) تا عصر خلفاء، توزيع غذا ميان مسافران فقير رايج بود. با افزايش تعداد اين افراد، حاکمان مدينه، با جمع‌آوري صدقات و تبرعات کشاورزان مدينه، فقرا را در مدت زيارت مرقد نبوي تغذيه مي‌کردند. به مرور اين امر به اداره ضيافت نبوي (دارالضيافة النبوية) واگذار شد و با کاهش صدقات و درآمد آن، تغذيه زائران فقير مدينه نيز سامان خود را از دست داد.
[۱۹] در مقاطعي از دوره عثماني در مدينه، از طرف سلطان، شوربا، برنج، زرده و عاشورا (نوعي آش که همه ساله به مناسبت روز دهم محرم طبخ مي‌شد)ميان حجاج تقسيم مي‌گرديد.
[۲۰] تهيه غذا: گذشته از اطعام رايگان حج‌گزاران، تهيه خوراک، همانند تهيه چادر و خدمتکار و ديگر نيازمندي‌ها از سوي خود حاجي انجام مي‌گرديد يا در مواردي، طي قراردادي، به حمله‌داران واگذار مي‌شد.
[۲۱] که تقريباً شکل ثابتي در دوره‌هاي مختلف داشته است و با توجه به مستطيع بودن حج‌گزار، مشکل خاصي به جز مشکلات عمومي تغذيه وجود نداشت.
از مشکلات تغذيه حج‌گزاران، بهداشت نامناسب غذاها و غذاخوري‌ها بود. بر اساس گزارش‌ها، حتي در سده اخير نيز وضعيت غذاخوري‌ها بهداشتي نبود و حاجيان ناچار بودند بيشتر غذا را خودشان، بدون گوشت و به صورت آماده، بسته‌بندي کنند و همراه داشته باشند.
[۲۲] همچنين کاهش نقدينگي حج‌گزار و کاهش آذوقه مناسب در حرمين که متقابلاً موجب کاسته شدن از کيفيت غذا و مشکلات بهداشتي آن مي‌گرديد، زمينه ضعف و بيماري حاجي را فراهم مي‌ساخت.
[۲۳] از همين رو در سفرنامه‌ها به قاصدان حج، اموري همانند تقويت جسماني، اطمينان از سلامت و طاقت حج‌گزار، گرفتن برنامه غدايي مناسب طبع توصيه شده است.
[۲۴] مواد غذايي: مسئله تهيه آذوقه و تسهيل دسترسي به آذوقه و مواد اوليه غدايي، مانند گندم در حرمين، همواره مورد توجه بوده است؛ چنان‌که برخي دلالي طعام در مکه را مصداق احتکار دانسته‌اند.
[۲۵] با توجه به کم بودن کشاورزي در قرون اوليه در حرمين، تجارت آذوقه و مواد غذايي از جمله گندم، شغل برخي از مردمان حرمين بود.
[۲۶] همچنين در دوره‌هاي مختلف نيز ارسال مواد اوليه غذايي از سوي حاکمان مناطق مختلف يا حکومت مرکزي گزارش شده
[۲۷] و موقوفات و صدقات، از ممالک مختلفي مانند مصر٭
[۲۸] از سوي مماليک٭ (اواسط قرن هفتم تا سال ۹۲۲)
[۲۹] ، ايوبيان٭ (حک:۵۶۶-۶۴۷ق.)
[۳۰] ، عثمانيان٭ (حک:۶۹۹-۱۳۴۲ق.)
[۳۱] همچون سلطان مراد عثماني
[۳۲] ، و سلطان سليم عثماني
[۳۳] وقف و جهت عموم اهل مکه
[۳۴] يا فقراي آن شهر
[۳۵] ، ارسال مي‌گرديد. آذوقه‌هاي ارسالي، در دوره‌هاي مختلف، به عناويني چون دشيشه٭
[۳۶] و گندم مراديه
[۳۷] شهرت يافته است. علاوه بر اين موارد، در سال ۵۹۷ق. صلاح‌الدين ايوبي، در سال ۷۲۱ق. ناصر محمد بن قلاوون، و در سال ۷۶۶ق. ملک منصور، اميران مکه را از دريافت ماليات از حج‌گزاران منع کردند و در عوض، همه ساله، معادل ارزش آن، گندم به مکه ارسال مي‌داشتند.
[۳۸] هر چند آذوقه‌هاي ارسالي الزاماً براي مصرف حاجيان نبوده ولي موجب وفور فراواني مواد غذايي در حرمين مي‌گرديد.
علاوه بر اين، خود حج‌گزاران نيز بخشي از آذوقه خود را براي مسير و اقامت در حرمين همراه مي‌آوردند. از همين رو حاجيان، در توصيه به حج‌گزاران و در سفرنامه‌هاي خود، سفارشات خاصي، از جمله همراه داشتن مايعات و ميوه‌جات پخته (کمپوت)، آب ليمو، نان خشک و کم‌روغن دارند.
[۳۹] برخي نيز همراه داشتن مواد غذايي بيشتري همانند برنج، آلوي خشک، روغن، قند و شکر، عدس، باقالي و سبزي خشک، نمک و ادويه، آب ليمو و ليمو عماني، آب نبات لب‌ترش، سرکه شيره و سکنجبين را نيز به حاجي توصيه مي‌کردند.
[۴۰] طي سده‌هاي ۱۱ و ۱۲ ق.، کشاورزي و توليد گندم، در مناطق مختلف عربستان، از جمله مدينه رايج گرديد و در کنار خرما، يکي از محصولات اصلي اين منطقه به شمار مي‌رفت.
[۴۱] در دوره معاصر، توليد گندم در عربستان رشد يافته و در سال ۲۰۰۳م. به ۵/۳ ميليون تن رسيد.
[۴۲] در عين حال، دولت عربستان، براي تهيه مواد اوليه خوراکي و تغذيه شهروندان خود و حج‌گزاران، اقدام به واردات منظم مواد اوليه و مصنوعات غذايي کرد. بر اساس آمار وزارت اقتصاد و دارايي عربستان، از سال ۲۰۰۰م. تا سال ۲۰۱۰ م. واردات مواد غذايي اين کشور بالغ بر ۵۲۷/۴۷۸ ميليون ريال سعودي بود. اين رقم در سال ۲۰۱۱م. ده درصد نيز رشد داشته است.
[۴۳] هرچند گزارش‌هايي از فراواني طعام و آذوقه، در موسم حج، در دوره‌هاي مختلف نقل شده است
[۴۴] ، در عين حال وقوع قحطي در مکه، در برخي سال‌ها، تهيه آذوقه حاجيان را با مشکلات جدي مواجه مي‌ساخت؛ از جمله در سال‌هاي ۷۶
[۴۵] ، ۲۵۱،۲۶۰،۲۶۶، ۲۶۸
[۴۶] ، ۴۴۰ و ۴۴۷ق که موجب افزايش قيمت و ناياب شدن نان و مواد غدايي ديگر شد.
[۴۷] جنگ حکومت‌ها يا درگيري داخلي در حرمين نيز موجب کمبود و گراني مي‌گرديد.
[۴۸] اطلاع از کمبود آذوقه در مدينه، بعضاً موجب مي‌گرديد تا حج‌گزاران، پس از حج، از زيارت مدينه منصرف شده، به وطن خود بازگردنند.
[۴۹] تغذيه حجاج ايراني در دوره معاصر: تغذيه حج‌گزاران ايراني در دوره اخير، عمدتاً بر عهده کاروان‌ها بوده است.
[۵۰] با سامان‌يابي حج‌گزاري ايرانيان، اين امر از جنبه‌هاي مختلف مورد نظارت قرار گرفت. حتي در اوايل شکل‌گيري سازمان حج، تغذيه توسط کاروان‌ها و مديران آن صورت مي‌گرفت و سازمان حج بر اين امر نظارت مي‌کرد؛ از جمله واحد تغذيه و تدارکات با ۱۰ نفر نيرو در مکه و ۵ نفر در مدينه، بر توزيع تدارکات نظارت کرده و به کنترل کمي و کيفي کالاها، بررسي و مقايسه نرخ روزانه ميوه در ميادين شهرهاي مکه و مدينه، به منظور کنترل هزينه‌هاي مديران کاروان‌ها مي‌پرداختند.
[۵۱] در اين ميان، به بهداشت تغذيه بيشتر توجه مي‌شد و سازمان حج، با انتشار جزوات با محوريت مسائل بهداشتي و تغذيه، به هدايت زائران مي‌پرداخت.
[۵۲] در سال‌هاي بعد، سازمان حج و زيارت، کالاهاي مورد نياز حجاج را توسط يک هيئت منتخب از عربستان يا ديگر کشورها تهيه و ميان کاروان‌ها توزيع مي‌کرد. در مرحله بعد با تشکيل کميسيوني به نام کميسيون خريد، اين امر انسجام بيشتري پيدا کرد.
[۵۳] همه ساله، پس از اتمام عمليات حج، کميسيون خريد تدارکات حج، با حضور نمايندگاني از بعثه٭ مقام معظم رهبري و سازمان حج و زيارت٭، تشکيل مي‌گردد و با نظر متخصصان امر بهداشت و تغذيه، به تدوين برنامه غذايي و تدارک اقلام مورد نياز براي حج سال آينده، مي‌پردازد.
[۵۴] آسيب‌شناسي تدارکات سال قبل، جلسات کارشناسي با متخصصين تغذيه و مديران آشپزخانه‌ها، تطابق با ذائقه عموم زائران، تناسب با شرايط آب و هوايي عربستان در برنامه تغذيه حجاج در نظر گرفته مي‌شود.
[۵۵] مسئله تغذيه در دو بعد تهيه مواد اوليه و طبخ غذا مورد توجه است. در بعد تهيه و تدارک اقلام غذايي، برخي اقلام مصرفي حج‌گزاران از ايران تهيه و ارسال مي‌شود و کالاهايي که مصرف روزانه دارند، مثل نان، سبزيجات، ميوه و تخم مرغ، از محل تنخواه ارزي، خريداري مي‌شوند. کالاهاي اساسي، مانند مرغ، فيله مرغ، ماهي، کره، لبنيات، برنج، آبميوه، نوشابه و روغن نيز با انجام مناقصه، تهيه مي‌گردد.
[۵۶] برخي سال‌ها نيز اين مواد، از ايران وارد عربستان مي‌شود.
[۵۷] در سال‌هاي مختلف، سقف اعتبار خريد سرانه کالا از ايران يا عربستان، متفاوت تعيين مي‌شده است.
[۵۸] اين اقلام، از طريق چهار انبار در شهر مکه سابقاً به کاروان‌ها
[۵۹] ، و در سال‌هاي اخير، به آشپزخانه‌هاي منطقه‌اي و متمرکز توزيع مي‌گردد.
[۶۰] در شهر مدينه نيز انبار کالاهاي خوراکي، مناطق سه‌گانه را پوشش مي‌دهند.
[۶۱] مسئله طبخ غذا نيز تا سال ۱۳۸۰ ش.، از سوي مديران کاروان‌ها و در هتل‌هاي محل اقامت ايشان، صورت مي‌گرفت.
[۶۲] طرح تغذيه متمرکز از سال ۱۳۷۰ ش. در سازمان حج و زيارت مطرح بود و در سال ۱۳۸۰ش. که دولت عربستان، طبخ غذا در محل هتل‌ها را ممنوع کرد
[۶۳] ، اين طرح عملياتي گرديد. آشپزخانه متمرکز، داراي فوايد متعددي همچون ارتقاي کيفيت بهداشتي، صرفه‌جويي در نيروي انساني و هزينه، و برنامه غذايي يکسان کاروان‌هاي حج است. تا سال ۱۳۸۵ش.، به تدريج، تهيه غذاي تمام کاروان‌ها در شهر مدينه، از طريق دو آشپزخانه متمرکز، طبخ و توزيع مي‌شد. در شهر مکه نيز اين اقدام آغاز شد و تا سال ۱۳۸۳ش. بيش از ۵۲%
[۶۴] و در سال ۱۳۸۴ش. ۷۰% زائران و امروزه، کليه حج‌گزاران در مکه، از تغذيه متمرکز بهره‌مند گرديده‌اند.
[۶۵] تغذيه حج‌گزاران ايراني در مشاعر و عرفات نيز از سوي سازمان حج و زيارت تهيه مي‌گردد.
[۶۶] علاوه بر آشپزخانه متمرکز، از غذاي آماده بسته‌بندي شده در ايران نيز براي تغذيه حج‌گزاران، در ايام تشريق و مسافرت‌هاي بين مکه و مدينه، استفاده مي‌گردد.
[۶۷] دو معاونت تغذيه، در ستادهاي سازمان حج و زيارت، در مکه و مدينه، فعاليت مي‌نمايند
[۶۸] و داراي ساختاري شامل مدير، معاون، پزشک مسئول بهداشت، مسئول تغذيه، بخش اداري، بخش توزيع و گروه‌هاي مختلف پخت است.
[۶۹] اين آشپزخانه‌ها از شيوه پخت صنعتي استفاده مي‌کنند و با به کارگيري ۱۳۵ پرسنل در مدينه و ۳۴۰ نفر در مکه
[۷۰] ، طي فرآيندي منظم به تهيه غذاي حج‌گزاران مي‌پردازند.
[۷۱] توزيع غذاي گرم در هيترهاي مخصوص، از مراحل پيچيده آشپزخانه متمرکز است که حدود سه ساعت طول مي‌کشد.
[۷۲] سازمان حج و زيارت جمهوري اسلامي ايران، علاوه بر رعايت اصول بهداشي و مقررات مصوب در اين زمينه، توافقات خاصي نيز با کشور عربستان دارد. بر اساس اين توافقات، انعقاد هرگونه قرارداد تغذيه يا تهيه مواد غذايي، مگر با مؤسسات و شرکت‌هاي سعودي، مجاز و واجد شرايط بهداشتي و با هماهنگي شهرداري‌هاي مکه معظمه، مدينه منوره و جدّه ممنوع است و دست‌اندرکاران تهيه، پخت و سرو غذا، بايد مورد معاينات قرارگيرند و گواهي‌نامه انجام معاينات پزشکي را از شهرداري حرمين دريافت کنند.
[۷۳] تغذيه ساير کشورها در دوره معاصر: ميان کشورهاي اسلامي، جمهوري اسلامي ايران، تنها کشوري است که تغذيه و تدارکات حجاج، همانند تهيه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکي و ارشاد، به صورت متمرکز صورت مي‌گيرد.
[۷۴] تغذيه زائران ساير کشورها شيوه‌هاي گوناگوني دارد. در برخي کشورها، امور تغذيه بر عهده دولت است و برخي کشورها، شرکت‌هاي سياحتي و گاه خود افراد عهده‌دار تهيه غذا هستند.
[۷۵] در برخي ايام حج، تغذيه رايگان از سوي خيرين يا برخي مؤسسات صورت مي‌گيرد که معمولاً با ازدحام مواجه مي‌گردد.
[۷۶] همچنين طي سال‌هاي اخير، سنت مرسوم افطاري دادن در حرمين، شکل منظمي به خود گرفته و در رمضان سال ۱۳۴۳ق./۱۳۹۲ش. طولاني‌ترين سفره افطار در ماه مبارک رمضان، براي عموم حج‌گزاران، در مسجدالحرام برقرار گرديد و ميلون‌ها نفر، با بسته‌هاي غذايي آماده، شامل شير، خرما، نان و نوشيدني، پذيرايي مي‌شوند.
[۷۷] منابع
اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (-۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
اخبار مکه، محمد بن عبدالله الازرقی(-۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
اخبار مکه، الفاکهی (-۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق. (جغرافی، ط ۲، مکتبة اسدی، ۱۴۲۴ ق)
الارج المسکی فی التاریخ المکی، علی بن عبدالقادر الطبری(-۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
الاعلام باعلام بیت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالی (-۹۹۰ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و هشام عبدالعزیز عطا، مکه، مکتبه التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
با کاروان صفا در سال ۸۲، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۲ش.
با کاروان عشق در سال ۷۲، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۲ش.
البدایه و النهایه فی التاریخ، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰–۷۷۴ق)، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
بسوی خدا می‌رویم، سید محمود طالقانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجانی (-۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم، محمد
طاهر الکردی، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق..
تاریخ مکه المشرفه، محمد ابن الضیاء (-۸۵۴ق)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
تاریخ مکه، دراس‌ات فی ال‌س‌ی‌اس‌ه و ال‌ع‌ل‌م و الاج‌ت‌م‌اع و ال‌ع‌م‌ران، احمد السباعی (-۱۴۰۴ق)، مکه، مطبوعات نادی مکه الثقافی، ۱۴۰۴ق.
التدوین فی اخبار قزوین، عبدالکریم الرافعی القزوینی (- قرن۶ق)، به کوشش عزیزالله العطاردی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
حج (رضایی)، یوسف رضایی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.
الحج والعمره (مجلة شهریه)، وازرة الحج، الریاض.
حج ۲۵، گزارشی از حج گزاری سال ۱۴۲۵ قمری برابر با سال ۱۳۸۳ شمسی، رضا مختاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
حج ۲۶، گزارش حج سال ۱۴۲۶ قمری برابر سال ۱۳۸۴ شمسی، محمد حسین رجبی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
حج ۲۷، گزارش حج‌گزاری ایرانیان در موسم حج سال ۱۴۲۷ هجری قمری آذر و دی ۱۳۸۵ شمسی، حسن مهدویان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
حج ۲۸ (گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۲۸ق)، رضا بابایی و علی اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
حج ۲۹، گزارش حج سال ۱۴۲۹ه.ق، حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۸ش.
حج ۳۰، گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۳۰ه.ق برابر با سال ۱۳۸۸ه.ش، سید جواد ورعی و جواد منصوری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۹۰ش.
حجاز در صدر اسلام، صالح احمد العلی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۵ش.
خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام، احمد بن زینی دهلان (-۱۳۰۴ق)، مصر، المطبعة الخیریه، ۱۳۰۵ق.
داستان باریافتگان، میر سیداحمد هدایتی، به کوشش قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
در حریم حرم، جواد محدثی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۵ش.
الرحلة الحجازیه، اولیا چلبی، قاهره، دارالوفاق العربیه، ۱۹۹۹م.
الرحلة السریة للعقید الروسی، عبدالعزیز دولتشین، بیروت، الدارالعربیة للموسوعات، ۱۴۲۸ق.
سفرنامه حجاز (الرحله الحجازیه)، محمد لبیب البتونی، ترجمه هادی انصاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف، میرزا داود وزیر وظایف (- ۱۳۲۷ق)، سید علی قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
سمط النجوم العوالی فی اب‌ن‌اء الاوائ‌ل و ال‌ت‌وال‌ی، عبدالملک بن حسین العصامی (-۱۱۱۱ق)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
السیرة الحلبیه، نورالدین علی بن احمد الحلبی (-۱۰۴۴ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۰ق.
شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی (-۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
الطبقات الکبری، محمد بن سعد (-۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
مثیر الغرام الساکن الی أشرف الأماکن، عبدالرحمن ابن جوزی (- ۵۹۷ق) به کوشش الذهبی، قاهره، دارالحدیث، ۱۴۱۵ق.
مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت باشا (-۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، محمد رضا فرهنگ و جعفر خلیلی، تهران، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و ولاه الحرم، علی بن تاج الدین السنجاری (-۱۱۲۵ق)، تحقیق جمیل عبدالله محمد المصری، مکه، جامعه ام القری، ۱۴۱۹ق.
موسوعه مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ایوب پاشا صبری (-۱۳۰۷ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
موسوعه مکه المکرمة والمدینة المنوره، احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۹ق.
میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
[۷۸] . التاريخ القويم، ج۶، ص۱۵۳.
[۷۹] . التدوين في اخبار قزوين، ج۲، ص۴۴۷.
[۸۰] . اخبار مکه، الازرقي، ج۱، ص۱۵۵.
[۸۱] . الطبقات، ج۱، ص۷۶؛ البدابة و النهايه، ج۲، ص۲۵۳؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج۳، ص۲۲۳.
[۸۲] . تاريخ مکة المشرفه، ابن ضياء، ص۶۴-۶۶.
[۸۳] . شفاء الغرام، ج۲، ص۱۰۶.
[۸۴] . اخبار مکه، الازرقي، ج۱، ص۸۲.
[۸۵] . اتحاف الوري، ج۱، ص۵۶۷؛ شفاء الغرام، ج۲؛ ص۱۰۶؛ سمط النجوم، ج۱، ص۲۴۹.
[۸۶] . تاريخ مکة المشرفه، ابن ضياء، ص۶۴-۶۶.
[۸۷] . مثير الغرام، ص۳۲۶؛ تاريخ مکة المشرفه، ابن ضياء، ص۶۴-۶۶.
[۸۸] . سمط النجوم، ج۱، ص۲۴۹؛ السيرة الحلبيه، ج۱، ص۲۳.
[۸۹] . التاريخ القويم، ج۶، ص۱۵۳.
[۹۰] . الإعلام بأعلام بيت الله الحرام، ص۲۳۳ ـ۲۳۴؛ التاريخ القويم، ج۲، ص۵۶۰.
[۹۱] . الاعلام باعلام بيت الله الحرام، ص۷۹.
[۹۲] . التاريخ القويم، ج۶، ص۱۵۳.
[۹۳] . ميقات حج، ش۵۴، ص۱۸۷، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواري‌ها».
[۹۴] . مرآة الحرمين، ص۱۵۶، ۴۷۷.
[۹۵] . موسوعة مکة المکرمه، ج۴، ص۱۴۰.
[۹۶] . موسوعة مرآة الحرمين، ج۳، ص۲۵۷-۲۵۸.
[۹۷] . الرحلة الحجازيه، ص۱۵۶.
[۹۸] . مکه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، ص۵۹.
[۹۹] . ميقات حج، ش۴۵، ص۱۷۴، «حج‌گزاري ايرانيان از زبان خادمان حجاج».
[۱۰۰] . الرحلة السرية للعقيد الروسي، ص۲۸۲.
[۱۰۱] . بسوي خدا مي‌رويم، ص۸۵.
[۱۰۲] . اخبار مکه، الفاکهي، ج۳، ص۵۲.
[۱۰۳] . سفرنامه حجاز، ص۴۱۳؛ مرآة الحرمين، ص۴۹۰.
[۱۰۴] . موسوعة مرآة الحرمين، ج۱، ص۱۲۵؛ مرآة الحرمين، ص۱۱۲.
[۱۰۵] . الارج المسکي، ص۲۰۳-۲۰۵.
[۱۰۶] . بهجة النفوس، ج۱، ص۲۹۹.
[۱۰۷] . امراء البلد الحرام، ص۳۵.
[۱۰۸] . امراء البلد الحرام، ص۷۳-۷۵.
[۱۰۹] . منائح الکرم، ج۳، ص۴۹۴-۴۹۷.
[۱۱۰] . مرآة الحرمين، ص۲۰۳.
[۱۱۱] . منائح الکرم، ج۱، ص۱۹.
[۱۱۲] . منائح الکرم، ج۳، ص۲۳۶.
[۱۱۳] . تاريخ مکه، سباعي، ص۳۳۱.
[۱۱۴] . منائح الکرم، ج۳، ص۴۹۷.
[۱۱۵] . سفرنامه حجاز، ص۱۱۶، ۱۸۰، ۱۸۲؛ مرآة الحرمين، ص۱۳۱.
[۱۱۶] . بسوي خدا مي‌رويم، ص۸۵.
[۱۱۷] . بسوي خدا مي‌رويم، ص۸۶.
[۱۱۸] . مکه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، ص۱۵۸.
[۱۱۹] . حج ۲۵، ص۲۳۰.
[۱۲۰] . www.mof.gov.sa/Arabic/DownloadsCenter/DocLib۶/ واردات المملکة حسب السلع الرئيسية. xls
[۱۲۱] . موسوعة مرآة الحرمين، ج۱، ص۱۲۵؛ مرآة الحرمين، ص۱۱۲.
[۱۲۲] . اتحاف الوري، ج۲، ص۹۱.
[۱۲۳] . اتحاف الوري، ج۲، ص۳۴۲.
[۱۲۴] . شفاء الغرام، ج۲، ص۳۲۵.
[۱۲۵] . نک: سفر نامه ميرزا داوود وزير وظايف، ص۱۶۲، ۱۶۹؛ مرآة الحرمين، ص۵۱۰؛ مکه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، ص۱۰۶.
[۱۲۶] . داستان بار يافتگان، ص۱۶۵، ۱۷۳.
[۱۲۷] . حج (رضايي)، ص۱۵۶.
[۱۲۸] . با کاروان عشق در سال ۷۲، ص۳۱۰ـ ۳۱۱.
[۱۲۹] . با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۱۸۲.
[۱۳۰] . با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۲۴۱.
[۱۳۱] . حج ۲۵، ص۳۴۷ـ ۳۴۸؛ حج ۲۶، ص۱۰۸.
[۱۳۲] . حج ۳۰، ص۱۷۹.
[۱۳۳] . حج ۲۵، ص۳۴۷ـ ۳۴۸.
[۱۳۴] . حج ۲۷، ص۱۱۱.
[۱۳۵] . حج ۲۸، ص۸۶ـ ۸۷.
[۱۳۶] . حج ۲۵، ص۳۴۸ ـ ۳۴۹.
[۱۳۷] . حج ۲۸، ص۸۶ ـ ۸۷.
[۱۳۸] . www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=۸۹&article-Type =ArticleView&articleId=۸۱
[۱۳۹] . حج ۲۹، ص۳۶۹.
[۱۴۰] . با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۳۶۶.
[۱۴۱] . حج ۲۸، ص۸۶ ـ ۸۷.
[۱۴۲] . حج ۲۶، ص۳۷۵.
[۱۴۳] . با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۴۰۷.
[۱۴۴] . با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۲۴۳.
[۱۴۵] . با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۳۶۶.
[۱۴۶] . حج ۳۰، ص۱۷۷.
[۱۴۷] . حج ۲۸، ص۸۶ ـ ۸۷.
[۱۴۸] . حج ۲۹، ص۳۷۲.
[۱۴۹] . حج ۲۹، ص۳۷۲.
[۱۵۰] . با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۸۰ ـ ۸۱.
[۱۵۱] . با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۱۲۰.
[۱۵۲] . الحج و العمره، صفر ۱۴۲۹ق، ص۷۳؛ مديريت حج در کشورهاي اسلامي، ص۵۷؛ حج ۲۹، ص۵۰۹.
[۱۵۳] . در حريم حرم، ص۱۵۵.
[۱۵۴] . www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=۸۹&article-Type =ArticleView&articleId=۹۹۸
www.shafaqna.com/persian/other services/countries /saudi -arabia/item/۴۷۹۳۰
