• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

۱۲

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ملاحسینقلی همدانی ، عالم و عارف و فقیه قرن سیزدهم و چهاردهم بود.



آخوند ملاحسینقلی درگزینیِ نجفی، معروف به ملاحسینقلی همدانی، در ۱۲۳۹ در قریۀ شَوِند از قرای درگزینِ همدان به دنیا آمد. نسبت وی به جابر انصاری ، از صحابه رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، می‌رسد.
[۱] محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج ۵ و ۶، ‌تهران ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۳۷۶.
[۲] نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج۱، ص۶۷۴، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴م.
[۳] آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعه، ج۱.


رمضان ، پدر ملا حسینقلی، چوپان بود و می‌خواست فرزندش درس بخواند، ازاین رو او را برای تحصیل علوم دینی به تهران فرستاد. حسینقلی در تهران درسهای مقدماتی، سطوح فقه و اصول را فراگرفت و سپس در درسهای خارج فقه و اصول عالمان تهران، بخصوص حلقۀ درس شیخ عبدالحسین طهرانی (متوفی۱۲۸۶) مشهور به شیخ العراقین ، شرکت کرد. وی برای شرکت در درس فلسفه ملاهادی سبزواری به سبزوار رفت و پس از مدتی اقامت در آنجا، عازم نجف شد. در نجف از درس فقه و اصول شیخ مرتضی انصاری بهره‌مند شد و از طریق وی بود که به درس اخلاق سیدعلی شوشتری راه یافت و در سلک شاگردان او درآمد.
[۴] نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج۱، ص۶۷۴ـ۶۷۵، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴م.
[۵] میرزا محمدعلی، مکارم الآثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۴، ‌ص۱۰۸۷،اصفهان ۱۳۵۲ش.
[۶] منوچهر صدوقی سها، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ج۱، ص۲۰۹،تهران ۱۳۸۱ش.


او پس از رحلت شیخ انصاری، می‌خواست دروس فقه و اصول استاد خود، ‌ انصاری، را تدریس کند، ‌ اما به توصیۀ سید شوشتری از این کارخودداری کرد و به تربیت و تعلیم اخلاقی شاگردان مستعد پرداخت و پس از رحلت سید شوشتری، علاوه بر تدریس فقه و اصول، در منزلش درس اخلاق برگزار کرد.
[۷] نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج۱، ص۶۷۵، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴م.
[۸] سید محمدحسین حسینی طهرانی، ‌ رسالة لب‌اللباب به ضمیمه مصاحبات علامه سید محمدحسین طباطبائی،ج۱، ص۱۲۲ـ۱۲۳، چاپ سیدهادی خسروشاهی، قم ۱۳۸۹ش، .
[۹] حسن حسن‌زاده آملی، هزار و یک نکته، ج۱، ص۵۹۲،تهران(بی‌تا ) .


شیوۀ سلوک و تعلیم و تربیت همدانی مطابق با شیوۀ سلوک سیدعلی شوشتری بود و گفته شده است که مشایخ سلوکی او از طریق سیدعلی شوشتری به محمدرضا دزفولی و از طریق او به سید صدرالدین دزفولی و از او به محمد بید آبادی و از او به سید قطب‌الدین نیریزی ، از مشایخ سلسلۀ ذهبیه، می‌رسد.
[۱۰] منوچهر صدوقی سها، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ج۱، ص۲۱۳،تهران ۱۳۸۱ش.
همچنین گفته‌اند سیدمهدی بحر‌العلوم – که در بعضی منابع او را، از طریق نورعلیشاه ، به سلسلۀ نعمت‌اللهیه منتسب دانسته‌اند – از مشایخ طریقتی ملاحسینقلی بوده است،
[۱۱] محمدمعصوم‌ بن زین‌العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۱۹۹ـ۲۰۰،چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش، .
[۱۲] عبدالحجه بلاغی، مقالات الحنفاء فی مقامات شمس‌العرفاء یا زندگانی شمس‌العرفاء، ج۱، ص۱۲،تهران ۱۳۷۱ق.
[۱۳] منوچهر صدوقی سها، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ج۱، ص۲۱۲،تهران ۱۳۸۱ش.
اما برخی
[۱۴] سید محمدحسین حسینی طهرانی، اللّه‌شناسی، ج اول، مشهد ۱۴۱۸ق.
[۱۵] حسن حسن‌زاده آملی، هزار و یک نکته، ج۱، ص۵۹۱،تهران(بی‌تا).
ارتباط حسینقلی را با سلاسل صوفیه مردود دانسته و شیوۀ سلوک او را از طریق شوشتری به شخصی ناشناس، به نام ملاقلی جولا ، رسانده‌اند که ناگهان به زندگی شوشتری وارد شد و وی را متحول کرد و معلوم نیست که استادان این شخص چه کسانی بوده‌اند.
[۱۶] محمدمعصوم ‌بن زین‌العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۱، ص۴۶۶، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش.
البته برخی نکات مشترک میان شیوۀ سلوک وی با شیوۀ سلوک اهل تصوف وجود دارد، اما خود وی در یکی از نامه‌هایش بر نادرستی روش صوفیان تأکید کرده و سخنان آنان را از قبیل « خرافات ذوقیه» دانسته است.
[۱۷] اسماعیل ‌بن حسین تائب تبریزی، رهنمودهای پرواپیشگان تذکرة المتقین در آداب سیر و سلوک، ج۱، ص۱۹۰ـ۱۹۱، چاپ انتشارات نهاوندی، قم ۱۳۸۶ش.
به علاوه، وی و شاگردانش از تدریس کتابهای اهل تصوف ، همچون فصوص و فتوحات و مصباح‌الانس ، خودداری می‌کردند، هر چند در تقریر مباحث توحید و نبوت و ولایت ، عبارتهای آنان شبیه به عبارات همان کتابها بود.
[۱۸] سید جلال‌الدین آشتیانی، در حکمت و معرفت مجموعه مقاله‌ها و مصاحبه‌ای حکمی معرفتی، ج۱، ص۱۳۸ـ۱۳۰، چاپ حسن جمشیدی، تهران ۱۳۸۵ش.
[۱۹] میرزا جواد ملکی تبریزی، رساله لقاءاللّه به ضمیمۀ رسالة لقاء اللّه امام خمینی،ج۱، ص۲۳۴ـ۲۴۸، چاپ صادق حسن‌زاده، قم ۱۳۸۳ش، .
شاید به همین سبب بود که وی را در زمان حیاتش به صوفی بودن متهم کردند و حتی گروهی برضد وی به فاضل شربیانی (متوفی ۱۳۲۲)، مرجع مطلق وقت، عریضه‌ نوشتند و از روش عرفانی او انتقاد کردند و او را صوفی خواندند، اما شربیانی در پاسخ نوشت: «کاش خدا من را هم مثل آخوند، صوفی قرار بدهد» و با این سخنِ شریبانی، دسیسه‌ها فرونشست.
ملاحسینقلی همدانی نقطۀ عطفی در تاریخ رویکرد معنوی و عرفانی در حوزه‌های علمیه بود. بدون شک درک محضر حکیم سبزواری، و تبحرش در فقه پس از بهره‌مندی از محضر شیخ انصاری، تأثیری بسزا درتعمیق معارف سید علی شوشتری داشته است. او با تسلط برمعارف عقلی و فقاهت ، راه استادش (شوشتری) را چنان گسترش داد که پس از او نوعی مکتب تربیتی در نجف شکل گرفت.

ملاحسینقلی در سفر زیارتی به کربلا در ۲۸ شعبان ۱۳۱۱ درگذشت و وی را در ایوان حجره چهارم از صحن شریف دفن کردند.
[۲۰] محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج ۵ و ۶، ‌تهران ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۳۷۶.
[۲۱] نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج۱، ص۶۷۷، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴م.
[۲۲] میرزا محمدعلی،مکارم الآثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۴، ص۱۰۸۸، اصفهان ۱۳۵۲ش.
[۲۳] منوچهر صدوقی سها، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر،ج۱، ص۲۲۷ـ۲۱۶، تهران ۱۳۸۱ش .


درباره حالات او نوشته‌اند که دائماً در مراقبه به سر می‌برده، به طوری که حکایت شده است گاه در خلال درس از بیم آن‌که مبادا غفلتی پیش آمده باشد و سخنی برای رضای خداوند نگفته باشد، سکوت می‌ کرده است.
[۲۴] عباس قمی، فوائد الرضویه فی احوال علماالمذهب الجعفریه، ج۱، ص۱۴۸،(بی‌تا).
شیخ آقابزرگ طهرانی – که دو سال پس از رحلت ملاحسینقلی همدانی وارد عراق شد – او را بر روش و طریقۀ سید ابن‌ طاووس دانسته است. به عقیدۀ وی، ملاحسینقلی بر بیش‌تر علمای طبقه بعد از خود حق دارد و شاگردان او ستارگان زینت بخش آسمان علم و فضلیت‌اند. وی از این‌که محضر او را درک نکرده تأسف ‌خورده و خوشحال بوده که شاگردان او را درک کرده است. به نظر او، شاگردان آخوند، علم را با عمل آمیخته‌اند.
[۲۵] نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج۱، ص۶۷۵، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴م.
سید محسن‌امین نیز دربارۀ ملاحسینقلی نوشته است که در میان معاصرانش برای او، در علم اخلاق و تهذیب نفوس، نظیری یافت نمی‌شود.

چون بیشترین تلاش همدانی در تعلیم و تربیت شاگردان بوده، فرصتی برای تألیف به دست نیاورده و بیش‌تر آثارش تقریرات او به قلم شاگردانش است. برخی از آثار وی عبارت‌اند از: تقریرات دروس فقه و اصول شیخ انصاری که به قلم خود اوست و تقریرات درس‌ آقا سیدعلی شوشتری، که وقف حسینیۀ شوشتری‌ها‌ی نجف شده است؛ سه جلد تقریرات درس فقه او، شامل صلاة المسافر، الخلل ، و القضاء و الشهادات ، که شاگردانش آن‌ها را فراهم آورده‌اند؛ تقریرات درس فقه او در مبحث رهن ، که یکی از شاگردانش آن را نوشته و در کتابخانه محدّث نوری موجود است؛ امالی وی، در موضوع اخلاق ، که بعضی از شاگردانش آن را جمع‌آوری نموده‌اند؛ مکاتبات و دستور‌العملها، که میرزا اسماعیل تبریزی
[۲۶] اسماعیل‌ بن حسین تائب تبریزی، رهنمود‌های پرواپیشگان تذکرة المتقین در آداب سیر و سلوک، چاپ انتشارات نهاوندی، قم ۱۳۸۶ش.
آنها را همراه با بعضی دستورالعمل‌ها و مکاتبات احمد کربلائی و محمد بهاری و محمد بید آبادی جمع‌آوری کرده و در پایان کتاب تذکره‌المتقین در ۱۳۲۹ به چاپ رسانده است .
[۲۷] سیدعباس قائم مقامی، «دو سالک عارف»، ج۱، ص۴۷،کیهان اندیشه نشریه موسسه کیهان در قم، ۱۳۶۶ش، ش پانزدهم، آذر و دی ۱۳۶۶ش.
[۲۸] اسماعیل‌ بن حسین تائب تبریزی، رهنمود‌های پرواپیشگان تذکرة المتقین در آداب سیر و سلوک،ج۱، ص۱۹۰ـ۲۱۲، چاپ انتشارات نهاوندی، قم ۱۳۸۶ش.


(۱) میرزا جواد ملکی تبریزی، رساله لقاءاللّه به ضمیمۀ رسالة لقاء اللّه امام خمینی، چاپ صادق حسن‌زاده، قم ۱۳۸۳ش.
(۲) آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعه، ج۱، نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴م.
(۳) حسن حسن‌زاده آملی، هزار و یک نکته، تهران(بی‌تا ).
(۴) سید جلال‌الدین آشتیانی، در حکمت و معرفت مجموعه مقاله‌ها و مصاحبه‌ای حکمی معرفتی، چاپ حسن جمشیدی، تهران ۱۳۸۵ش.
(۵) سید‌محسن امین، اعیان الشیعه، ج۶، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
(۶) عبدالحجه بلاغی، مقالات الحنفاء فی مقامات شمس‌العرفاء یا زندگانی شمس‌العرفاء، تهران ۱۳۷۱ق.
(۷) اسماعیل‌ بن حسین تائب تبریزی، رهنمود‌های پرواپیشگان تذکرة المتقین در آداب سیر و سلوک، چاپ انتشارات نهاوندی، قم ۱۳۸۶ش.
(۸) سید محمدحسین حسینی طهرانی، اللّه‌شناسی، ج اول، مشهد ۱۴۱۸ق.
(۹) سید محمدحسین حسینی طهرانی، ‌ رسالة لب‌اللباب به ضمیمه مصاحبات علامه سید محمدحسین طباطبائی، چاپ سیدهادی خسروشاهی، قم ۱۳۸۹ش.
(۱۰) سید محمدحسین حسینی طهرانی، مهر تابان یادنامه و مصاحبات تلمیذ و علامه عالم ربانی سیدمحمد حسین طباطبائی تبریزی، مشهد ۱۴۲۹ق.
(۱۱) منوچهر صدوقی سها، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، تهران ۱۳۸۱ش.
(۱۲) سیدعباس قائم مقامی، «دو سالک عارف»، کیهان اندیشه نشریه موسسه کیهان در قم، ش پانزدهم، آذر و دی ۱۳۶۶ش.
(۱۳) عباس قمی، فوائد الرضویه فی احوال علماالمذهب الجعفریه، (بی‌تا).
(۱۴) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج ۵ و ۶، ‌تهران ۱۳۷۴ش.
(۱۵) محمدمعصوم‌ بن زین‌العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش.
(۱۶) میرزا محمدعلی (معلم حبیب‌آبادی)، مکارم الآثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری، اصفهان ۱۳۵۲ش.


۱. ↑ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج ۵ و ۶، ‌تهران ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۳۷۶.
۲. ↑ نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج۱، ص۶۷۴، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴م.
۳. ↑ آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعه، ج۱.
۴. ↑ نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج۱، ص۶۷۴ـ۶۷۵، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴م.
۵. ↑ میرزا محمدعلی، مکارم الآثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۴، ‌ص۱۰۸۷،اصفهان ۱۳۵۲ش.
۶. ↑ منوچهر صدوقی سها، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ج۱، ص۲۰۹،تهران ۱۳۸۱ش.
۷. ↑ نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج۱، ص۶۷۵، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴م.
۸. ↑ سید محمدحسین حسینی طهرانی، ‌ رسالة لب‌اللباب به ضمیمه مصاحبات علامه سید محمدحسین طباطبائی،ج۱، ص۱۲۲ـ۱۲۳، چاپ سیدهادی خسروشاهی، قم ۱۳۸۹ش، .
۹. ↑ حسن حسن‌زاده آملی، هزار و یک نکته، ج۱، ص۵۹۲،تهران(بی‌تا ) .
۱۰. ↑ منوچهر صدوقی سها، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ج۱، ص۲۱۳،تهران ۱۳۸۱ش.
۱۱. ↑ محمدمعصوم‌ بن زین‌العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۱۹۹ـ۲۰۰،چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش، .
۱۲. ↑ عبدالحجه بلاغی، مقالات الحنفاء فی مقامات شمس‌العرفاء یا زندگانی شمس‌العرفاء، ج۱، ص۱۲،تهران ۱۳۷۱ق.
۱۳. ↑ منوچهر صدوقی سها، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ج۱، ص۲۱۲،تهران ۱۳۸۱ش.
۱۴. ↑ سید محمدحسین حسینی طهرانی، اللّه‌شناسی، ج اول، مشهد ۱۴۱۸ق.
۱۵. ↑ حسن حسن‌زاده آملی، هزار و یک نکته، ج۱، ص۵۹۱،تهران(بی‌تا).
۱۶. ↑ محمدمعصوم ‌بن زین‌العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۱، ص۴۶۶، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش.
۱۷. ↑ اسماعیل ‌بن حسین تائب تبریزی، رهنمودهای پرواپیشگان تذکرة المتقین در آداب سیر و سلوک، ج۱، ص۱۹۰ـ۱۹۱، چاپ انتشارات نهاوندی، قم ۱۳۸۶ش.
۱۸. ↑ سید جلال‌الدین آشتیانی، در حکمت و معرفت مجموعه مقاله‌ها و مصاحبه‌ای حکمی معرفتی، ج۱، ص۱۳۸ـ۱۳۰، چاپ حسن جمشیدی، تهران ۱۳۸۵ش.
۱۹. ↑ میرزا جواد ملکی تبریزی، رساله لقاءاللّه به ضمیمۀ رسالة لقاء اللّه امام خمینی،ج۱، ص۲۳۴ـ۲۴۸، چاپ صادق حسن‌زاده، قم ۱۳۸۳ش، .
۲۰. ↑ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج ۵ و ۶، ‌تهران ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۳۷۶.
۲۱. ↑ نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج۱، ص۶۷۷، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴م.
۲۲. ↑ میرزا محمدعلی،مکارم الآثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۴، ص۱۰۸۸، اصفهان ۱۳۵۲ش.
۲۳. ↑ منوچهر صدوقی سها، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر،ج۱، ص۲۲۷ـ۲۱۶، تهران ۱۳۸۱ش .
۲۴. ↑ عباس قمی، فوائد الرضویه فی احوال علماالمذهب الجعفریه، ج۱، ص۱۴۸،(بی‌تا).
۲۵. ↑ نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج۱، ص۶۷۵، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴م.
۲۶. ↑ اسماعیل‌ بن حسین تائب تبریزی، رهنمود‌های پرواپیشگان تذکرة المتقین در آداب سیر و سلوک، چاپ انتشارات نهاوندی، قم ۱۳۸۶ش.
۲۷. ↑ سیدعباس قائم مقامی، «دو سالک عارف»، ج۱، ص۴۷،کیهان اندیشه نشریه موسسه کیهان در قم، ۱۳۶۶ش، ش پانزدهم، آذر و دی ۱۳۶۶ش.
۲۸. ↑ اسماعیل‌ بن حسین تائب تبریزی، رهنمود‌های پرواپیشگان تذکرة المتقین در آداب سیر و سلوک،ج۱، ص۱۹۰ـ۲۱۲، چاپ انتشارات نهاوندی، قم ۱۳۸۶ش.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.    



جعبه ابزار