• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تلخیص‌المفتاح

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تلخیص المفتاح ، یکی از کتابهای مهم در معانی و بیان و بدیع از خطیب قزوینی که خلاصه بخش سوم کتاب مفتاح العلوم سکاکی می باشد.



تلخیص المفتاح، کتابی در معانی و بیان و بدیع به عربی از محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی (متوفی ۷۳۹). این کتاب خلاصه بخش سوم کتاب مفتاح العلوم ابویعقوب یوسف سکاکی (متوفی ۶۲۶) است.


خطیب گفته است که چون علم بلاغت و توابع آن از شریفترین و دقیقترین دانشها و بخش سوم کتاب مفتاح العلوم از بهترین نوشته‌ها در این باب است و از طرفی این کتاب از حشو و تعقید خالی نیست، بر آن شده تا آن را با ترتیبی سهل تلخیص کند و بر آن مطالبی بیفزاید که در جای دیگر بدانها تصریح‌نشده است
[۱] محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۲، مصر





۳.۱ - درتعریف فصاحت و بلاغت

خطیب در مقدمه تلخیص المفتاح
[۲] محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۴-۲، مصر
فصاحت و بلاغت را تعریف و به مرز میان آن دو اشاره کرده، سپس در سه بخش («فن») به علم معانی و بیان و بدیع پرداخته است:

۳.۲ - در علم معانی

بخش اول در علم معانی و در هشت باب است، مشتمل بر بحث اِسناد، مسندٌالیه ، مسند ، متعلقات فعل، قصر، انشا، فصل و وصل، ایجاز و اطناب و مساوات
[۳] محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۵ ـ ۴۳، مصر



بخش دوم در علم بیان است و در آن اقسام تشبیه ، استعاره و کنایه مطرح شده است
[۴] محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۴۳ـ۶۲، مصر


۴.۱ - در علم بدیع و صنایع بدیعی

بخش سوم در علم بدیع و صنایع بدیعی است.
[۵] محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۶۲ـ۷۹، مصر
کتاب با بحث درباره سرقات شعری
[۶] محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۷۹ـ ۸۵، مصر
و ابتدا و تخلص و انتها به پایان رسیده است
[۷] محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۸۵ ـ ۸۶، مصر



خطیب در تلخیص المفتاح برخی جابجاییها را اعمال کرده است، برای نمونه سکّاکی مبحث مجاز عقلی را در علم بیان آورده
[۸] یوسف بن ابی بکر سکّاکی، مفتاح العلوم، ج۱، ص۱۸۵، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷.
ولی خطیب آن را در علم معانی
[۹] محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۷، مصر
مطرح کرده است. تلخیص المفتاح در ۱۲۳۰/ ۱۸۱۵ در کلکته و در ۱۲۶۰ در آستانه (استانبول) و ۱۳۰۲ در بیروت و سپس در مصر به چاپ رسیده‌است
[۱۰] سرکیس، ج ۲، ستون ۱۵۰۹،
[۱۱] ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵۷، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.



خطیب در کتاب دیگر خود، الایضاح
[۱۲] محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع،ص۳ بیروت.
با استفاده از نظریات شیخ عبدالقاهر جرجانی در دو کتاب دلائل الاعجاز و اسرار البلاغة ، شرحی بر تلخیص المفتاح خود نوشته و کتاب جامعی در علوم بلاغی پدید آورده است.


تلخیص المفتاح ــ که شهرت خطیب قزوینی مدیون آن است
[۱۳] شوقی ضیف، البلاغة تطور و تاریخ، ج۱، ص۳۳۵، قاهره ۱۹۷۶.
ــ به جهت حُسن ترتیب و ایجاز از دیرباز موردتوجه بوده و شرحها و حاشیه های فراوانی بر آن نگاشته شده است.
[۱۴] حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۴
[۱۵] حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۷،
[۱۶] ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.



ظاهراً قدیمترین شرح را، پس از شرح مؤلف، محمدبن مظفر خلخالی (متوفی ۷۴۵) با عنوان مفتاح تلخیص المفتاح نوشت.
[۱۷] حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۴،



از مفصّل ‌ترین شرحهای آن، شرح سعدالدین مسعود تفتازانی به نام مطوّل است. شرحی نیز به فارسی از مولی ' هادی فرزند مولی ' صالح مازندرانی بر تلخیص المفتاح نوشته شده است.
[۱۸] آقابزرگ طهرانی، الذریعه،ج۱۳، ص۱۵۲.



از جدیدترین شرحهای آن شرح عبدالرحمان برقوقی است که در ۱۳۲۲ به چاپ رسیده است.
[۱۹] سرکیس، ج ۱، ستون ۵۵۱،



شواهد شعری تلخیص المفتاح جداگانه شرح شده است
[۲۰] حاجی خلیفه، ۱، ستون ۴۷۷ـ ۴۷۸،
از جمله کتابی با عنوان معاهدالتنصیص علی شواهد التلخیص از عبدالرحیم بن احمد عبادی عباسی (متوفی ۹۶۳) که در آن، معانی ابیات و شرح حال گویندگان آن‌ها آمده و در ۱۲۷۴ در بولاق مصر چاپ شده است.
[۲۱] ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، ج ۱، ستون ۵۵۱، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.



تلخیص المفتاح، چندبار خلاصه شده و برخی از این خلاصه‌ها به چاپ رسیده است.
[۲۲] حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۸،
[۲۳] ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵۸، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.



چندبار نیز به نظم کشیده شده است
[۲۴] حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۸،
[۲۵] ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵۸، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
مشهورترین این منظومه ها، منظومه جلال الدین عبدالرحمان سیوطی (متوفی ۹۱۱) با عنوان عقودالجُمان فی المعانی و البیان است که خود سیوطی شرحی بر آن نگاشته با عنوان حلّ عقود الجُمان، که در ۱۲۹۳ در بولاق به چاپ رسیده است.
[۲۶] حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۸ـ ۴۷۹،
[۲۷] سرکیس، ج ۱، ستون ۱۰۸۱
[۲۸] سرکیس، ج ۱، ستون ۱۰۸۲،



(۱)آقابزرگ طهرانی،الذریعه؛
(۲)حاجی خلیفه.
(۳)محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة: المعانی و البیان و البدیع، بیروت .
(۴)محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، مصر .
(۵)سرکیس.
(۶)یوسف بن ابی بکر سکّاکی، مفتاح العلوم، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷.
(۷)شوقی ضیف، البلاغة تطور و تاریخ، قاهره ۱۹۷۶.
(۸)ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.


۱. محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۲، مصر
۲. محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۴-۲، مصر
۳. محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۵ ـ ۴۳، مصر
۴. محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۴۳ـ۶۲، مصر
۵. محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۶۲ـ۷۹، مصر
۶. محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۷۹ـ ۸۵، مصر
۷. محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۸۵ ـ ۸۶، مصر
۸. یوسف بن ابی بکر سکّاکی، مفتاح العلوم، ج۱، ص۱۸۵، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷.
۹. محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۷، مصر
۱۰. سرکیس، ج ۲، ستون ۱۵۰۹،
۱۱. ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵۷، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
۱۲. محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع،ص۳ بیروت.
۱۳. شوقی ضیف، البلاغة تطور و تاریخ، ج۱، ص۳۳۵، قاهره ۱۹۷۶.
۱۴. حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۴
۱۵. حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۷،
۱۶. ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
۱۷. حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۴،
۱۸. آقابزرگ طهرانی، الذریعه،ج۱۳، ص۱۵۲.
۱۹. سرکیس، ج ۱، ستون ۵۵۱،
۲۰. حاجی خلیفه، ۱، ستون ۴۷۷ـ ۴۷۸،
۲۱. ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، ج ۱، ستون ۵۵۱، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
۲۲. حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۸،
۲۳. ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵۸، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
۲۴. حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۸،
۲۵. ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵۸، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
۲۶. حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۸ـ ۴۷۹،
۲۷. سرکیس، ج ۱، ستون ۱۰۸۱
۲۸. سرکیس، ج ۱، ستون ۱۰۸۲،



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تلخیص المفتاح»، شماره۳۸۳۰.    



جعبه ابزار