تنظیم روایات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در دو سده اخیر رویکرد جدیدی برای تنظیم
روایات میان حدیث پژوهان ایجاد شده، البته گستره این تنظیم یکسان نیست. برخی از کتاب‌ها مثل «
سفینه البحار» تنها برای تنظیم روایات
بحارالانوار پدید آمد، اما کتابهای دیگری، هم چون «
میزان الحکمه»، «
آثار الصادقین» و «
الحیاه» دامنه وسیع‌تری از روایات، حتی روایات
اهل سنت را نیز مورد توجه قرار داده و کوشیده‌اند این روایات را با تنظیم جدیدی ارائه نمایند.
شیوه تنظیم این کتاب‌ها نیز متفاوت است. مثلا کتاب
سفینه البحار و
آثار الصادقین بر اساس حروف الفباء و بر محور واژه‌های
روایات تنظیم شده است، اما
الحیاه بر اساسی تقسیم موضوعی روایات فراهم آمده است و
میزان الحکمه از هر دو شیوه واژه و موضوع بهره جسته است؛ یعنی روایات را بر اساس حروف الفباء و واژه‌های کلیدی از یکدیگر جدا می‌کند، با این حال در انعکاس روایات از محدوده واژه فراتر می‌رود.
اینک هر یک از این کتاب‌ها را به صورت مختصر معرفی می‌کنیم.
سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار مع تطبیق النصوص الوارده فیها علی بحار الانوار، از
شیخ عباس قمی (م۱۳۵۹) عباس بن محمد رضا قمی معروف به محدث قمی از پرکارترین محدثان
شیعه در سده چهاردهم هجری است. او در سال ۱۲۹۴ هجری در
شهر قم متولد شد و دروس حوزه را تا سطوح عالی در همین شهر دنبال کرد.
آنگاه در سال ۱۳۱۶ در ۲۲ سالگی راهی
نجف شد و از دروس اساتید بزرگی؛ هم چون سید
محمد کاظم یزدی، میرزا
محمد تقی شیرازی، شیخ الشریعه اصفهانی و
میرزا حسین نوری بهره جست.
از میان اساتید محدث قمی بیشترین تاثیر و نقش در تکوین شخصیت علمی و حدیثی او از آن محدث نوری است، که خود بارها از استاد خود تجلیل کرده است.
محدث قمی در سال ۱۳۳۲ در پی
زیارت مشهد مقدس و طبق درخواست حاج آقا حسین قمی در مشهد رحل اقامت افکند.
او تا پایان
عمر؛ یعنی سال ۱۳۵۹ـ که در نجف از
دنیا رفت ـ با تمام کوشش و جدیت شبانه روز و با استفاده از تمام فرصت‌های ممکن به کار
تالیف و
تبلیغ پرداخت. او دارای ۵۰ اثر چاپ نشده و ۴۵ اثر چاپ شده است که
هدیه الزائرین،
فیض القدیر،
مفاتیح الجنان،
منتهی الامال،
الکنی و الالقاب از جمله آثار اوست. (جلد دوم کتاب پیش گفته از استاد علی دوانی به معرفی توصیفی آثار محدث نوری اختصاص یافته است.)
استاد دوانی در ستایش از محدث قمی می‌نویسد: «... در میان صدها
دانشمند اسلامی کسی را مانند محدث قمی سراغ نداریم که این همه کتب گوناگون را از نظر گذرانیده و گزیده و لب آنها را گلچین نموده و در دسترس مردم گذاشته باشد».
سفینه البحار کتابی است که محدث قمی در تنظیم و تبویب روایات بحار الانوار فراهم ساخته و چنان که از نام آن پیداست آن را به منظور زورقی برای گشت و گذار در دریاهای گفتار و معارف
اهل بیت (علیه‌السّلام) که در کتاب بحار گرد آمده، تدوین کرده است.
محدث قمی در مقدمه کتاب پس از ستایش از
علم حدیث چنین آورده است:
«... آن گاه از میان کتابهای حدیثی کتاب جامع و کاملی که روزگار، در خوبی و ارزش نظیر آن را به خود ندیده انتخاب کردم... و آن کتاب بحار الانوار است...، که در برگیرنده انواع علوم، حکمت‌ها، اسرار و بی‌نیاز کننده از تمام کتب اخبار است... و چون دیدم که روایات مربوط به هر موضوع که شخص بخواهد دنبال کند در مجلدهای مختلف و ابواب پراکنده منعکس شده به گونه‌ای که براحتی احاطه و دستیابی به آنها برای هرکس ممکن نیست... تصمیم گرفتم... فهرستی بر اساس حروف معجم فراهم آورم».
بنابر این سفینه البحار فهرست و در عین حال گزیده‌ای از بحارالانوار به شمار می‌رود. اما آنچه که به اهمیت این کتاب افزوده، مطالب مفید و مهمی است که مؤلف در زمینه‌های
تفسیر،
تاریخ،
اخلاق، شرح حال مشاهیر
صحابه،
ائمه و بزرگان رجال فریقین و برخی از شعرا و ادبای معروف آورده است.
محدث قمی در چینش روایات براساس حروف معجم از کتاب «
النهایه فی غریب الحدیث والاثر» از
ابن اثیر الهام گرفته است، بدین معنا که حرف اول و دوم واژه‌های روایات را معیار چینش آنها قرار داده است.
او برای تنظیم این کتاب دوبار با تمام دقت و با یادداشت برداری، تمام کتاب بحار الانوار را مورد مطالعه قرار داد.
این کتاب نخستین بار در
زمان مؤلف و در سال ۱۳۵۵ هجری به خط
میرزا احمد زنجانی در دو جلد منتشر شد، اما از آنجا که آدرس روایات با چاپ قدیم بحارالانوار هماهنگ بود، این کتاب بر اساس چاپ جدید بحار و با ارائه برخی از توضیحات و اخراج
آیات و روایات با تحقیق عبد الرحیم مبارک توسط انتشارات اسوه در ۸ جلد منتشر شده است. شیخ علی نمازی با تدوین کتاب «
مستدرک السفینه البحار» در ۱۰ جلد کار
محدث نوری را تکمیل کرده است.
میزان الحکمه، از آقای
محمدی ری شهری (معاصر)
حجه الاسلام ری شهری از حدیث پژوهان معاصر است که با تاسیس مؤسسه تحقیقاتی دارالحدیث و نیز دانشکده علوم حدیث در سال‌های اخیر، در کنار انتشار برخی از آثار روایی کوشش قابل تقدیری در زمینه نشر احادیث و فرهنگ اهل بیت (علیه‌السّلام) ارائه نموده است. آقای ری شهری در مقدمه کتاب میزان الحکمه آورده است که از اوان دوران تحصیل در حوزه به مطالعات قرآنی و حدیثی علاقه وافر داشته و از اینکه متفکران اسلامی در مباحث دین شناسی و
عقاید از این دو منبع کمتر استفاده کرده‌اند اظهار تاسف می‌کند، بویژه آنکه روایات به عنوان شارح و
مفسر قرآن در تبیین مرادات قرآنی بسیار کار آمد و مؤثر است.
در پی آن از سال ۱۳۸۸ هجری قمری با مطالعه بحارالانوار و با تنظیم الفبایی روایات بر اساس این منبع روایی، به منابع روایی
اهل سنت، بویژه کتاب کنز العمال
متقی هندی روی آورده و حاصل کار را بنا به توصیه
شهید مطهری و با شتاب بیشتر منتشر ساخت.
شیوه کتاب بدین ترتیب است که پس از مشخص کردن باب بر اساس حروف الفباء مثل باب
ایثار، نخست منابع اصلی روایات مربوط به آن را مشخص می‌شود، آنگاه روایات آن باب به فصل‌های موضوعی؛ همچون فضیلت ایثار، تاثیر ایثار در مکارم اخلاق و... تقسیم شده و روایات هر فصل با ذکر منبع آن در پاورقی انعکاس یافته و در پایان هر فصل آدرس سایر فصول و ابواب مرتبط جهت مطالعه گسترده‌تر خواننده ارائه می‌شود. ارائه آیات مرتبط با هر باب نیز از ویژگی‌های این کتاب است. (مؤلف در نشست حدیث پژوهی در قم ضمن توضیح کار خود و ضرورت موسوعه نگاری از برخی انتقادات بر میزان الحکمه پاسخ داده است.)
روایات میزان الحکمه بدون سند ذکر شده است. این کتاب در ۱۰جلد انتشار یافته است. مؤلف میزان الحکمه پس از بنیان گذاری مؤسسه تحقیقاتی دارالحدیث با کمک محققان این مرکز و با استفاده از برنامه‌های نرم افزاری جدید کار توسعه و تعمیق دامنه ابواب میزان الحکمه را دنبال کرده است. کتابهای العقل و الحکمه فی کتاب و السنه، اهل البیت فی الکتاب و السنه و موسوعه امام علی‌بن‌ابی‌طالب در ۱۲ جلد دست آورد این کوشش است.
آثار الصادقین از حاج صادق احسان بخش (م۱۳۸۰)
مرحوم آیه الله احسان بخش از عالمان و خدمتگزاران کوشا و مخلص به مکتب اهل بیت (علیه‌السّلام) دوران معاصر است که در سال ۱۳۰۹ در روستایی در اطراف رشت متولد شد و پس از فراگیری علوم حوزوی در حوزه علمیه شهر خود در سال ۱۳۲۷ برای ادامه تحصیل به حوزه علمیه قم
مهاجرت کرد و از محضر اساتید آن روز حوزه؛ هم چون صدوقی، لاکانی،
علامه طباطبایی و
امام خمینی بهره جست و در سال ۱۳۴۰ بنا به درخواست عالم نستوه شهر رشت آیه الله ضیابری به موطن خود برگشت و تا بیان حیات در این شهر به تالیف، تدریس، تبلیغ و انجام مسئولیتها و خدمات اجتماعی پرداخت. ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی از سوی امام خمینی به عنوان نماینده ولی فقیه در استان
گیلان و
امام جمعه رشت منصوب شده و خدمات قابل ستایشی به انقلاب و مردم این دیار به انجام رساند و سرانجام در سال ۱۳۸۰هجری در سن ۷۰ سالگی از
دنیا رفت. از مرحوم احسان بخش بیش از ۵۰ جلد کتاب بر جای مانده است که در میان این آثار، آثار الصادقین از تالیفات ماندگار ایشان است.
مرحوم احسان بخش زمانی به تدوین این کتاب روایی روی آورد که در سال ۱۳۶۱ در پی ترور نافرجام
منافقان در
مسجد کاسه فروشان رشت به شدت مجروح شده و در بیمارستان
تهران مورد معالجه قرار گرفت و در این دوران به کتاب سفینه البحار محدث قمی برخورد.
ایشان در مقدمه کتاب چنین آورده است: «از روزی که افراد
منافق درمسجد کاسه فروشان رشت به هنگام ادای فریضه به قصد
قتل من هجوم آورده و مصدومم ساختند، به بیمارستان تهران... منتقل و تحت معالجه قرار گرفتم، اگر چه فیض
شهادت نصیبم نشده، لیکن در ایام استعلاج، کتاب شریف سفینه البحار... بیشتر مورد مطالعه‌ام بود. سبک تالیف آن کتاب عزیز انگیزه‌ام شد که مجموعه خود را به همان نحوه حروف تهجی مرتب سازم و سعی کردم که منابع و مآخذ احادیث شریف و منقول از کتب شیعی و سنی بلاواسطه و در صدر هر حدیثی ذکر گردد. و در ترجمه نیز رعایت
امانت لفظا و معنا شده و از تصرف و شرح خودداری گردیده است».
شیوه مولف بدین گونه است که پس از طرح روایات بر اساس حروف الفباء ابتداء آیات قرآنی مربوط را با ترجمه ذکر می‌کند، آن گاه روایات را با استفاده از منابع روایی شیعه و اهل سنت و ذکر منابع و با ترجمه روایات ذکر می‌کند.
این کتاب در ۲۹ جلد انتشار یافته است.
الحیاه، از برادران حکیمی (معاصر)
از میان سه برادرمحمد رضا، محمد و علی حکیمی، استاد محمد رضا حکیمی چهره‌ای شناخته شده است. کتابهای فراوان ایشان، قلم بسیار گیرا و شیوای این استاد فرزانه زبانزد عام و خاص است. دغدغه استاد حکیمی در فهم عمیق و درست معارف دینی و ضرورت روی آوری خالص و ناب به قرآن و
سنت و نقش این دو منبع روح پرور در احیاء حیات فرد و اجتماع و حل مشکلات معضلات اجتماعی و شکاف طبقاتی در آثار ایشان موج می‌زند. چنان‌که از مقدمه کتاب بر می‌آید، انتخاب نام الحیاه برای این کتاب روایی برگرفته از چنین دغدغه و اندیشه‌ای است. برادران حکیمی در مقدمه کتاب بر این نکته پای فشرده‌اند که
اسلام دارای نظام الهی است، که در قرآن و روایات انعکاس یافته و شناخت اسلام و
تفقه در
دین منوط به مراجعه عمیق به این دو منبع است. آنان با تاکید بر مکتب تفکیک که شیخ مجتبی قزوینی بنیان‌گذار آن بوده و با جدا کردن مرز معارف قرآن با مبانی فلسفی و عرفانی، کتاب «بیان الفرقان» را نگاشته، به تدوین کتاب الحیاه، که انعکاس دهنده دیدگاه‌های کتاب و سنت در مجموعه‌ای از موضوعات است، روی آورده‌اند.
از آنجا که کتاب به هدف انعکاس نظام عقیدتی اخلاقی اسلام فراهم آمده، مباحث مجلدات آن در راستای این هدف تنظیم شده است. جلد نخست در زمینه معرفت و مبانی آن، جلد دوم درباره اصول کلی رسالت
پیامبران، وظایف
علما، فلسفه سیاسی و قرآن شناسی سایر مجلدات پیرامون نظام اقتصادی اسلام تنظیم شده است.
شیوه فراهم آورندگان این کتاب بدین‌گونه است که نخست آیات قرآن مربوط به هر موضوع را منعکس می‌سازند، آنگاه روایات را با استفاده از انواع منابع روایی، تفسیری و فقهی شیعه با حذف سند و تنها با ذکر نام معصوم و با مشخص ساختن منبع آنها در پاورقی ارائه می‌کنند، آنگاه در پایان برخی از فصل‌های کتاب بحث‌های جامع و مفیدی را تحت عنوان «نگاهی به باب» آورده‌اند که در حقیقت نتیجه نگریستن به مجموعه آیات و روایات آن باب است.
شیوه تنظیم روایات و مباحث معارفی که در الحیاه انعکاس یافته بسیار جالب و ژرف و مفید است. متاسفانه این اثر گران سنگ پس از انتشار ششمین جلد متوقف شده و از عزم مؤلفان برای ادامه کار اطلاعی در دست نیست، هر چند در مقدمه به ۱۰تا۱۲ جلد دوره کتاب اشاره شده است.
ارزیابی حدیث؛
بررسی تسامح در ادله سنن.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تنظیم روایات در دو سده اخیر» تاریخ بازیابی۱۳۹۴/۱۲/۲۴.
