تُدْرِک (لغات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تُدْرِک:
(أَن تُدْرِكَ الْقَمَرَ)تُدرک، در اصل از مادّه «دَرَک» (بر وزن فرس) به معنی «رسیدن و دریافتن» است و «ادراک» به معنی «رسیدن به چیزی» است.
به موردی (مواردی) از کاربرد تُدْرِک در
قرآن، اشاره می‌شود:
(لاَ الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَهٰا اَنْ تُدْرِکَ الْقَمَرَ وَ لاَ اللَّیْلُ سٰابِقُ النَّهٰارِ وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ) «نه
خورشید را سزاست كه به
ماه رسد، و نه
شب بر
روز پيشى مى‌گيرد؛ و هر يک در
مسیر خود شناورند.»
علامه طباطبایی در
المیزان می‌فرماید: كلمه ينبغى -سزاوار است- دلالت بر ترجيح داشتن و بهتر بودن دارد، و معناى اينكه فرموده: ترجيح ندارد خورشيد به ماه برسد اين است كه چنين چيزى از خورشيد سر نزده، و منظور از اين تعبير اين است كه بفهماند
تدبیر الهی چيزى نيست كه روزى جارى شود و روزى از روزها متوقف گردد، بلكه تدبيرى است دائمى و خلل‌ناپذير، مدت معيّنى ندارد تا بعد از تمام شدن آن مدت به‌وسيله تدبيرى
نقیض آن
نقض گردد.
پس معناى
آیه اين است كه:
شمس و
قمر همواره
ملازم آن مسيرى هستند كه برايشان ترسيم شده، نه خورشيد به ماه مى‌رسد تا به اين وسيله تدبيرى كه
خدا به‌وسيله آن دو جارى ساخته
مختل گردد، و نه شب از روز جلو مى‌افتد، بلكه اين دو
مخلوق خدا در تدبير پشت سر هم قرار دارند، و ممكن نيست از يكديگر جلو بيفتند، و در نتيجه دو تا شب به هم متصل شوند يا دو تا روز به هم بچسبند.
آیه مورد بحث درباره
ثبات و
دوام نظم سال و ماه و شب و روز سخن می‌گوید، می‌فرماید: «نه برای خورشید سزاوار است که به ماه رسد و نه شب بر روز پیشی می‌گیرد و هرکدام از آن‌ها در مسیر خود شناورند» پروردگار آن‌چنان برنامه‌ای برای آن‌ها تنظیم کرده که کمترین دگرگونی در وضع آن‌ها پیدا نمی‌شود، زیرا می‌دانیم خورشید دوران خود را در
برج‌های دوازده‌گانه در یک
سال طی می‌کند، در حالی که
کره ماه منزل‌گاه‌های خویش را در یک ماه
طی می‌کند. بنابراین حرکت
دورانی ماه در مسیرش
دوازده بار از حرکت خورشید در مدارش سریع‌تر است، لذا می‌فرماید: خورشید هرگز در حرکت خود به پای ماه نمی‌رسد تا حرکت یک‌ساله خود را در یک ماه انجام دهد و
نظام سالیانه بر هم خورد.
همچنین شب بر روز پیش نمی‌گیرد که بخشی از آن را در
کام خود فرو برد و نظام موجود به هم ریزد، بلکه همه این‌ها مسیر خود را میلیون‌ها سال بدون کمترین تغییر ادامه می‌دهند.
نکته قابل توجه در آیه مورد بحث، تعبیر به «تدرک» و «
سابق» است.
تعبیرات قرآن به‌اندازه‌ای حساب شده است که ریزه‌کاری‌ها و دقت‌های آن قابل احصا نیست، در آیه فوق هنگامی که سخن از
حرکت ظاهری ماه و خورشید در مسیر ماهانه و سالیانه در میان است می‌گوید: «برای خورشید سزاوار نیست که به پای ماه برسد (چرا که ماه مسیر خود را در یک ماه طی می‌کند و خورشید در یک سال) این تفاوت سرعت به‌اندازه‌ای است که تعبیر می‌کند این هرگز به پای او نمی‌رسد
(لاَ الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَهٰا اَنْ تُدْرِکَ الْقَمَرَ).
اما در مورد شب و روز چون با هم فاصله چندانی ندارند و دقیقاً پشت سر هم قرار گرفته‌اند می‌گوید: «شب از روز پیشی نمی‌گیرد» می‌بینیم این دو تعبیر در اینجا بسیار حساب شده است.
•
شریعتمداری، جعفر، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، برگرفته از مقاله «تُدْرِک»، ج۲، ص۲۷-۲۸.
