• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جام در عرفان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


در ادبیات عرفانی فارسی، به خصوص در شعر، جام و برخی واژه‌های تقریباً هم معنی با آن، مانند پیمانه و پیاله و ساغر، معانی اصطلاحی نزدیک به هم دارند.
[۱] نظام الدین بن اسحاق ترینی قندهاری، قواعد العرفاء و آداب الشعراء: فرهنگ اصطلاحات عارفان و شاعران، ج۱، ص۸۱، چاپ احمد مجاهد، تهران ۱۳۷۴ ش.
[۲] نظام الدین بن اسحاق ترینی قندهاری، قواعد العرفاء و آداب الشعراء: فرهنگ اصطلاحات عارفان و شاعران، ج۱، ص۸۷، چاپ احمد مجاهد، تهران ۱۳۷۴ ش.
[۳] جواد نوربخش، فرهنگ نوربخش: اصطلاحات تصوف، ج۱، ص۹۳ـ۹۴، تهران ۱۳۶۶ ش.




جام، هنگامی که به تنهایی به کار می‌رود، رمزی برای بیان مفاهیم و اصطلاحات گوناگون عرفانی است، از قبیل عشق، معرفت، وصال، تجلیات الاهی،
[۴] عباس کی منش، پرتو عرفان: شرح اصطلاحات عرفانی کلیات شمس، ج۱، ص۳۴۴، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۵] باباطاهر، شرح احوال و آثار ودوبیتی ‌های باباطاهر عریان، ج۱، ص۱۴۳، چاپ جواد مقصود، تهران ۱۳۵۶ ش.
[۶] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کلیات دیوان شمس تبریزی، ج۱، ص۴۲۶، غزل ۱۱۳۵، چاپ محمد عباسی، (تهران) ۱۳۷۰ ش.
[۷] محمد بن حسین باباافضل کاشانی، دیوان و رساله المفید للمستفید، ج۱، ص۶۳، چاپ مصطفی فیضی و دیگران، تهران ۱۳۶۳ ش.
عالم هستی،
[۸] ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۸۹، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۹] ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۱۹۳، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۰] ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۲۲۴، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۱] شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۱۸۵، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
تعینات ذات در مرتبه اسما و صفات،
[۱۲] محمود بن عبدالکریم شبستری، گلشن راز، ج۱، ص۸۵، چاپ احمد مجاهد و محسن کیانی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۱۳] محمد بن یحیی لاهیجی، شرح گلشن راز (مفاتیح الاعجاز)، ج۱، ص۶۰۴، چاپ علیقلی محمودی بختیاری، تهران ۱۳۷۷ ش.
حقایق و اسرار الاهی
[۱۴] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۵، ص ۹۰۸، تهران ۱۳۸۱ ش.
و نیز احوالی که در طی سلوک به سالک دست می‌دهد و در نتیجه آن احوال، سالک مجذوب (جذبه) می شود یا معرفت و گشایشی معنوی برایش حاصل می‌گردد.
[۱۵] ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۴۱۶، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۶] حسین بن احمد الفتی تبریزی، رشف الالحاظ فی کشف الالفاظ، ج۱، ص۶۱، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۱۷] محمداعلی بن علی تهانوی، موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ذیل «جام»، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۶.
[۱۸] محمد بن ابراهیم عطار، الهی نامه، ج۱، ص۹۴، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۴۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۹] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۳، ص ۳۴۹، تهران ۱۳۸۱ ش.

گاه نیز جام استعاره از لب و چهره معشوق ازلی است و اشاره به انواع تجلیات الاهی دارد.
[۲۰] ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۴۲۱، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۱] محمود بن عبدالکریم شبستری، گلشن راز، ج۱، ص۸۵، بیت ۸۱۴، چاپ احمد مجاهد و محسن کیانی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۲۲] حسین بن احمد الفتی تبریزی، رشف الالحاظ فی کشف الالفاظ، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۲۳] نظام الدین بن اسحاق ترینی قندهاری، قواعد العرفاء و آداب الشعراء: فرهنگ اصطلاحات عارفان و شاعران، ج۱، ص۶، چاپ احمد مجاهد، تهران ۱۳۷۴ ش.
[۲۴] نظام الدین بن اسحاق ترینی قندهاری، قواعد العرفاء و آداب الشعراء: فرهنگ اصطلاحات عارفان و شاعران، ج۱، ص۲۱۶، چاپ احمد مجاهد، تهران ۱۳۷۴ ش.



جام به شکل ترکیب اضافی بیش‌تر به کار رفته است، به خصوص به صورت «جام جم» که در ادبیات عرفانی اهمیت رمزی بسیار دارد و در همه جا تقریباً به معنای دل، شیخ یا مرشد و انسان کامل است که مظهر انوار و آیینه معارف الاهی است.
[۲۵] منوچهر مرتضوی، «جام جم»، ج۱، ص۲۱، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب).
[۲۶] ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۱۲۲، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۷] ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۲۶۲، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۸] شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۸۵، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
[۲۹] شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۲۴۱، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
[۳۰] شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
[۳۱] نعمت اللّه ولی، کلیات اشعار شاه نعمت اللّه ولی، ج۱، ص۳۲۲، چاپ جواد نوربخش، تهران ۱۳۶۹ ش.


۲.۱ - سنایی و تعبیر جام جم


به گفته مرتضوی
[۳۲] منوچهر مرتضوی، «جام جم»، ج۱، ص۲۰۴، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب).
اولین آثار عرفانی که در آن‌ها از ترکیب جام جم استفاده شده طریق التحقیق
[۳۳] مجدود بن آدم سنایی، مثنوی ‌های حکیم سنائی، ج۱، ص۱۰۸، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۴۸ ش.
و حدیقة الحقیقة،
[۳۴] مجدود بن آدم سنایی، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، ج۱، ص۶۰۸، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ ش.
هر دو از سنایی (متوفی ۵۴۵)، است که در آن‌ها جام جم به معنای دل پاک و آگاه عارف و سالک و جلوه گاه حقیقت و کلید راز‌های مبهم و لاینحل آفرینش است
[۳۵] منوچهر مرتضوی، «جام جم»، ج۱، ص۲۱، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب).
[۳۶] مجدود بن آدم سنایی، مثنوی ‌های حکیم سنائی، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۰۹، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۴۸ ش.
اما در صحت انتساب طریق التحقیق به سنایی تردید وجود دارد.
[۳۷] نصراللّه پورجوادی، اشراق و عرفان: مقاله‌ها و نقد‌ها، ج۱، ص۱۹۶، تهران ۱۳۸۰ ش.

به علاوه، وی در حدیقة الحقیقة، جام جم را در مفهوم عرفانی به کار نبرده است.
[۳۸] مجدود بن آدم سنایی، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، ج۱، ص۲۰۶ پانویس، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ ش.


۲.۲ - جام جم در کلام عارفان قبل از سنایی


همچنین پیش از سنایی این ترکیب در سوانح احمد غزالی (متوفی ۵۲۰)
[۳۹] احمد بن محمد غزالی، سوانح، ج۱، ص۱۹، چاپ نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۵۹ ش.
و نیز رساله لغت موران شیخ اشراق به همان معنای عرفانی وجود دارد.
[۴۰] نصراللّه پورجوادی، اشراق و عرفان: مقاله‌ها و نقد‌ها، ج۱، ص۲۰۶ـ۲۰۷، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۴۱] نصراللّه پورجوادی، اشراق و عرفان: مقاله‌ها و نقد‌ها، ج۱، ص۲۰۶ـ۲۰۷ پانویس ۲۸، تهران ۱۳۸۰ ش.

عطار (متوفی ۶۱۳ یا ۶۱۶) نیز جام جم را عقل یا جان آگاه دانسته
[۴۲] محمد بن ابراهیم عطار، الهی نامه، ج۱، ص۱۹۷، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۴۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
و این ترکیب را در کنار خضر و آب خضر به کار برده است
[۴۳] محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۲۹، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
[۴۴] محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۱۰۷، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
[۴۵] محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۳۵۵، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
[۴۶] محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۵۰۶، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
زیرا خضر از نظر صوفیه انسان کامل و مرشدی است که از آب حیات سیراب شده و خود چشمه فیاض حقایق و اسرار الاهی گردیده است.
[۴۷] محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۴۰۸، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
[۴۸] عزیزالدین بن محمد نسفی، کشف الحقایق، ج۱، ص۵۹، چاپ احمد مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۵۹ ش.
[۴۹] عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۵، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.

به نظر عطار،
[۵۰] محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۱۸۷، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
[۵۱] محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۳۶۱، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
[۵۲] محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۴۵۱، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
رسیدن به چنین مقامی (آگاهی از اسرار الاهی) در سایه عشق و شور و مستی حاصل می‌شود.
وی
[۵۳] محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۵۸، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
[۵۴] محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۱۰۵، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
جام جهان نما را نیز در همان معنا به کار برده است.

۲.۳ - جام جم در آثار مولانا


مولانا جلال الدین بلخی (متوفی ۶۲۸) در دیوان شمس
[۵۵] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کلیات دیوان شمس تبریزی، ج۱، ص۴۰۴، غزل ۱۰۸۱، چاپ محمد عباسی، (تهران) ۱۳۷۰ ش.
از مرشد و راهنمای خود، شمس تبریزی، به جام جم تعبیر کرده اما در مثنوی
[۵۶] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۱، ص ۶، تهران ۱۳۸۱ ش.
[۵۷] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۲، ص ۱۸۳ـ۱۸۴، تهران ۱۳۸۱ ش.
[۵۸] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۲، ص ۲۶۲، تهران ۱۳۸۱ ش.
جام جم به معنای دلی پاک از غبار کدورت‌ها که آیینه اسرار الاهی شده باشد، همردیف اصطلاحاتی مانند آیینه سیمای جان و آیینه کل به کار رفته است.
[۵۹] منوچهر مرتضوی، «جام جم»، ج۱، ص۲۸ـ۳۰، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب).
[۶۰] عباس کی منش، پرتو عرفان: شرح اصطلاحات عرفانی کلیات شمس، ج۱، ص۳۵۶ـ۳۵۷، تهران ۱۳۶۶ ش.


۲.۴ - جام جم در سخن عزیزالدین نسفی


در آثار عزیزالدین نَسَفی، عارف قرن هفتم، جام جم به معنای انسان کامل است.
به گفته وی،
[۶۱] عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۴ـ۵، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
[۶۲] عزیزالدین بن محمد نسفی، بیان التنزیل، ج۱، ص۲۰۵، چاپ علی اصغر میرباقری فرد، تهران ۱۳۷۹ ش.
سالک می‌تواند با طی مراحل سلوک، بصیرتی به دست آورد که در هر ذره از عالم هستی اسرار الاهی را ببیند و همه حقایق عالم بر او کشف و هر حادثه‌ای قبل از رسیدن به وجود، بر دل او آشکار گردد.
او چنین کسی را انسان کامل، جام جم، جام جهان نما، جام گیتی نما، تریاق بزرگ و اکسیر اعظم می‌نامد.
بدین ترتیب، جام جم و ترکیبات مشابه آن بار‌ها در همین معنا (یعنی دل آگاه و عارف که واقف اسرار الاهی باشد) تکرار شده است.
[۶۳] ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۸۵، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۶۴] ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۸۹، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۶۵] ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۹۴، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۶۶] نعمت اللّه ولی، کلیات اشعار شاه نعمت اللّه ولی، ج۱، ص۱۴ـ ۱۵، چاپ جواد نوربخش، تهران ۱۳۶۹ ش.


۲.۵ - جام جم در دیوان حافظ


کاربرد این ترکیب و هم خانواده‌های آن در دیوان حافظ از حیث کثرت و تنوع بی نظیر است.
[۶۷] محمد معین، «جام جهان نما»، ج۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶، دانش، سال ۱، ش ۶ (شهریور ۱۳۲۸).
[۶۸] منوچهر مرتضوی، «جام جم»، ج۱، ص۱۷۹، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب).

در دیوان وی جام جم، آیینه اسکندر و جام می، هر سه، به یک معنا آمده است.
[۶۹] بهاءالدین خرمشاهی، حافظ نامه: شرح الفاظ، ج۱، ص۵۶۵، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۷۰] شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۸۵، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
[۷۱] شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۳۹۴، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.

وی در یکی از مشهورترین غزل‌هایش، با این مطلع : «سال‌ها دل طلب جام جم از ما می‌کرد/ آنچه خود داشت ز بیگانه تمنا می‌کرد»، مفهوم عرفانی جام جم را توضیح داده
[۷۲] محمد معین، «جام جهان نما»، ج۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶، دانش، سال ۱، ش ۶ (شهریور ۱۳۲۸).
[۷۳] شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۲۱۷، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
و دلی را که آیینه درک حقایق و اسرار آفرینش شده باشد، جام جم نامیده است.
[۷۴] بهاءالدین خرمشاهی، حافظ نامه: شرح الفاظ، ج۱، ص۵۶۵، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۷۵] منوچهر مرتضوی، «جام جم»، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۱، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب).
[۷۶] شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۵۶۱، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.

به نظر او چنین دلی را باید با ارشاد پیر می‌فروش یا پیرمیخانه، که خود چنین جامی دارد، به دست آورد.
[۷۷] بهاءالدین خرمشاهی، حافظ نامه: شرح الفاظ، ج۱، ص۵۶۵، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۷۸] شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۲۱۷، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
[۷۹] شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۴۳۱، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.


۲.۶ - جام جم نام برخی کتب عرفانی


به سبب اهمیت مفهوم جام جم و همانند‌های آن، برخی کتب حِکْمی و عرفانی بدین نام خوانده شده‌اند، مانند مثنوی جام جم از اوحدی مراغه‌ای (متوفی ۷۳۸) که در آن تعبیری از جام جم نیاورده و فقط خواسته کتاب را از حیث حقیقت نمایی به جام جهان نمای جمشید تشبیه کند.
[۸۰] محمد معین، «جام جهان نما»، ج۱، ص۳۰۶، دانش، سال ۱، ش ۶ (شهریور ۱۳۲۸).

محمد شیرین مغربی (متوفی ۸۰۹) رساله‌ای به نام جام جهان نما
[۸۱] محمد شیرین بن عزالدین شمس مغربی، دیوان، ج۱، ص۲۴۷ـ۲۵۶، چاپ ابوطالب میرعابدینی، تهران ۱۳۸۱ ش.
در موضوعات عرفانی (مانند توحید و مراتب وجود) نوشته است.


برخی دیگر از ترکیبات مهم جام در آثار ‎عرفا عبارت است از: جام می‌ و جام جان
[۸۲] روزبهان بقلی، شرح شطحیات، ج۱، ص۱۰۰، چاپ هانری کور بن، تهران ۱۳۶۰ ش.
[۸۳] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۲، ص ۳۱۹، تهران ۱۳۸۱ ش.
[۸۴] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کلیات دیوان شمس تبریزی، ج۱، ص۳۲، غزل ۷۰، چاپ محمد عباسی، (تهران) ۱۳۷۰ ش.
[۸۵] ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۲۰۵، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۸۶] عبداللطیف بن روزبهان ثانی، روح الجنان فی سیره الشیخ روزبهان، ج۱، ص۳۶۲، در روزبهان نامه، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۴۷ ش.
به معنای دل عارف
[۸۷] عباس کی منش، پرتو عرفان: شرح اصطلاحات عرفانی کلیات شمس، ج۱، ص۳۵۱، تهران ۱۳۶۶ ش.
یا معرفت یا عشق
[۸۸] محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۴۹، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
جام راهب و جام باقی،
[۸۹] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کلیات دیوان شمس تبریزی، ج۱، ص۵۱، غزل ۱۲۰، چاپ محمد عباسی، (تهران) ۱۳۷۰ ش.
[۹۰] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۵، ص ۸۷۴، تهران ۱۳۸۱ ش.
به معنای معرفتی که سبب ر‌هایی از تعیّنات و تعلقات مادّی و محو و فانی شدن در ذات حق می‌گردد
[۹۱] عباس کی منش، پرتو عرفان: شرح اصطلاحات عرفانی کلیات شمس، ج۱، ص۳۵۰، تهران ۱۳۶۶ ش.
جام الست،
[۹۲] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، ج۱، ص۸۳، غزل ۲۰۴، کلیات دیوان شمس تبریزی، چاپ محمد عباسی، (تهران) ۱۳۷۰ ش.
[۹۳] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۵، ص ۷۵۷، تهران ۱۳۸۱ ش.
[۹۴] محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، ج۱، ص۲۷۱، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۹۵] محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، ج۱، ص۳۹۴، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
به معنای معرفتی که آدمی به واسطه آن به شرافت پرستش عاشقانه خدا دست می‌یابد
[۹۶] عباس کی منش، پرتو عرفان: شرح اصطلاحات عرفانی کلیات شمس، ج۱، ص۳۵۰، تهران ۱۳۶۶ ش.
جام هو به معنای وجود حقیقی و سرمد الاهی که کلید همه گشایش‌ها و عنایات و الطاف در طریق حق است
[۹۷] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۱، ص ۱۵۳، تهران ۱۳۸۱ ش.
و جام مسیحا به معنای معرفتی که سبب احیای دل و گشایش‌های روحی می‌شود.
[۹۸] علی بن نصیر قاسم انوار، کلیات قاسم انوار، ج۱، ص۱۲۰، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۳۷ ش.



گاهی نیز برخی مقامات و احوال عرفانی به جام تشبیه شده است، مانند جام توبه،
[۹۹] عبداللطیف بن روزبهان ثانی، روح الجنان فی سیره الشیخ روزبهان، ج۱، ص۲۳۴، در روزبهان نامه، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۴۷ ش.
جام عشق،
[۱۰۰] ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۳۶۹، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۰۱] محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، ج۱، ص۷۲، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۱۰۲] محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، ج۱، ص۲۷۰، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
جام محبت
[۱۰۳] محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، ج۱، ص۷۲۶، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
و جام فنا.
[۱۰۴] محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، ج۱، ص۲۱۲، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۱۰۵] محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، ج۱، ص۶۵۵، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.



(۱) حسین بن احمد الفتی تبریزی، رشف الالحاظ فی کشف الالفاظ، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۲) محمد بن حسین باباافضل کاشانی، دیوان و رساله المفید للمستفید، چاپ مصطفی فیضی و دیگران، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۳) باباطاهر، شرح احوال و آثار ودوبیتی ‌های باباطاهر عریان، چاپ جواد مقصود، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۴) نصراللّه پورجوادی، اشراق و عرفان: مقاله‌ها و نقد‌ها، تهران ۱۳۸۰ ش.
(۵) نظام الدین بن اسحاق ترینی قندهاری، قواعد العرفاء و آداب الشعراء: فرهنگ اصطلاحات عارفان و شاعران، چاپ احمد مجاهد، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۶) محمداعلی بن علی تهانوی، موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۶.
(۷) شمس الدین محمد حافظ، حافظ، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۸) بهاءالدین خرمشاهی، حافظ نامه: شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۹) محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۱۰) روزبهان بقلی، شرح شطحیات، چاپ هانری کور بن، تهران ۱۳۶۰ ش.
(۱۱) مجدود بن آدم سنایی، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ ش.
(۱۲) مجدود بن آدم سنایی، مثنوی ‌های حکیم سنائی، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۴۸ ش.
(۱۳) محمود بن عبدالکریم شبستری، گلشن راز، چاپ احمد مجاهد و محسن کیانی، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۱۴) محمد شیرین بن عزالدین شمس مغربی، دیوان، چاپ ابوطالب میرعابدینی، تهران ۱۳۸۱ ش.
(۱۵) عبداللطیف بن روزبهان ثانی، روح الجنان فی سیره الشیخ روزبهان، در روزبهان نامه، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۴۷ ش.
(۱۶) ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۱۷) محمد بن ابراهیم عطار، الهی نامه، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۴۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
(۱۸) محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
(۱۹) احمد بن محمد غزالی، سوانح، چاپ نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۵۹ ش.
(۲۰) علی بن نصیر قاسم انوار، کلیات قاسم انوار، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۳۷ ش.
(۲۱) عباس کی منش، پرتو عرفان: شرح اصطلاحات عرفانی کلیات شمس، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۲۲) محمد بن یحیی لاهیجی، شرح گلشن راز (مفاتیح الاعجاز)، چاپ علیقلی محمودی بختیاری، تهران ۱۳۷۷ ش.
(۲۳) منوچهر مرتضوی، «جام جم»، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب).
(۲۴) محمد معین، «جام جهان نما»، دانش، سال ۱، ش ۶ (شهریور ۱۳۲۸).
(۲۵) جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کلیات دیوان شمس تبریزی، چاپ محمد عباسی، (تهران) ۱۳۷۰ ش.
(۲۶) جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، تهران ۱۳۸۱ ش.
(۲۷) عزیزالدین بن محمد نسفی، بیان التنزیل، چاپ علی اصغر میرباقری فرد، تهران ۱۳۷۹ ش.
(۲۸) عزیزالدین بن محمد نسفی، کشف الحقایق، چاپ احمد مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۵۹ ش.
(۲۹) عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
(۳۰) نعمت اللّه ولی، کلیات اشعار شاه نعمت اللّه ولی، چاپ جواد نوربخش، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۳۱) جواد نوربخش، فرهنگ نوربخش: اصطلاحات تصوف، تهران ۱۳۶۶ ش.

 
۱. ↑ نظام الدین بن اسحاق ترینی قندهاری، قواعد العرفاء و آداب الشعراء: فرهنگ اصطلاحات عارفان و شاعران، ج۱، ص۸۱، چاپ احمد مجاهد، تهران ۱۳۷۴ ش.
۲. ↑ نظام الدین بن اسحاق ترینی قندهاری، قواعد العرفاء و آداب الشعراء: فرهنگ اصطلاحات عارفان و شاعران، ج۱، ص۸۷، چاپ احمد مجاهد، تهران ۱۳۷۴ ش.
۳. ↑ جواد نوربخش، فرهنگ نوربخش: اصطلاحات تصوف، ج۱، ص۹۳ـ۹۴، تهران ۱۳۶۶ ش.
۴. ↑ عباس کی منش، پرتو عرفان: شرح اصطلاحات عرفانی کلیات شمس، ج۱، ص۳۴۴، تهران ۱۳۶۶ ش.
۵. ↑ باباطاهر، شرح احوال و آثار ودوبیتی ‌های باباطاهر عریان، ج۱، ص۱۴۳، چاپ جواد مقصود، تهران ۱۳۵۶ ش.
۶. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کلیات دیوان شمس تبریزی، ج۱، ص۴۲۶، غزل ۱۱۳۵، چاپ محمد عباسی، (تهران) ۱۳۷۰ ش.
۷. ↑ محمد بن حسین باباافضل کاشانی، دیوان و رساله المفید للمستفید، ج۱، ص۶۳، چاپ مصطفی فیضی و دیگران، تهران ۱۳۶۳ ش.
۸. ↑ ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۸۹، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۹. ↑ ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۱۹۳، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۰. ↑ ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۲۲۴، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۱. ↑ شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۱۸۵، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
۱۲. ↑ محمود بن عبدالکریم شبستری، گلشن راز، ج۱، ص۸۵، چاپ احمد مجاهد و محسن کیانی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۱۳. ↑ محمد بن یحیی لاهیجی، شرح گلشن راز (مفاتیح الاعجاز)، ج۱، ص۶۰۴، چاپ علیقلی محمودی بختیاری، تهران ۱۳۷۷ ش.
۱۴. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۵، ص ۹۰۸، تهران ۱۳۸۱ ش.
۱۵. ↑ ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۴۱۶، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۶. ↑ حسین بن احمد الفتی تبریزی، رشف الالحاظ فی کشف الالفاظ، ج۱، ص۶۱، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۷. ↑ محمداعلی بن علی تهانوی، موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ذیل «جام»، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۶.
۱۸. ↑ محمد بن ابراهیم عطار، الهی نامه، ج۱، ص۹۴، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۴۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۹. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۳، ص ۳۴۹، تهران ۱۳۸۱ ش.
۲۰. ↑ ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۴۲۱، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۱. ↑ محمود بن عبدالکریم شبستری، گلشن راز، ج۱، ص۸۵، بیت ۸۱۴، چاپ احمد مجاهد و محسن کیانی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۲۲. ↑ حسین بن احمد الفتی تبریزی، رشف الالحاظ فی کشف الالفاظ، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۲۳. ↑ نظام الدین بن اسحاق ترینی قندهاری، قواعد العرفاء و آداب الشعراء: فرهنگ اصطلاحات عارفان و شاعران، ج۱، ص۶، چاپ احمد مجاهد، تهران ۱۳۷۴ ش.
۲۴. ↑ نظام الدین بن اسحاق ترینی قندهاری، قواعد العرفاء و آداب الشعراء: فرهنگ اصطلاحات عارفان و شاعران، ج۱، ص۲۱۶، چاپ احمد مجاهد، تهران ۱۳۷۴ ش.
۲۵. ↑ منوچهر مرتضوی، «جام جم»، ج۱، ص۲۱، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب).
۲۶. ↑ ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۱۲۲، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۷. ↑ ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۲۶۲، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۸. ↑ شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۸۵، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
۲۹. ↑ شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۲۴۱، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
۳۰. ↑ شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
۳۱. ↑ نعمت اللّه ولی، کلیات اشعار شاه نعمت اللّه ولی، ج۱، ص۳۲۲، چاپ جواد نوربخش، تهران ۱۳۶۹ ش.
۳۲. ↑ منوچهر مرتضوی، «جام جم»، ج۱، ص۲۰۴، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب).
۳۳. ↑ مجدود بن آدم سنایی، مثنوی ‌های حکیم سنائی، ج۱، ص۱۰۸، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۴۸ ش.
۳۴. ↑ مجدود بن آدم سنایی، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، ج۱، ص۶۰۸، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ ش.
۳۵. ↑ منوچهر مرتضوی، «جام جم»، ج۱، ص۲۱، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب).
۳۶. ↑ مجدود بن آدم سنایی، مثنوی ‌های حکیم سنائی، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۰۹، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۴۸ ش.
۳۷. ↑ نصراللّه پورجوادی، اشراق و عرفان: مقاله‌ها و نقد‌ها، ج۱، ص۱۹۶، تهران ۱۳۸۰ ش.
۳۸. ↑ مجدود بن آدم سنایی، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، ج۱، ص۲۰۶ پانویس، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ ش.
۳۹. ↑ احمد بن محمد غزالی، سوانح، ج۱، ص۱۹، چاپ نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۵۹ ش.
۴۰. ↑ نصراللّه پورجوادی، اشراق و عرفان: مقاله‌ها و نقد‌ها، ج۱، ص۲۰۶ـ۲۰۷، تهران ۱۳۸۰ ش.
۴۱. ↑ نصراللّه پورجوادی، اشراق و عرفان: مقاله‌ها و نقد‌ها، ج۱، ص۲۰۶ـ۲۰۷ پانویس ۲۸، تهران ۱۳۸۰ ش.
۴۲. ↑ محمد بن ابراهیم عطار، الهی نامه، ج۱، ص۱۹۷، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۴۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
۴۳. ↑ محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۲۹، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
۴۴. ↑ محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۱۰۷، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
۴۵. ↑ محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۳۵۵، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
۴۶. ↑ محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۵۰۶، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
۴۷. ↑ محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۴۰۸، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
۴۸. ↑ عزیزالدین بن محمد نسفی، کشف الحقایق، ج۱، ص۵۹، چاپ احمد مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۵۹ ش.
۴۹. ↑ عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۵، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
۵۰. ↑ محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۱۸۷، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
۵۱. ↑ محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۳۶۱، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
۵۲. ↑ محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۴۵۱، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
۵۳. ↑ محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۵۸، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
۵۴. ↑ محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۱۰۵، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
۵۵. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کلیات دیوان شمس تبریزی، ج۱، ص۴۰۴، غزل ۱۰۸۱، چاپ محمد عباسی، (تهران) ۱۳۷۰ ش.
۵۶. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۱، ص ۶، تهران ۱۳۸۱ ش.
۵۷. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۲، ص ۱۸۳ـ۱۸۴، تهران ۱۳۸۱ ش.
۵۸. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۲، ص ۲۶۲، تهران ۱۳۸۱ ش.
۵۹. ↑ منوچهر مرتضوی، «جام جم»، ج۱، ص۲۸ـ۳۰، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب).
۶۰. ↑ عباس کی منش، پرتو عرفان: شرح اصطلاحات عرفانی کلیات شمس، ج۱، ص۳۵۶ـ۳۵۷، تهران ۱۳۶۶ ش.
۶۱. ↑ عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۴ـ۵، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
۶۲. ↑ عزیزالدین بن محمد نسفی، بیان التنزیل، ج۱، ص۲۰۵، چاپ علی اصغر میرباقری فرد، تهران ۱۳۷۹ ش.
۶۳. ↑ ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۸۵، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۶۴. ↑ ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۸۹، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۶۵. ↑ ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۹۴، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۶۶. ↑ نعمت اللّه ولی، کلیات اشعار شاه نعمت اللّه ولی، ج۱، ص۱۴ـ ۱۵، چاپ جواد نوربخش، تهران ۱۳۶۹ ش.
۶۷. ↑ محمد معین، «جام جهان نما»، ج۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶، دانش، سال ۱، ش ۶ (شهریور ۱۳۲۸).
۶۸. ↑ منوچهر مرتضوی، «جام جم»، ج۱، ص۱۷۹، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب).
۶۹. ↑ بهاءالدین خرمشاهی، حافظ نامه: شرح الفاظ، ج۱، ص۵۶۵، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، تهران ۱۳۶۶ ش.
۷۰. ↑ شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۸۵، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
۷۱. ↑ شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۳۹۴، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
۷۲. ↑ محمد معین، «جام جهان نما»، ج۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶، دانش، سال ۱، ش ۶ (شهریور ۱۳۲۸).
۷۳. ↑ شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۲۱۷، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
۷۴. ↑ بهاءالدین خرمشاهی، حافظ نامه: شرح الفاظ، ج۱، ص۵۶۵، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، تهران ۱۳۶۶ ش.
۷۵. ↑ منوچهر مرتضوی، «جام جم»، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۱، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب).
۷۶. ↑ شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۵۶۱، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
۷۷. ↑ بهاءالدین خرمشاهی، حافظ نامه: شرح الفاظ، ج۱، ص۵۶۵، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، تهران ۱۳۶۶ ش.
۷۸. ↑ شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۲۱۷، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
۷۹. ↑ شمس الدین محمد حافظ، حافظ، ج۱، ص۴۳۱، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
۸۰. ↑ محمد معین، «جام جهان نما»، ج۱، ص۳۰۶، دانش، سال ۱، ش ۶ (شهریور ۱۳۲۸).
۸۱. ↑ محمد شیرین بن عزالدین شمس مغربی، دیوان، ج۱، ص۲۴۷ـ۲۵۶، چاپ ابوطالب میرعابدینی، تهران ۱۳۸۱ ش.
۸۲. ↑ روزبهان بقلی، شرح شطحیات، ج۱، ص۱۰۰، چاپ هانری کور بن، تهران ۱۳۶۰ ش.
۸۳. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۲، ص ۳۱۹، تهران ۱۳۸۱ ش.
۸۴. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کلیات دیوان شمس تبریزی، ج۱، ص۳۲، غزل ۷۰، چاپ محمد عباسی، (تهران) ۱۳۷۰ ش.
۸۵. ↑ ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۲۰۵، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۸۶. ↑ عبداللطیف بن روزبهان ثانی، روح الجنان فی سیره الشیخ روزبهان، ج۱، ص۳۶۲، در روزبهان نامه، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۴۷ ش.
۸۷. ↑ عباس کی منش، پرتو عرفان: شرح اصطلاحات عرفانی کلیات شمس، ج۱، ص۳۵۱، تهران ۱۳۶۶ ش.
۸۸. ↑ محمد بن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۴۹، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۱ ش.
۸۹. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کلیات دیوان شمس تبریزی، ج۱، ص۵۱، غزل ۱۲۰، چاپ محمد عباسی، (تهران) ۱۳۷۰ ش.
۹۰. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۵، ص ۸۷۴، تهران ۱۳۸۱ ش.
۹۱. ↑ عباس کی منش، پرتو عرفان: شرح اصطلاحات عرفانی کلیات شمس، ج۱، ص۳۵۰، تهران ۱۳۶۶ ش.
۹۲. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، ج۱، ص۸۳، غزل ۲۰۴، کلیات دیوان شمس تبریزی، چاپ محمد عباسی، (تهران) ۱۳۷۰ ش.
۹۳. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۵، ص ۷۵۷، تهران ۱۳۸۱ ش.
۹۴. ↑ محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، ج۱، ص۲۷۱، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
۹۵. ↑ محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، ج۱، ص۳۹۴، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
۹۶. ↑ عباس کی منش، پرتو عرفان: شرح اصطلاحات عرفانی کلیات شمس، ج۱، ص۳۵۰، تهران ۱۳۶۶ ش.
۹۷. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمه رینولد آلن نیکلسون، دفتر ۱، ص ۱۵۳، تهران ۱۳۸۱ ش.
۹۸. ↑ علی بن نصیر قاسم انوار، کلیات قاسم انوار، ج۱، ص۱۲۰، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۳۷ ش.
۹۹. ↑ عبداللطیف بن روزبهان ثانی، روح الجنان فی سیره الشیخ روزبهان، ج۱، ص۲۳۴، در روزبهان نامه، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۴۷ ش.
۱۰۰. ↑ ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، ج۱، ص۳۶۹، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۰۱. ↑ محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، ج۱، ص۷۲، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۰۲. ↑ محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، ج۱، ص۲۷۰، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۰۳. ↑ محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، ج۱، ص۷۲۶، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۰۴. ↑ محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، ج۱، ص۲۱۲، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۰۵. ↑ محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، ج۱، ص۶۵۵، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جام ۲»، شماره۴۳۴۴.    



جعبه ابزار