• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جبرئیل2

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


جبرئیل یکی از چهار فرشته مقرّب خداوند است. این فرشته نزد خدا دارای جایگاه والایی می‌باشد و نقشی مهم در تدبیر امور هستی دارد.


«جبرئیل» مرکب از «جبر» به معنای عبد
[۱] المعرب، ص۱۵۴.
[۲] لسان العرب، ج۴، ص۱۱۴، «جبر».    
[۳] مجمع البیان، ج۱، ص۳۲۴.    
یا قدرت
[۴] نثر طوبی، ج۱، ص۱۲۲.
[۵] التحریر و التنویر، ج۱، ص۶۲۰.    
و «ئیل» است که به سخن برخی، یکی از اسماء الله
[۶] المجموع، ج۳، ص۲۰.    
[۷] نثر طوبی، ج۱، ص۱۲۳.
[۸] التحریر و التنویر، ج۱، ص۶۲۰.    
و به سخن بعضی، به معنای «الله» است.
[۹] الکشاف، ج۱، ص۱۶۹.
[۱۰] مواهب علیه، ص۳۰.
[۱۱] مجمع البیان، ج۱، ص۳۲۴.    
این واژه در اصل عبری
[۱۲] مواهب علیه، ص۳۰.
[۱۳] واژه‌های دخیل، ص۱۶۶.
[۱۴] نثر طوبی، ج۱، ص۱۲۲.
یا سریانی
[۱۵] مجمع البیان، ج۱، ص۳۲۴.    
[۱۶] کشف الاسرار، ج۱، ص۲۹۱.
[۱۷] مواهب علیه، ص۳۰.
و به معنای بنده خدا
[۱۸] التبیان، ج۱، ص۳۶۳.    
[۱۹] الکشاف، ج۱، ص۱۶۹.    
[۲۰] مجمع البیان، ج۱، ص۳۲۴.    
یا قدرت خدا است. این واژه در عبری به صورت گَبریل (Gabriel) بوده
[۲۱] فرهنگ کامل لغات قرآن، ص۱۴۹.
و در عربی به صورت‌های گوناگون
[۲۲] التبیان، ج۱، ص۳۶۲.    
[۲۳] تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۷.    
گزارش شده است؛ از جمله: جِبْرِیل، جَبْرِیل، جَبْرائیل، جَبْرَئیل، جَبْرَئِل، جَبْرِین، و جِبْرِین.
[۲۴] المجموع، ج۳، ص۲۰.    
[۲۵] المعرب، ص۶۰.
[۲۶] لسان العرب، ج۴، ص۱۱۴.    


جبرئیل یکی از چهار فرشته مقرّب خداوند (جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل) است
[۲۷] نک:الکافی، ج۴، ص۷۲.    
[۲۸] النوادر، ص۲۶۰.
[۲۹] بحار الانوار، ج۵۶، ص۲۰۶.    
که در کتاب‌های آسمانی تورات و انجیل
[۳۰] قاموس الکتاب المقدس، ص۲۴۵.
[۳۱] قاموس قرآن، ج۲، ص۵.    
[۳۲] نثر طوبی، ج۱، ص۱۲۳.
و قرآن از او یاد شده است. در قرآن کریم سه بار نام این فرشته با واژه «جبریل» آمده است:
[۳۳] بقره/سوره۲، آیه۹۷-۹۸.    
[۳۴] تحریم/سوره۶۶، آیه۴.    
تصریح به نام جبرئیل و میکائیل
[۳۵] بقره/سوره۲، آیه۹۸.    
از میان همه فرشتگان، بیانگر فضیلت این دو بر دیگر فرشتگان است.
[۳۶] تفسیر سورآبادی، ج۱، ص۱۰۳.
[۳۷] روح البیان، ج۱، ص۱۸۸.    
[۳۸] مواهب الرحمن، ج۱، ص۳۴۱.
در آیات متعدد نیز به جبرئیل (علیه‌السّلام) با اوصافی همچون روح،
[۳۹] قدر/سوره۹۷، آیه۹۷.    
[۴۰] معارج/سوره۷۰، آیه۴.    
[۴۱] التبیان، ج۱۰، ص۳۸۶.    
[۴۲] الکشاف، ج۴، ص۶۰۹.    
[۴۳] مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۹۰.    
روح القدس،
[۴۴] بقره/سوره۲، آیه۸۷.    
[۴۵] نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۲.    
[۴۶] التبیان، ج۶، ص۴۲۶.    
[۴۷] کشف ‌الاسرار، ج۱، ص۲۶۳.
[۴۸] مجمع ‌البیان، ج۳، ص۲۴۸.    
[۴۹] مجمع ‌البیان، ج۶، ص۲۰۰.    
روح الامین،
[۵۰] شعراء/سوره۲۶، آیه۱۹۳.    
[۵۱] جامع البیان، ج۱۹، ص۳۹۶.    
[۵۲] کشف الاسرار، ج۷، ص۱۵۶.
[۵۳] مجمع البیان، ج۷، ص۳۲۰.    
روحنا،
[۵۴] مریم/سوره۱۹، آیه۱۷.    
[۵۵] جامع البیان، ج۱۸، ص۱۶۳.    
[۵۶] التبیان، ج۷، ص۱۱۴.    
[۵۷] مجمع البیان، ج۶، ص۷۸۳.    
شدید القوی،
[۵۸] نجم/سوره۵۳، آیه۵-۶.    
[۵۹] زاد المسیر، ج۴، ص۱۸۴.    
[۶۰] المیزان، ج۱۹، ص۲۷-۲۸.    
ذومرّة،
[۶۱] نجم/سوره۵۳، آیه۵-۶.    
[۶۲] زاد المسیر، ج۴، ص۱۸۴.    
[۶۳] المیزان، ج۱۹، ص۲۷-۲۸.    
ذی‌قُوَّة، رَسُولٍ کَرِیم، مَکِین، مُطَاع، و اَمِین
[۶۴] تکویر/سوره۸۱، آیه۱۹-۲۱.    
[۶۵] زاد المسیر، ج۴، ص۴۰۸.    
[۶۶] المیزان، ج۲۰، ص۲۱۸.    
اشاره شده است.

قرآن کریم در آیات متعدد به نقش فرشتگان در امور عالم اشاره کرده
[۶۷] نازعات/سوره۷۹، آیه۱.    
[۶۸] نازعات/سوره۷۹، آیه۵.    
[۶۹] ذاریات/سوره۵۱، آیه۴.    
[۷۰] جامع البیان، ج۳۰، ص۱۸-۲۰.
[۷۱] جامع البیان، ج۲۶، ص۱۱۶-۱۱۷.
[۷۲] المیزان، ج۱۸، ص۳۶۴-۳۶۵.    
[۷۳] المیزان، ج۲۰، ص۱۸۰.    
است. با توجه به صفات گوناگون که در قرآن کریم برای جبرئیل (علیه‌السّلام) آمده، می‌توان دریافت که این فرشته افزون بر جایگاه والا نزد خدا، نقشی مهم در تدبیر امور هستی دارد که از مهم‌ترین موارد آن‌ها، نزول وحی
[۷۴] بقره/سوره۲، آیه۹۷.    
[۷۵] نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۲.    
و تعلیم آن
[۷۶] نجم/سوره۵۳، آیه۵.    
[۷۷] جامع البیان، ج۲۷، ص۲۵.
[۷۸] تفسیر ابن کثیر، ج۷، ص۴۱۲.    
[۷۹] زاد المسیر، ج۴، ص۱۸۴.    
[۸۰] المیزان، ج۱۹، ص۲۷.    
به پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.
از نقش جبرئیل (علیه‌السّلام) در امور تکوینی، برای نمونه، می‌توان به دحو الارض اشاره کرد. به سخنی، گسترش زمین که در آیه (وَالاَرْضَ بَعْدَ ذَلِکَ دَحَاهَا)
[۸۱] نازعات/سوره۷۹، آیه۳۰.    
به آن اشاره شده، به دست جبرئیل (علیه‌السّلام) و از زیر کعبه انجام گرفت.
[۸۲] روض الجنان، ج۲۰، ص۱۴۰.    


بر پایه روایات، جبرئیل در بنای کعبه و راهنمایی و یاری پیامبران، از جمله تعلیم مناسک حج به آنان، نقش داشته است.

۴.۱ - تعلیم آدم و حوا

بر پایه روایات شیعی، هبوط آدم و حوا از بهشت در سرزمین مکه و قرار گرفتن آدم (علیه‌السّلام) بر کوه صفا و حوا بر کوه مروه، به فرمان خدا و به دست جبرئیل انجام شد. سپس جبرئیل (علیه‌السّلام) به امر خدا یکی از خیمه‌های بهشتی را در جایی که بعداً خانه کعبه در آن بنا شد، بر پا کرد و آدم و حوا را در آن، جای داد. نور ستون این خیمه، کوه‌های مکه و پیرامون آن را روشن کرد و خداوند محدوده‌ای را که نور ستون به آن جا رسید، حرم نام نهاد. سپس جبرئیل (علیه‌السّلام) به امر خدا خیمه را برچید و به جای آن، خانه کعبه را بنا کرد
[۸۳] الکافی، ج۴، ص۱۹۵-۱۹۷.    
[۸۴] تفسیر عیاشی، ج۱، ص۳۵-۳۸.    
و در روز هشتم ذی‌حجه، آدم (علیه‌السّلام) را مکلف به غسل و احرام نمود و آن‌گاه مناسک حج مانند تلبیه، وقوف در منا و عرفات، حلق (تراشیدن سر)، رمی جمرات، و طواف را به وی آموخت. چون آدم (علیه‌السّلام) در حال طواف به ملتزم (فاصله میان حجرالاسود و در خانه کعبه) رسید، جبرئیل از او خواست که به درگاه خدا توبه کند.
[۸۵] تفسیر قمی، ج۱، ص۴۴-۴۵.    
[۸۶] الکافی، ج۴، ص۱۹۱-۱۹۴.    
بر پایه روایتی دیگر که با توجه به روایات دیگر چندان معتبر به نظر نمی‌رسد، آن‌گاه که آدم (علیه‌السّلام) از هند به مکه می‌آمد، جبرئیل او را راهنمایی کرد.
[۸۷] روض الجنان، ج۲، ص۱۶۶.    
بر پایه روایات اهل سنت، جبرئیل (علیه‌السّلام) در صحرای عرفات و منا نیز آدم (علیه‌السّلام) را همراهی کرد. در عرفات به آدم یادآوری کرد که فرشتگان پنجاه هزار سال پیش از آفرینش او، خانه خدا را طواف کرده‌اند.
[۸۸] السیرة الحلبیه، ج۱، ص۲۱۹.    
[۸۹] سبل الهدی، ج۱، ص۲۰۹.    
[۹۰] الدر المنثور، ج۱، ص۳۱۵.    
هنگام جدا شدن از آدم (علیه‌السّلام) در سرزمین منا، گفت: «تمن» یعنی: «هر چه می‌خواهی، از خدا طلب کن!»
[۹۱] عمدة القاری، ج۷، ص۱۱۸.    
بر پایه روایتی شیعی، جبرئیل این سخن را به ابراهیم گفت.
[۹۲] عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۹۸.    
بدین سبب، این سرزمین منا نامیده شد.
[۹۳] عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۹۸.    


۴.۲ - تعلیم ابراهیم و اسماعیل

پاره‌ای از آن چه درباره بنای کعبه و مناسک حج به دست آدم و با راهنمایی جبرئیل (علیه‌السّلام) گزارش شد، درباره ابراهیم (علیه‌السّلام) نیز گزارش شده است. از این رو، احتمال تکرار رفتار جبرئیل در چند زمان وجود دارد. هنگامی که ابراهیم (علیه‌السّلام) به فرمان خدا مامور ساختن خانه کعبه شد، جبرئیل جای آن را به او نشان دادک (وَ اِذْ بَوَّاْنا لِاِبْراهیمَ مَکانَ الْبَیْت)
[۹۴] حج/سوره۲۲، آیه۲۶.    
[۹۵] روض الجنان، ج۲، ص۱۶۸.    
[۹۶] منهج الصادقین، ج۶، ص۱۴۲.
آن‌گاه که به مکان حجرالاسود رسید، اسماعیل (علیه‌السّلام) را فرستاد تا سنگی را برای آن‌جا بیاورد.
[۹۷] المستدرک، ج۱، ص۶۲۹.    
جبرئیل (علیه‌السّلام) که هنگام طوفان نوح (علیه‌السّلام) حجرالاسود را در کوه ابوقبیس پنهان کرده بود،
[۹۸] سیره ابن اسحق، ص۹۶.    
آن را به اسماعیل (علیه‌السّلام) سپرد تا به پدر خود دهد.
[۹۹] المستدرک، ج۱، ص۶۲۹.    
پس از بنای کعبه، جبرئیل (علیه‌السّلام) به ابراهیم (علیه‌السّلام) فرمان داد تا مردم را به حج دعوت کند. ابراهیم (علیه‌السّلام) خطاب به خداوندگار گفت: «صدای من به کجا می‌رسد؟» وحی آمد: «تو دعوت کن! من آن را به انسان‌ها خواهم رساند.»
[۱۰۰] عوالی اللئالی، ج۴، ص۳۵-۳۶.    
سپس ابراهیم و اسماعیل (علیهما‌السلام) از خداوند خواستند تا مناسک حج را به آنان بیاموزد: (وَ اَرِنا مَناسِکَنا)
[۱۰۱] بقره/سوره۲، آیه۱۲۸.    
جبرئیل (علیه‌السّلام) نزد آن دو آمد و مناسک حج را به آنان آموخت.
[۱۰۲] الکافی، ج۴، ص۲۰۲-۲۰۳.    
[۱۰۳] روض الجنان، ج۲، ص۱۶۰، ۱۷۱.    
[۱۰۴] تفسیر قرطبی، ج۲، ص۱۲۸-۱۲۹.    
در روز ترویه، به ابراهیم (علیه‌السّلام) گفت: «ارتو من الماء لک و لاهلک»؛ «برای خود و خانواده‌ات آب بردار!» از این رو، آن را روزِ ترویه نامیدند. مزدلفه را نیز از آن رو به این اسم خوانده‌اند که جبرئیل در آن‌جا به ابراهیم (علیه‌السّلام) گفت: «ازدلف الی المشعر الحرام»؛ «به سوی مشعر الحرام برو!»
[۱۰۵] المحاسن، ج۲، ص۳۳۶.    
[۱۰۶] علل الشرائع، ج۲، ص۴۳۶.    
روایت کرده‌اند که جبرئیل (علیه‌السّلام) در ظهر عرفه از ابراهیم (علیه‌السّلام) درخواست توبه کرد.
[۱۰۷] علل الشرائع، ج۲، ص۴۳۶.    
به روایتی، پس از آموزش مناسک حج، از او پرسید: «عرفتَ»؛ «آموختی؟» ابراهیم (علیه‌السّلام) پاسخ داد: «آری.» از همین ‌رو، آن روز را عرفه و آن مکان را عرفات نامیدند.
[۱۰۸] علل الشرائع، ج۲، ص۴۳۶.    
[۱۰۹] روض الجنان، ج۳، ص۱۲۳.    
[۱۱۰] التفسیر الکبیر، ج۴، ص۵۵.    
در مکان رمی جمرات، ابلیس بر ابراهیم (علیه‌السّلام) آشکار می‌شد تا او را بفریبد. ایشان با راهنمایی جبرئیل (علیه‌السّلام) به سوی شیطان سنگ افکند و همین رفتار ابراهیم (علیه‌السّلام) به سنتی در حج تبدیل گشت.
[۱۱۱] علل الشرائع، ج۲، ص۴۳۷.    
ماجرای پیدایش آب زمزم نیز به زمانی برمی‌گردد که ابراهیم (علیه‌السّلام) به فرمان خدا، همسرش‌ هاجر و فرزندش اسماعیل (علیه‌السّلام) را کنار بیت الحرام که در آن روز بیابانی خشک و بی‌آب و علف بود، سکونت داد.
[۱۱۲] ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۷.    
پس از پایان یافتن آبی که همراه داشتند و چیره شدن تشنگی بر آنان و بی‌نتیجه ماندن تلاش‌ هاجر (علیها‌السلام) برای جست‌وجوی آب در میان دو کوه صفا و مروه، جبرئیل (علیه‌السّلام) برای آنان آب زمزم را جاری ساخت و به‌ هاجر (علیها‌السلام) دلداری داد.
[۱۱۳] الخصال، ج۱، ص۴۵۵.    
[۱۱۴] سیره ابن اسحق، ص۲۶.    
[۱۱۵] الکافی، ج۴، ص۲۰۲.    
از این رو، از نام‌های زمزم، رَکضَة جبرئیل (محل گام برداشتن جبرئیل) است.
[۱۱۶] الخصال، ص۴۵۵.    
[۱۱۷] عمدة القاری، ج۹، ص۲۷۷.    
بر پایه برخی روایات اهل سنت، ابراهیم با راهنمایی جبرئیل، قلمرو حرم مکی را تعیین و علامت‌گذاری کرد.
[۱۱۸] اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۲۵۹.    
[۱۱۹] المصنف، ج۵، ص۲۵.    
(← حرمین)

۴.۳ - تعلیم موسی

بر پایه روایتی شیعی، جبرئیل هنگام حج‌گزاری موسی (علیه‌السّلام) نیز حضور داشت و در پاسخ به پرسش موسی (علیه‌السّلام) درباره پاداش کسی که حج را خالصانه به‌جا آورد، از سوی خدا پیام آورد که او را در ملکوت اعلی همراه پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان جای خواهد داد.
[۱۲۰] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۵-۲۳۶.    


بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با نزول آیاتی از قرآن بر ایشان از جانب جبرئیل (علیه‌السّلام) در غار حراء آغاز شد.
[۱۲۱] تاریخ الاسلام، ج۱، ص۶۵.    
پس از آن نیز جبرئیل (علیه‌السّلام) در طول ۲۳ سال دوران رسالت، خواه در مکه و خواه در مدینه، پیوسته برای نزول آیات قرآن و راهنمایی و یاری ایشان در وضع خاص، نزد ایشان حضور می‌یافت. بر پایه روایتی، هنگامی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مکه بود، دو بار نزدیک در کعبه به امامت جبرئیل (علیه‌السّلام) نماز خواند.
[۱۲۲] اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۱۷۸.    
[۱۲۳] المجموع، ج۳، ص۱۸.    
به سال ششم بعثت، قریش عهدنامه‌ای نوشتند و در کعبه نهادند. بر پایه این عهدنامه، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همراه بنی‌هاشم و بنی‌مطلب، به محاصره سخت در شعب بنی‌هاشم محکوم شدند. پس از سه سال، جبرئیل به ایشان گزارش داد که موریانه‌ای به فرمان خدا نوشته‌های عهدنامه را جز بخش‌هایی که مشتمل بر نام خدا بوده، خورده است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این خبر را به قریش رساند و آنان ناچار به لغو عهدنامه شدند و بدین ترتیب، آن‌ها آزاد شدند.
[۱۲۴] تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۱-۳۲.    
نیز جبرئیل (علیه‌السّلام) در شب معراج به فرمان خدا نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و او را بر بُراق سوار کرد و از مسجدالحرام به بیت المقدس سیر داد.
[۱۲۵] اسراء/سوره۱۷، آیه۱.    
[۱۲۶] تفسیر عیاشی، ج۲، ص۲۷۶-۲۷۷.    
[۱۲۷] تفسیر ثعلبی، ج۶، ص۵۵.    
در شبی که قریش نقشه قتل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را کشیدند، جبرئیل (علیه‌السّلام) به او خبر داد و دست وی را گرفت و در حالی که قریشیان خواب بودند، با خواندن آیه ۹ سوره یس
[۱۲۸] یس/سوره۳۶، آیه۹.    
وی را از نزد آنان عبور داد و به او گفت که از مکه بیرون آید و به سوی کوه ثور رود و سپس به مدینه هجرت کند.
[۱۲۹] تفسیر قمی، ج۱، ص۲۷۵-۲۷۶.    
[۱۳۰] بحار الانوار، ج۱۹، ص۴۶.    
[۱۳۱] بحار الانوار، ج۱۹، ص۵۰-۵۱.    
[۱۳۲] بحار الانوار، ج۱۹، ص۵۴.    


پس از هجرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به مدینه، حضور جبرئیل (علیه‌السّلام) نزد ایشان برای فرود آوردن آیات قرآن و یاری رساندن به ایشان و مسلمانان، به‌ویژه در جنگ‌ها، بسیار بیشتر شد. آورده‌اند که جبرئیل (علیه‌السّلام) در مدینه بیشتر به صورت «دِحیه کلبی» که از اصحاب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و شخصی زیبا بود، نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌آمد.
[۱۳۳] المعجم الاوسط، ج۱، ص۷.    
[۱۳۴] مجمع الزوائد، ج۸، ص۲۵۷.    
یک بار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به جبرئیل فرمود: «دوست دارم تو را به صورت خودت ببینم.» جبرئیل (علیه‌السّلام) جایی را در بقیع تعیین کرد تا شبی خود را به او نشان دهد.
[۱۳۵] مسند ابن راهویه، ج۲، ص۴۹۱-۴۹۲.    
[۱۳۶] الدر المنثور، ج۱، ص۲۲۷.    
هرگاه جبرئیل (علیه‌السّلام) نزد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌آمد، در جایی نزدیک خانه او توقف می‌کرد و از وی اجازه ورود می‌گرفت. از این‌رو، این مکان «مقام جبرئیل» نامیده می‌شود.
[۱۳۷] الکافی، ج۴، ص۴۵۲.    
[۱۳۸] الکافی، ج۴، ص۵۵۷.    
در روایتی دیگر آمده که جبرئیل (علیه‌السّلام) در پایان غزوه خندق، در این مکان به محضر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و پیام خدا را به ایشان رساند که برای نبرد با یهودیان بنی‌قریظه آماده شود.
[۱۳۹] نک:وفاء الوفاء، ج۱، ص۲۳۶-۲۳۷.    
برخی به خطا، با توجه به این‌که در روایت آمده که مقام جبرئیل (علیه‌السّلام) زیر «میزاب» (ناودان) قرار دارد، گمان کرده‌اند که مقصود، ناودان بام کعبه است و نتیجه گرفته‌اند که کنار کعبه هم محلی به نام مقام جبرئیل (علیه‌السّلام) قراردارد.
[۱۴۰] سرزمین یادها و نشانه‌ها، ص۶۹.
اما مقصود از آن، ناودانی است که بر درِ خانه حضرت زهرا (علیهاالسلام) بوده است.
[۱۴۱] الکافی، ج۴، ص۴۵۲.    
[۱۴۲] وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۴۶۴.    
نام‌گذاری یکی از درهای مسجدالنبی به باب جبرئیل (علیه‌السّلام) نیز بدان جهت است که جبرئیل (علیه‌السّلام) از آن جا به حضور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌رسید. روایاتی از طریق شیعیان در فضیلت این باب وارد شده است.
[۱۴۳] الکافی، ج۴، ص۵۵۷.    
[۱۴۴] تهذیب الاحکام، ج۶، ص۸-۹.    
[۱۴۵] وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۳۴۶.    
مستحب است که زائر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از این در وارد مسجد شود.
[۱۴۶] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۶۵-۵۶۶.    
[۱۴۷] الوسیله، ص۱۹۶-۱۹۷.    
نیز در ماجرای تغییر قبله از بیت‌المقدس به سوی مسجدالحرام، جبرئیل (علیه‌السّلام) برای زدودن ناخرسندی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از قبله بودن بیت المقدس، او را به دعا برای تغییر قبله تشویق کرد و خداوند نیز دعایش را اجابت نمود.
[۱۴۸] بقره/سوره۲، آیه۱۴۴.    
[۱۴۹] البرهان، ج۱، ص۳۴۰.    
و در حالی که دو رکعت از نماز ظهر را خوانده بود، جبرئیل (علیه‌السّلام) بازویش را گرفت و به سوی کعبه چرخاند.
[۱۵۰] تفسیر قمی، ج۱، ص۶۳.    
[۱۵۱] بحار الانوار، ج۱۹، ص۲۰۱.    


جبرئیل (علیه‌السّلام) به فرمان خدا در برخی جنگ‌ها مانند بدر،
[۱۵۲] صحیح البخاری، ج۵، ص۱۴.
[۱۵۳] تفسیر قمی، ج۱، ص۲۶۶-۲۶۷.    
[۱۵۴] روض الجنان، ج۹، ص۷۱.    
اُحُد،
[۱۵۵] صحیح مسلم، ج۷، ص۷۲.
[۱۵۶] المناقب، ج۲، ص۷۸.
خیبر
[۱۵۷] کشف الاسرار، ج۹، ص۲۱۴.
[۱۵۸] تفسیر اثناعشری، ج۱۲، ص۱۶۰.
و نبرد با یهودیان بنی‌قریظه
[۱۵۹] کشف الاسرار، ج۸، ص۳۹.
[۱۶۰] روض الجنان، ج۱۵، ص۳۹۶.    
[۱۶۱] مجمع البیان، ج۸، ص۵۵۱-۵۵۲.    
به یاری مسلمانان آمد. آورده‌اند که در ماجرای صلح حدیبیه به سال ششم ق.
[۱۶۲] تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۵۴.    
جبرئیل (علیه‌السّلام) نزد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و از او خواست که شترها را قربانی کند و به مدینه بازگردد.
[۱۶۳] جامع البیان، ج۳۰، ص۲۱۲.
[۱۶۴] الدر المنثور، ج۶، ص۴۰۳.
[۱۶۵] من هدی القرآن، ج۱۸، ص۳۹۵.
در فتح مکه نیز جبرئیل (علیه‌السّلام) رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را در کشف توطئه جاسوسی یاری کرد.
[۱۶۶] تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۵۸.    
[۱۶۷] الدرر، ص۲۱۳.    
سپس پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با اشاره جبرئیل (علیه‌السّلام)، بت‌های پیرامون خانه کعبه را با عصایش فروریخت.
[۱۶۸] الکشاف، ج۲، ص۶۸۹.    
[۱۶۹] جوامع الجامع، ج۲، ص۳۴۲.    
[۱۷۰] زبدة التفاسیر، ج۴، ص۶۴.    
پس از نزول آیات نخست سوره برائت در اعلان برائت از مشرکان پیمان‌شکن، جبرئیل وظیفه تلاوت آن آیات را بر عهده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یا نزدیک‌ترین فرد به ایشان نهاد. در پی آن، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این ماموریت را به امام علی (علیه‌السّلام) وا‌گذار کرد و ایشان در مراسم حج سال ۹ق. این وظیفه را به انجام رساند.
[۱۷۱] تفسیر قمی، ج۱، ص۲۸۲.    
[۱۷۲] الکشاف، ج۲، ص۲۴۳.    
[۱۷۳] الدر المنثور، ج۴، ص۱۲۴.    
در اواخر عمر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، جبرئیل (علیه‌السّلام) نزد وی آمد و از او خواست اعلان نماید تا مسلمانان مدینه و دیگر مناطق برای انجام حج بیایند.
[۱۷۴] الاحتجاج، ج۱، ص۶۷-۷۷.    
[۱۷۵] روضة الواعظین، ص۸۹-۹۵.    
[۱۷۶] الیقین، ص۳۴۳-۳۵۲.    
در همین سفر (حجة الوداع) جبرئیل (علیه‌السّلام) مناسک حج را به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نشان داد.
[۱۷۷] المستدرک، ج۱، ص۴۷۷.
[۱۷۸] السنن الکبری، ج۵، ص۱۵۳.
بر پایه روایتی که در منابع شیعی آمده، جبرئیل (علیه‌السّلام) در حالی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سعی میان صفا و مروه را انجام داده بود، از ایشان خواست از سوی خدا به مردم بگوید که هرکس قربانی با خود نیاورده، از احرام بیرون شود.
[۱۷۹] الکافی، ج۴، ص۲۴۶.    
[۱۸۰] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۶.    
در جای دیگر هم از وی خواست تا به مؤمنان بگوید که تلبیه را با صدای بلند ادا کنند؛ زیرا تلبیه شعار حج است.
[۱۸۱] صحیح ابن حبان، ج۹، ص۱۱۲.    
[۱۸۲] المعجم الکبیر، ج۵، ص۲۲۹.    
[۱۸۳] مستدرک الوسائل، ج۹، ص۱۷۷.    


۱. ↑ المعرب، ص۱۵۴.
۲. ↑ لسان العرب، ج۴، ص۱۱۴، «جبر».    
۳. ↑ مجمع البیان، ج۱، ص۳۲۴.    
۴. ↑ نثر طوبی، ج۱، ص۱۲۲.
۵. ↑ التحریر و التنویر، ج۱، ص۶۲۰.    
۶. ↑ المجموع، ج۳، ص۲۰.    
۷. ↑ نثر طوبی، ج۱، ص۱۲۳.
۸. ↑ التحریر و التنویر، ج۱، ص۶۲۰.    
۹. ↑ الکشاف، ج۱، ص۱۶۹.
۱۰. ↑ مواهب علیه، ص۳۰.
۱۱. ↑ مجمع البیان، ج۱، ص۳۲۴.    
۱۲. ↑ مواهب علیه، ص۳۰.
۱۳. ↑ واژه‌های دخیل، ص۱۶۶.
۱۴. ↑ نثر طوبی، ج۱، ص۱۲۲.
۱۵. ↑ مجمع البیان، ج۱، ص۳۲۴.    
۱۶. ↑ کشف الاسرار، ج۱، ص۲۹۱.
۱۷. ↑ مواهب علیه، ص۳۰.
۱۸. ↑ التبیان، ج۱، ص۳۶۳.    
۱۹. ↑ الکشاف، ج۱، ص۱۶۹.    
۲۰. ↑ مجمع البیان، ج۱، ص۳۲۴.    
۲۱. ↑ فرهنگ کامل لغات قرآن، ص۱۴۹.
۲۲. ↑ التبیان، ج۱، ص۳۶۲.    
۲۳. ↑ تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۷.    
۲۴. ↑ المجموع، ج۳، ص۲۰.    
۲۵. ↑ المعرب، ص۶۰.
۲۶. ↑ لسان العرب، ج۴، ص۱۱۴.    
۲۷. ↑ نک:الکافی، ج۴، ص۷۲.    
۲۸. ↑ النوادر، ص۲۶۰.
۲۹. ↑ بحار الانوار، ج۵۶، ص۲۰۶.    
۳۰. ↑ قاموس الکتاب المقدس، ص۲۴۵.
۳۱. ↑ قاموس قرآن، ج۲، ص۵.    
۳۲. ↑ نثر طوبی، ج۱، ص۱۲۳.
۳۳. ↑ بقره/سوره۲، آیه۹۷-۹۸.    
۳۴. ↑ تحریم/سوره۶۶، آیه۴.    
۳۵. ↑ بقره/سوره۲، آیه۹۸.    
۳۶. ↑ تفسیر سورآبادی، ج۱، ص۱۰۳.
۳۷. ↑ روح البیان، ج۱، ص۱۸۸.    
۳۸. ↑ مواهب الرحمن، ج۱، ص۳۴۱.
۳۹. ↑ قدر/سوره۹۷، آیه۹۷.    
۴۰. ↑ معارج/سوره۷۰، آیه۴.    
۴۱. ↑ التبیان، ج۱۰، ص۳۸۶.    
۴۲. ↑ الکشاف، ج۴، ص۶۰۹.    
۴۳. ↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۹۰.    
۴۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۸۷.    
۴۵. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۲.    
۴۶. ↑ التبیان، ج۶، ص۴۲۶.    
۴۷. ↑ کشف ‌الاسرار، ج۱، ص۲۶۳.
۴۸. ↑ مجمع ‌البیان، ج۳، ص۲۴۸.    
۴۹. ↑ مجمع ‌البیان، ج۶، ص۲۰۰.    
۵۰. ↑ شعراء/سوره۲۶، آیه۱۹۳.    
۵۱. ↑ جامع البیان، ج۱۹، ص۳۹۶.    
۵۲. ↑ کشف الاسرار، ج۷، ص۱۵۶.
۵۳. ↑ مجمع البیان، ج۷، ص۳۲۰.    
۵۴. ↑ مریم/سوره۱۹، آیه۱۷.    
۵۵. ↑ جامع البیان، ج۱۸، ص۱۶۳.    
۵۶. ↑ التبیان، ج۷، ص۱۱۴.    
۵۷. ↑ مجمع البیان، ج۶، ص۷۸۳.    
۵۸. ↑ نجم/سوره۵۳، آیه۵-۶.    
۵۹. ↑ زاد المسیر، ج۴، ص۱۸۴.    
۶۰. ↑ المیزان، ج۱۹، ص۲۷-۲۸.    
۶۱. ↑ نجم/سوره۵۳، آیه۵-۶.    
۶۲. ↑ زاد المسیر، ج۴، ص۱۸۴.    
۶۳. ↑ المیزان، ج۱۹، ص۲۷-۲۸.    
۶۴. ↑ تکویر/سوره۸۱، آیه۱۹-۲۱.    
۶۵. ↑ زاد المسیر، ج۴، ص۴۰۸.    
۶۶. ↑ المیزان، ج۲۰، ص۲۱۸.    
۶۷. ↑ نازعات/سوره۷۹، آیه۱.    
۶۸. ↑ نازعات/سوره۷۹، آیه۵.    
۶۹. ↑ ذاریات/سوره۵۱، آیه۴.    
۷۰. ↑ جامع البیان، ج۳۰، ص۱۸-۲۰.
۷۱. ↑ جامع البیان، ج۲۶، ص۱۱۶-۱۱۷.
۷۲. ↑ المیزان، ج۱۸، ص۳۶۴-۳۶۵.    
۷۳. ↑ المیزان، ج۲۰، ص۱۸۰.    
۷۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۹۷.    
۷۵. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۲.    
۷۶. ↑ نجم/سوره۵۳، آیه۵.    
۷۷. ↑ جامع البیان، ج۲۷، ص۲۵.
۷۸. ↑ تفسیر ابن کثیر، ج۷، ص۴۱۲.    
۷۹. ↑ زاد المسیر، ج۴، ص۱۸۴.    
۸۰. ↑ المیزان، ج۱۹، ص۲۷.    
۸۱. ↑ نازعات/سوره۷۹، آیه۳۰.    
۸۲. ↑ روض الجنان، ج۲۰، ص۱۴۰.    
۸۳. ↑ الکافی، ج۴، ص۱۹۵-۱۹۷.    
۸۴. ↑ تفسیر عیاشی، ج۱، ص۳۵-۳۸.    
۸۵. ↑ تفسیر قمی، ج۱، ص۴۴-۴۵.    
۸۶. ↑ الکافی، ج۴، ص۱۹۱-۱۹۴.    
۸۷. ↑ روض الجنان، ج۲، ص۱۶۶.    
۸۸. ↑ السیرة الحلبیه، ج۱، ص۲۱۹.    
۸۹. ↑ سبل الهدی، ج۱، ص۲۰۹.    
۹۰. ↑ الدر المنثور، ج۱، ص۳۱۵.    
۹۱. ↑ عمدة القاری، ج۷، ص۱۱۸.    
۹۲. ↑ عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۹۸.    
۹۳. ↑ عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۹۸.    
۹۴. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۲۶.    
۹۵. ↑ روض الجنان، ج۲، ص۱۶۸.    
۹۶. ↑ منهج الصادقین، ج۶، ص۱۴۲.
۹۷. ↑ المستدرک، ج۱، ص۶۲۹.    
۹۸. ↑ سیره ابن اسحق، ص۹۶.    
۹۹. ↑ المستدرک، ج۱، ص۶۲۹.    
۱۰۰. ↑ عوالی اللئالی، ج۴، ص۳۵-۳۶.    
۱۰۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۲۸.    
۱۰۲. ↑ الکافی، ج۴، ص۲۰۲-۲۰۳.    
۱۰۳. ↑ روض الجنان، ج۲، ص۱۶۰، ۱۷۱.    
۱۰۴. ↑ تفسیر قرطبی، ج۲، ص۱۲۸-۱۲۹.    
۱۰۵. ↑ المحاسن، ج۲، ص۳۳۶.    
۱۰۶. ↑ علل الشرائع، ج۲، ص۴۳۶.    
۱۰۷. ↑ علل الشرائع، ج۲، ص۴۳۶.    
۱۰۸. ↑ علل الشرائع، ج۲، ص۴۳۶.    
۱۰۹. ↑ روض الجنان، ج۳، ص۱۲۳.    
۱۱۰. ↑ التفسیر الکبیر، ج۴، ص۵۵.    
۱۱۱. ↑ علل الشرائع، ج۲، ص۴۳۷.    
۱۱۲. ↑ ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۷.    
۱۱۳. ↑ الخصال، ج۱، ص۴۵۵.    
۱۱۴. ↑ سیره ابن اسحق، ص۲۶.    
۱۱۵. ↑ الکافی، ج۴، ص۲۰۲.    
۱۱۶. ↑ الخصال، ص۴۵۵.    
۱۱۷. ↑ عمدة القاری، ج۹، ص۲۷۷.    
۱۱۸. ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۲۵۹.    
۱۱۹. ↑ المصنف، ج۵، ص۲۵.    
۱۲۰. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۵-۲۳۶.    
۱۲۱. ↑ تاریخ الاسلام، ج۱، ص۶۵.    
۱۲۲. ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۱۷۸.    
۱۲۳. ↑ المجموع، ج۳، ص۱۸.    
۱۲۴. ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۱-۳۲.    
۱۲۵. ↑ اسراء/سوره۱۷، آیه۱.    
۱۲۶. ↑ تفسیر عیاشی، ج۲، ص۲۷۶-۲۷۷.    
۱۲۷. ↑ تفسیر ثعلبی، ج۶، ص۵۵.    
۱۲۸. ↑ یس/سوره۳۶، آیه۹.    
۱۲۹. ↑ تفسیر قمی، ج۱، ص۲۷۵-۲۷۶.    
۱۳۰. ↑ بحار الانوار، ج۱۹، ص۴۶.    
۱۳۱. ↑ بحار الانوار، ج۱۹، ص۵۰-۵۱.    
۱۳۲. ↑ بحار الانوار، ج۱۹، ص۵۴.    
۱۳۳. ↑ المعجم الاوسط، ج۱، ص۷.    
۱۳۴. ↑ مجمع الزوائد، ج۸، ص۲۵۷.    
۱۳۵. ↑ مسند ابن راهویه، ج۲، ص۴۹۱-۴۹۲.    
۱۳۶. ↑ الدر المنثور، ج۱، ص۲۲۷.    
۱۳۷. ↑ الکافی، ج۴، ص۴۵۲.    
۱۳۸. ↑ الکافی، ج۴، ص۵۵۷.    
۱۳۹. ↑ نک:وفاء الوفاء، ج۱، ص۲۳۶-۲۳۷.    
۱۴۰. ↑ سرزمین یادها و نشانه‌ها، ص۶۹.
۱۴۱. ↑ الکافی، ج۴، ص۴۵۲.    
۱۴۲. ↑ وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۴۶۴.    
۱۴۳. ↑ الکافی، ج۴، ص۵۵۷.    
۱۴۴. ↑ تهذیب الاحکام، ج۶، ص۸-۹.    
۱۴۵. ↑ وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۳۴۶.    
۱۴۶. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۶۵-۵۶۶.    
۱۴۷. ↑ الوسیله، ص۱۹۶-۱۹۷.    
۱۴۸. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۴۴.    
۱۴۹. ↑ البرهان، ج۱، ص۳۴۰.    
۱۵۰. ↑ تفسیر قمی، ج۱، ص۶۳.    
۱۵۱. ↑ بحار الانوار، ج۱۹، ص۲۰۱.    
۱۵۲. ↑ صحیح البخاری، ج۵، ص۱۴.
۱۵۳. ↑ تفسیر قمی، ج۱، ص۲۶۶-۲۶۷.    
۱۵۴. ↑ روض الجنان، ج۹، ص۷۱.    
۱۵۵. ↑ صحیح مسلم، ج۷، ص۷۲.
۱۵۶. ↑ المناقب، ج۲، ص۷۸.
۱۵۷. ↑ کشف الاسرار، ج۹، ص۲۱۴.
۱۵۸. ↑ تفسیر اثناعشری، ج۱۲، ص۱۶۰.
۱۵۹. ↑ کشف الاسرار، ج۸، ص۳۹.
۱۶۰. ↑ روض الجنان، ج۱۵، ص۳۹۶.    
۱۶۱. ↑ مجمع البیان، ج۸، ص۵۵۱-۵۵۲.    
۱۶۲. ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۵۴.    
۱۶۳. ↑ جامع البیان، ج۳۰، ص۲۱۲.
۱۶۴. ↑ الدر المنثور، ج۶، ص۴۰۳.
۱۶۵. ↑ من هدی القرآن، ج۱۸، ص۳۹۵.
۱۶۶. ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۵۸.    
۱۶۷. ↑ الدرر، ص۲۱۳.    
۱۶۸. ↑ الکشاف، ج۲، ص۶۸۹.    
۱۶۹. ↑ جوامع الجامع، ج۲، ص۳۴۲.    
۱۷۰. ↑ زبدة التفاسیر، ج۴، ص۶۴.    
۱۷۱. ↑ تفسیر قمی، ج۱، ص۲۸۲.    
۱۷۲. ↑ الکشاف، ج۲، ص۲۴۳.    
۱۷۳. ↑ الدر المنثور، ج۴، ص۱۲۴.    
۱۷۴. ↑ الاحتجاج، ج۱، ص۶۷-۷۷.    
۱۷۵. ↑ روضة الواعظین، ص۸۹-۹۵.    
۱۷۶. ↑ الیقین، ص۳۴۳-۳۵۲.    
۱۷۷. ↑ المستدرک، ج۱، ص۴۷۷.
۱۷۸. ↑ السنن الکبری، ج۵، ص۱۵۳.
۱۷۹. ↑ الکافی، ج۴، ص۲۴۶.    
۱۸۰. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۶.    
۱۸۱. ↑ صحیح ابن حبان، ج۹، ص۱۱۲.    
۱۸۲. ↑ المعجم الکبیر، ج۵، ص۲۲۹.    
۱۸۳. ↑ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۱۷۷.    


منبع: منابع()

• الاحتجاج: ابومنصور الطبرسی (م. ۵۲۰ق.) ، به کوشش سید محمد باقر، دار النعمان، ۱۳۸۶ق؛
• اخبار مکه: الازرقی (م. ۲۴۸ق.) ، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق؛
• اخبار مکه: الفاکهی (م. ۲۷۹ق.) ، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق؛
• بحار الانوار: المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛
• البرهان فی تفسیر القرآن: البحرانی (م. ۱۱۰۷ق.) ، قم، البعثه، ۱۴۱۵ق؛
• تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م. ۷۴۸ق.) ، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق؛
• تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. ۲۹۲ق.) ، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق؛
• التبیان: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
• التحریر و التنویر: ابن عاشور (م. ۱۳۹۳ق.) ، مؤسسة التاریخ؛
• تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.) ، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق؛
• تفسیر اثنی عشری: حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران، میقات، ۱۳۶۳ش؛
• تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان): الثعلبی (م. ۴۲۷ق.) ، به کوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق؛
• تفسیر سورآبادی: عتیق نیشابوری (م. ۴۹۴ق.) ، به کوشش سیرجانی، تهران، نشر نو، ۱۳۸۱ش؛
• تفسیر العیاشی: العیاشی (م. ۳۲۰ق.) ، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه؛
• تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م. ۶۷۱ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛
• تفسیر القمی: القمی (م. ۳۰۷ق.) ، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق؛
• التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق.) ، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛
• تهذیب الاحکام: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛
• جامع البیان: الطبری (م. ۳۱۰ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۲ق؛
• جوامع الجامع: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.) ، به کوشش گرجی، تهران، ۱۳۷۸ش؛
• الخصال: الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛
• الدر المنثور: السیوطی (م. ۹۱۱ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق؛
• الدرر فی اختصار المغازی و السیر: ابن عبدالبر (م. ۴۶۳ق.) ؛
• روح البیان: بروسوی (م. ۱۱۳۷ق.) ، بیروت، دار الفکر؛
• روض الجنان: ابوالفتوح رازی (م. ۵۵۴ق.) ، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش؛
• روضة الواعظین: الفتال النیشابوری (م. ۵۰۸ق.) ، به کوشش سید محمد مهدی، قم، الرضی؛
• زاد المسیر: ابن الجوزی (م. ۵۹۷ق.) ، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۲۲ق؛
• زبدة التفاسیر: فتح الله الکاشانی (م. ۹۸۸ق.) ، قم، المعارف الاسلامی، ۱۴۲۳ق؛
• سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (م. ۹۴۲ق.) ، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛
• سرزمین یادها و نشانه‌ها: محمد فرقانی، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش؛
• السنن الکبری: البیهقی (م. ۴۵۸ق.) ، بیروت، دار الفکر؛
• السیرة الحلبیه: الحلبی (م. ۱۰۴۴ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق؛
• سیره ابن اسحق (السیر و المغازی): ابن اسحق (م. ۱۵۱ق.) ، به کوشش زکار، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۳۶۸ش؛
• صحیح ابن حبان: علی بن بلبان الفارسی (م. ۷۳۹ق.) ، به کوشش الارنؤوط، الرساله، ۱۴۱۴ق؛
• صحیح البخاری: البخاری (م. ۲۵۶ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق؛
• صحیح مسلم: مسلم (م. ۲۶۱ق.) ، بیروت، دار الفکر؛
• علل الشرائع: الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق؛
• عمدة القاری: العینی (م. ۸۵۵ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
• عوالی اللئالی: ابن ابی‌جمهور (م. ۸۸۰ق.) ، به کوشش عراقی، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۳ق؛
• عیون اخبار الرضا۷: الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۴ق؛
• فرهنگ کامل لغات قرآن: عباس شوشتری، به کوشش کاسب، تهران، گنجینه، ۱۳۷۴ش؛
• قاموس الکتاب المقدس: بطرس عبدالملک و دیگران، قاهره، دار الثقافه، ۱۹۹۴م؛
• قاموس قرآن: علی اکبر قرشی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش؛
• الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛
• الکشاف: الزمخشری (م. ۵۳۸ق.) ، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ق؛
• کشف الاسرار: میبدی (م. ۵۲۰ق.) ، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ش؛
• لسان العرب: ابن منظور (م. ۷۱۱ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛
• مجمع البیان: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛
• مجمع الزوائد: الهیثمی (م. ۸۰۷ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق؛
• المجموع شرح المهذب: النووی (م. ۶۷۶ق.) ، دار الفکر؛
• المحاسن: ابن خالد البرقی (م. ۲۷۴ق.) ، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش؛
• مستدرک الوسائل: النوری (م. ۱۳۲۰ق.) ، بیروت، آل البیت:، ۱۴۰۸ق؛
• المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م. ۴۰۵ق.) ، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛
• مسند ابن راهویه: اسحق بن راهویه (م. ۲۳۸ق.) ، به کوشش البلوشی، مدینه، مکتبة الایمان، ۱۴۱۲ق؛
• المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (م. ۲۱۱ق.) ، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی؛
• المعجم الاوسط: الطبرانی (م. ۳۶۰ق.) ، قاهره، دار الحرمین، ۱۴۱۵ق؛
• المعجم الکبیر: الطبرانی (م. ۳۶۰ق.) ، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛
• المعرب من الکلام الاعجمی: الجوالیقی (م. ۵۴۰ق.) ، به کوشش خلیل عمران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق؛
• من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛
• من هدی القرآن: سید محمد تقی مدرسی، تهران، دار محبی الحسین۷، ۱۴۱۹ق؛
• مناقب آل ابی‌طالب: ابن شهرآشوب (م. ۵۸۸ق.) ، به کوشش گروهی از اساتید نجف، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق؛
• منهج الصادقین: فتح الله کاشانی (م. ۹۸۸ق.) ، تهران، کتابفروشی محمد علمی، ۱۳۳۶ش؛
• مواهب الرحمن: سید عبدالاعلی السبزواری، بیروت، مؤسسه اهل بیت:، ۱۴۰۹ق؛
• مواهب علیّه (تفسیر حسینی): حسینی کاشفی (م. ۹۱۰ق.) ، به کوشش جلالی، تهران، اقبال؛
• المیزان: الطباطبائی (م. ۱۴۰۲ق.) ، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق؛
• نثر طوبی: الشعرانی (م. ۱۳۹۳ق.) ، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۹۸ق؛
• النوادر: سید فضل الله الراوندی (م. ۵۷۱ق.) ، به کوشش عسکری، قم، دار الحدیث، ۱۴۱۸ق؛
• واژه‌های دخیل در قرآن مجید: آرتور جفری، ترجمه: بدره‌ای، توس، ۱۳۸۶ش؛
• وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.) ، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق؛
• الوسیلة الی نیل الفضیله: ابن حمزه (م. ۵۶۰ق.) ، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق؛
• وفاء الوفاء: السمهودی (م. ۹۱۱ق.) ، به کوشش خالد عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م؛
• الیقین: سید ابن طاوس (م. ۶۶۴ق.) ، به کوشش انصاری، دار الکتاب، ۱۴۱۳ق.



جعبه ابزار