• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جنات ثمانیه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جنات ثمانیه، نام کتابی در تاریخ و جغرافیای هشت زیارتگاه مقدس جهان اسلام، مکه، مدینه، بیت المقدس، نجف اشرف، کربلا، کاظمین، سامرا و مشهدالرضا، نوشته محمدباقر حسینی خلخالی (زنده در ۱۳۳۱ق) است. و از همین‌رو به جنات ثمانیه موسوم گشته است.



جنات ثمانیه کتابی در تاریخ و جغرافیای هشت زیارتگاه جهان اسلام، از جمله مکه و مدینه، نوشته محمد باقر بن مرتضی حسینی خلخالی (زنده در ۱۳۳۱ق)
این اثر، کتابی در تاریخ و جغرافیای هشت زیارتگاه مقدس جهان اسلام مکه، مدینه، بیت المقدس، نجف اشرف، کربلا، کاظمین، سامرا و مشهدالرضا است. از همین رو به جنات ثمانیه موسوم گشته است.
محمدباقر حسینی خلخالی، ملقب به فخرالواعظین، فرزند مرتضی، از روحانیان و سادات شهر خلخال، هنگام تالیف این کتاب، در مشهد سکونت داشته است.
[۱] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۹۶.
از تاریخ ولادت و وفات او اطلاعی در دست نیست، اما به گفته خودش در ۱۳۲۹ق که در حال تالیف کتاب بوده، بیش از پنجاه سال داشته است.
[۲] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۸۷ .
[۳] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص ۸۹۶.
او شجره‌نامه خود را که به زید بن علی بن حسین (علیهم‌السّلام) می‌رسد، همراه معرفی کوتاهی از برخی نیاکانش، در کتاب آورده است.
[۴] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۴۸
از شرح حالش اطلاعی در دست نیست، جز آنچه از این کتاب بر می‌آید و بنا بر آن، نخست ساکن خلخال بوده و مدتی کوتاه به تهران رفته
[۵] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۸۷.
و به تبریز و مراغه سفر کرده و بارها به زیارت عتبات عراق و مشهد مقدس رفته است. فخرالواعظین، در وطن خویش، به سبب نبود منابع مکتوب، نتوانسته است کتاب را به پایان ببرد و سال ۱۳۲۷ق به مشهد رفته و بدین منابع دست یافته
[۶] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۲۹۸ و ۸۹۶.
و در حدود ۱۳۲۹ق در این شهر هنوز مشغول تالیف کتاب بوده
[۷] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۹۶.
که تالیف آن تا سال ۱۳۳۱ق طول کشیده است.
[۸] منزوی، احمد، فهرستواره کتابهای فارسی، ج۱، ص۲۰۹.

اثر دیگری از فخرالواعظین، با نام جغرافیای مشاهد در دست است که به لحاظ محتوا، شبیه جنات ثمانیه، ولی در ترتیب مطالب و بخش‌ها، متفاوت است. این کتاب در چهار مجلد بوده که مجلد چهارم آن، در کتابخانه مسجد اعظم قم، به شماره ۲۲۲ نگهداری می‌شود.
[۹] استادی، رضا، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مسجد اعظم قم، ص۱۰۳-۱۰۵.



در بخش‌های هشت‌گانه جنات ثمانیه، که «حرم» نامیده شده‌اند، هشت زیارتگاه و مکان مقدس، با استفاده از روایات دینی و تاریخی، به گونه مفصل معرفی شده است: نام‌ها، تاریخ و جغرافیای شهری که مکان مقدس در آن واقع شده و تاریخ مکان مقدس و وضعیت بنا و مهندسی آن و دیگر دانستنی‌های مربوط در هر بخش آمده است. از موضوعات مهم کتاب، ذکر و معرفی قبور و مکان‌هایی در زیارتگاه‌های هشتگانه است که برای زائران شایسته است آن‌ها را نیز زیارت کنند. از این‌رو فهرست مفصلی از اماکن مرتبط و قبور امامزادگان، علما و بزرگان دینی که در این زیارتگاه‌ها دفن شده‌اند، همراه اطلاعات تاریخی درباره آن‌ها، در بخش‌های مختلف کتاب، به چشم می‌خورد.


مقدمه‌ای در آداب و زیارت آل رسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و سادات و ثواب محبت و زیارت آنان در آغاز کتاب آمده است.
[۱۰] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۲۱-۶۵.
خاتمه کتاب در ۳۷ صفحه، به شهر مقدس قم و اماکن مذهبی و تاریخی آن، اختصاص یافته است.
[۱۱] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۴۷-۸۸۴.
صفحات پایانی کتاب نیز در ۹ صفحه، با عنوان شرح حال مؤلف، به انگیزه نویسنده از تالیف کتاب و شرح برخی سفرهای او به عتبات عراق و مشهد مقدس اختصاص یافته است.
[۱۲] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۸۷-۸۹۶.



فخرالواعظین به گفته خود، از حدود شصت منبع حدیثی، تاریخی، جغرافیایی و انساب و شرح حال‌نگاری، لغت و جز آن استفاده کرده
[۱۳] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۱۸، دیباچه مؤلف.
که تنها نام برخی از آن‌ها را در متن کتاب آورده
[۱۴] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۰.
[۱۵] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ۱۷۹.
[۱۶] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ۸۸۲.
و نام منابع بسیاری از اطلاعات ارائه شده را به دست نداده است. او، به گفته خود، کوشیده است از روایات موثق بهره بجوید
[۱۷] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۱۸، دیباچه مؤلف.
اما کتاب از روایات ضعیف خالی نیست و گاه به راویانی مانند وهب بن منبّه، که وثاقت آن‌ها محل تردید است
[۱۸] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۰.
استناد شده است.


در بخش مربوط به مکه، با عنوان حرم اول، از حدود چهل موضوع مرتبط با مکه، مانند جغرافیای حرم، حدود حرم، حجرالاسود، ثواب حج، وجه تسمیه مکه و جز آن، در ۸۹ صفحه، سخن رفته است.
[۱۹] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۶۹-۱۵۸.
برخی از مباحث این بخش به احکام فقهی حرم و حج اختصاص یافته است.
[۲۰] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۱۰۴-۱۱۰.
مشخصات ظاهری مسجدالحرام، از جمله طول و عرض آن و شبستان‌ها، معرفی شده است.
[۲۱] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۷۳.
فخرالواعظین، در توصیف اماکن مذهبی، گاه از وضعیت حال آن‌ها نیز سخن گفته؛ از جمله درباره مولدالنبی (خانه زادگاه پیامبر) تصریح کرده که امروزه این خانه بر همان حال سابق باقی، و زیارتگاه مردم است.
[۲۲] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۱۳۷
اما قرینه‌ای دال بر این که اطلاعات او حاصل مشاهدات خود اوست، در متن موجود نیست.


در بخش مدینه، با عنوان حرم دوم؛ مدینه منوره
[۲۳] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۱۶۱-۲۵۸.
بیش از چهل موضوع، مانند جغرافیای مدینه و شرح مشاهد آن، مرقد منور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، حد حرم، حد مسجدالنبی، فضیلت زیارت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، آداب زیارت، مساجد و معابد مدینه و اطراف آن، بقیع و مقابر امامان چهارگانه معصوم، آمده است.
[۲۴] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۱۸۲-۱۸۳.



کتاب جنات ثمانیه در سال۱۳۸۱ش، با تحقیق محمدرضا انصاری قمی، بر اساس تنها نسخه دست‌نوشته مؤلف
[۲۵] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۱۴.
که با شماره نسخه ۴۱۰۰ در آستان قدس رضوی
[۲۶] آصف فکرت، محمد، فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ص۱۶۹.
نگهداری می‌شود، در انتشارات دلیل ما، در ۸۹۶ صفحه، با قطع وزیری به چاپ رسیده است. مؤلف، خود، این نسخه را وقف آستان قدس نموده است.
[۲۷] حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۱۴، «مقدمه مصحح».



۱. فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی: محمد آصف فکرت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۹ش.
۲. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مسجد اعظم قم: رضا استادی، قم، کتابخانه مسجد اعظم، ۱۳۶۵ش.
۳. فهرستواره کتابهای فارسی: احمد منزوی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۲ش.


۱. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۹۶.
۲. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۸۷ .
۳. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص ۸۹۶.
۴. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۴۸
۵. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۸۷.
۶. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۲۹۸ و ۸۹۶.
۷. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۹۶.
۸. منزوی، احمد، فهرستواره کتابهای فارسی، ج۱، ص۲۰۹.
۹. استادی، رضا، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مسجد اعظم قم، ص۱۰۳-۱۰۵.
۱۰. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۲۱-۶۵.
۱۱. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۴۷-۸۸۴.
۱۲. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۸۷-۸۹۶.
۱۳. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۱۸، دیباچه مؤلف.
۱۴. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۰.
۱۵. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ۱۷۹.
۱۶. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ۸۸۲.
۱۷. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۱۸، دیباچه مؤلف.
۱۸. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۸۰.
۱۹. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۶۹-۱۵۸.
۲۰. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۱۰۴-۱۱۰.
۲۱. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۷۳.
۲۲. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۱۳۷
۲۳. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۱۶۱-۲۵۸.
۲۴. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۱۸۲-۱۸۳.
۲۵. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۱۴.
۲۶. آصف فکرت، محمد، فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ص۱۶۹.
۲۷. حسینی خلخالی، محمدباقر، جنات ثمانیه، ص۱۴، «مقدمه مصحح».



سید علی آقایی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «جنات ثمانیه»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۵/۲۶.    



جعبه ابزار