|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مرقد مطهر حضرت علی بن موسی‌الرضا (علیه‌السّلام) (۱۴۸ یا ۱۵۱-۲۰۳ق/۷۶۵ یا ۷۶۸-۷۱۸م)، هشتمین پیشوای شیعیان، در شهر مشهد مرکز استان خراسان واقع است. پیکر پاک امام رضا پس از شهادت در کنار قبر هارون‌الرشید (۱۴۸-۱۹۳ق/۷۶۵-۸۰۸م) که در خانه حَمید بن قَحْطَبَه (د ۱۵۹ق/۷۷۵م) در دهی به نام سَناباد نزدیک نوغان از توابع طوس قرار داشت، به خاک سپرده شد. فاصله سناباد تا طوس را از ۲ تا ۴ فرسنگ گفته‌اند. اختلاف اقوال در این مورد، ظاهراً می‌بایست از توسعه سناباد و تبدیل تدریجی آن به شهر در دوره‌های مختلف ناشی شده باشد. نخستین بنای حرم امام رضا (علیه‌السّلام)، به دست مأمون عباسی ساخته شد و بعد از آن، دیگران در دوره‌های مختلف به تکمیل و تجدید بنای آن پرداختند. ۲.۱ - مأمون عباسیمشهور است که مأمون عباسی (د ۲۱۸ق/۸۳۳م) پیش از شهادت امام رضا (علیه‌السّلام) قبه‌ای بر فراز گور هارون ساخته بود که امام (علیه‌السّلام) نیز در زیر همان قبه به خاک سپرده شد؛ بنابراین نخستین بنای حرم مطهر رضوی را می‌توان همان بقه هارونی به شمار آورد. اکنون نیز ۲ متر از دیوار چینه‌ایِ حرم که بنای آن منسوب به مأمون است، به جاست و بقیه بنا روی همان دیوار قرار دارد. پس از آن تا روزگار دیلمیان، نشانه‌ای حاکی از تجدید بنا یا مرمت حرم مطهر در دست نیست، ولی مسلم است که زیارت حرم در میان شیعیان رواج داشته و این بارگاه خجسته، مزاری معروف بوده است که جهانگردان و جغرافی‌دانانی مانند ابن‌حَوقَل و اِصْطَخْری و مقدسی از آن یاد کرده‌اند. گویا مقدسی (۳۴۵-۳۸۱ق/۹۵۶-۹۹۱م) نخستین کسی است که در کتاب خود از حرم امام رضا (علیه‌السّلام) به «مشهد» تعبیر کرده است. بنابراین، نظر اعتمادالسلطنه در مطلع الشمس که گفته است «مقدسی از مشهد ذکری ننموده» بی‌اساس است.۲.۲ - دیلمیاندیلمیان بقعه نخستین را به پاره‌ای تزیینات آراستند و در روزگار آنان که امیرانی شیعی مذهب بودند، زیارت حرم رضوی رواج یافت. در سده ۴ق/۱۰م سبکتکین غزنوی حرم مطهر را ویران کرد و زیارت آن را ممنوع ساخت، اما پسر او یمین‌الدوله محمود حرم را مرمت کرد و «بارگاهی نیک بپرداخت». بنابراین نظر پوپ که مرمت بنا را به سلطان محمود غزنوی نسبت می‌دهد، صحیح نیست. پس از وی عمیدالدوله فایق که بیهقی او را «خادم خاصه» نامیده، دست به تکمیل بقعه رضوی و آبادانی مشهد زد.آنگاه سوری بن مُعْتَزّ یا مُعِزّ، مشهور به صاحب دیوان که از سوی سلطان محمود بر خراسان حکومت داشت «و با ستمکاری، مردی نیکو صدقه و نماز بود و آثارهای خوش، وی را به طوس هست»، [۳]
بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، ج۱، ص۴۱۳، به کوشش قاسم غنی و علی‌اکبر فیاض، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
چیزهای دیگری بر حرم افزود و مناره‌ای برای آن بساخت «ودیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد» [۴]
بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، ج۱، ص۴۱۳، به کوشش قاسم غنی و علی‌اکبر فیاض، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
و اولین حصار را به دور شهر برافراشت. این بنا در حمله غُز‌ها در ۵۴۸ق/۱۱۵۳م دچار آسیب شد.۲.۳ - سلجوقیاندر روزگار سنجر سلجوقی (۵۱۱-۵۵۲ق/۱۱۱۷-۱۱۵۷م) شرف‌الدین ابوطاهر بن سعد بن علی قمی پس از مرمت بنا، گنبدی نیز بر آن ساخت. کاشی‌های ۸ ضلعی بسیار نفیس معروف به «کاشی‌های سنجری» که در ازاره حرم به کار رفته و اکنون در زیر قاب‌های بزرگ شیشه‌ای محافظت می‌شوند، از آثار تَرْکان زُمُرُّدملک دختر محمود سلجوقی است که پس از ۵۵۷ق/۱۱۶۱م نصب شده است. بر این کاشی‌ها، اعداد و اسامی پراکنده‌ای مانند «خمس‌مائه» و «اثنی‌عشر» و «ترکان زمردملک» و «شهید» دیده می‌شود. با توجه به این‌که محمود در ۵۵۷ق/۱۱۶۱م کور شد و درگذشت (و شاید کشته شد) از کاربرد واژه شهید برای در این کاشی‌ها، می‌توان دریافت که ازاره حرم پس از آن تاریخ نصب شده است. همچنین می‌توان حدس زد که در ۶۱۲ق/۱۲۱۵م کاشی‌های مزبور توسط علاءالدین محمد خوارزمشاه مرمت شده و عدد «اثنی‌عشر» بر روی کاشی‌ها، باقی‌مانده «سنه ۶۱۲» است که بعد‌ها دچار ریختگی شده و رقم «ستمائه» آن از میان رفته است.در روزگار خوارزمشاهیان نیز روضه رضوی مورد توجه بود و تزیینات نوینی بر آن افزوده شد؛ ازجمله ۲ محراب کاشیِ چینی نمای و کاشی‌های نفیس برجسته اطراف سردرِ پیش روی مبارک، از تزیینات علی بن محمد مُقْری و کتیبه‌ای حاوی ۲ بیت شعر فارسی از عبدالله بن محمود بن عبدالله در دیوار حرم مطهر که «سنه ۶۱۲» بر آن کتابت شده، از آثار همین دوره است. ۲.۴ - پسر چنگیزدر ۶۱۸ق/۱۲۲۱م با حمله تولی پسر چنگیز به روضه مقدس، بقعه رضوی دچار ویرانی شد، ولی به انهدام کامل نینجامید، زیرا همان‌سان که اشاره شد، کاشی‌های سنجری ازاره حرم که پس از ۵۵۷ق/۱۱۶۲م نصب شده است، هنوز در حرم هست. از آن پس تا حدود یک قرن بعد اطلاع مستندی که حاکی از مرمت حرم باشد، در دست نیست. ابن‌بطوطه که در ۷۳۴ق/۱۳۳۳م، یک قرن پس از ویرانی طوس، مشهد را دیده است، به عمارت زیبا و کاشی‌کاری و ضریح نقره‌ای مرقد اشاره می‌کند. محتمل است که این عمارت و کاشی‌کاری و آبادانی‌های دیگر از ساخته‌های سلطان محمد خدابنده باشد، خاصه آن‌که وی شیعی مذهب بوده است.گنبد حرم مطهر نیز از ساخته‌های هموست. در پشت زاویه شمالی حرم نیز چهارچوبی است که «سنه ۷۳۵» بر آن حک شده و در خود حرم کاشی‌هایی دیده می‌شود که دارای تاریخ ۷۶۰ است، ولی نام سازنده آن‌ها معلوم نیست. ۲.۵ - شاهرخ تیموریدر روزگار شاهرخ تیموری (حکومت: ۸۰۷-۸۵۰ق/۱۴۰۴-۱۱۴۶م) همسر او گوهرشادآغا، آثار ارزنده‌ای در حرم مطهر و اطراف آن پدید آورد. ازجمله ۲ رواق «دارِالحُفّاظ» و «دارالسَّیاده» را بنا کرد و مسجد جامع معروف «گوهرشاد» را در ۸۲۱ق/۱۴۱۸م زیر نظر معمار بزرگ، قوام‌الدین شیرازی ساخت. شاهرخ دومین حصار شهر مشهد را بنا کرد. روی گونزالس دوکلاویخو سفیر اسپانیا که در آن زمان مشهد را دیده است، از شکوه و عظمت بارگاه و گنبد نقره‌ای آن یاد می‌کند.سلطان حسین بایْقَرا (حکومت: ۸۷۵-۹۱۲ق/۱۴۷۰-۱۵۰۶م) که نامش در کتیبه سردرِ ایوان طلای «صحن عتیق» آمده است، به پایمردی وزیرش امیر علیشیر نوایی، نیمی از صحن عتیق فعلی را که بعد‌ها به وسیله شاه‌عباس صفوی توسعه یافت، بنا کرد. ایوان معروف به ایوان امیرعلیشیر هم در روزگار او ساخته شد. صفویان نیز در توسعه و تکمیل آستان قدس آثار ارزنده‌ای برجای گذاشتند. طلاکاری گنبد سلطان محمد خدابنده و ترمیم و طلاکاری مناره روزگار غزنویان، در ایام شاه‌طهماسب اول (حکومت: ۹۳۰-۹۸۴ق/۱۵۲۳-۱۵۷۶م) به انجام رسید و آخرین حصار شهر هم در روزگار او ساخته شد. ۲.۶ - شاه‌عباس اولشاهعباس اول (حکومت: ۹۹۶-۱۰۳۸ق/۱۵۸۷-۱۶۲۸م) علاوه بر توسعه صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود، طی سال‌های ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق/۱۶۰۱ تا ۱۶۰۷ تجدید کرد. کتیبه گنبد به خط علیرضا عباسی بر این معنی تصریح دارد. شاه‌عباس همچنین تعدادی قرآن خطی منسوب به ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) تقدیم آستان قدس کرد و الماس درشتی را که ازبک‌ها از آستانه قدس به غارت برده بودند و او آن را بازپس گرفته بود، به فتوای علما فروخت و با بهای آن املاک زیادی خرید و وقف کرد.۲.۷ - شاه‌عباس دومشاهعباس دوم (حکومت: ۹۹۶-۱۰۳۸ق/۱۵۸۷-۱۶۲۸م) علاوه بر توسعه صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود، طی سال‌های ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق/۱۶۰۱ تا ۱۶۰۷ تجدید کرد. کتیبه گنبد به خط علیرضا عباسی بر این معنی تصریح دارد. شاه‌عباس همچنین تعدادی قرآن خطی منسوب به ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) تقدیم آستان قدس کرد و الماس درشتی را که ازبک‌ها از آستانه مقدس به غارت برده بودند و او آن را بازپس گرفته بود، به فتوای علما فروخت و با بهای آن املاک زیادی خرید و وقف کرد.شاه‌عباس دوم (حکومت: ۱۰۵۲-۱۰۷۷ق/۱۶۴۲-۱۶۶۶م) صحن عتیق را تعمیر و کاشی‌کاری کرد و شاه سلیمان (حکومت: ۱۰۷۷-۱۱۰۵ق/۱۶۴۲-۱۶۹۳م) گنبد مطهر را که بر اثر زلزله ۱۰۸۴ق/۱۶۷۳م شکاف برداشته بود ـ به تصریح کتیبه‌ای که بر آن نصب شده ـ مرمت کرد و چندین مدرسه ساخت. ۲ بنای مهم آستان قدس، یکی رواقِ الله وردی‌خان و دیگری رواق حاتَم‌خانی نیز از ساخته‌های الله‌وردی‌خان و حاتم‌بیک اردوبادی از امیران بزرگ دولت صفوی است. ایوانی هم که در ضلع غربی «دارالضیافه» قرار دارد، از بناهای الله‌وردی‌خان است. ۲.۸ - افشاریاندر روزگار افشاریان، نادرشاه (۱۱۰۰-۱۱۶۰ق/۱۶۸۸-۱۷۴۷م) به تصریح قصیده فارسی ندیم و کتیبه‌های نگاشته شده در سال‌های ۱۱۴۵ق/۱۷۳۲م و ۱۱۴۶ق/۱۷۳۳م در ایوان طلای صحن عتیق و به تصریح محمدکاظم مروی وزیر مرو، مناره دوره غزنویان و ایوان امیرعلیشیر را طلاکاری کرد و مناره دیگری در همان صحن برپا داشت و اشیائی زرین و گوهرنشان به آستان قدس تقدیم داشت. سقاخانه‌ای هم که در وسط «صحن عتیق» جای داشت، از بناهای نادری بود که سنگاب یکپارچه آن را به امر نادر از هرات آوردند و اسماعیل‌خان طلایی سقفی بر روی ستون‌های مرمر برفراز آن بساخت و روی آن را با خشت‌های طلا تزیین کرد. به امر نادر مسیر یک نهر آب را به زیر حوض هدایت کردند تا حوض همواره پرآب باشد. این سقاخانه با مختصر تغییراتی، اکنون نیز برجای است ابراهیم‌خان برادر نادر نیز «هر دو درِ صحن را تَنْکه نقره گرفت». [۵]
مروی، محمدکاظم، عالم‌آرای نادری، ج۱، ص۲۰۳، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، زوار، ۱۳۶۴ش.
۲.۹ - فتحعلی شاهدر دوران فتحعلی شاه قاجار (حکومت: ۱۲۱۲-۱۲۵۰ق/۱۷۹۷-۱۸۳۴م) ساختمان «صحن جدید» آغاز شد و در روزگار محمدشاه (حکومت: ۱۲۵۰-۱۲۶۴ق/۱۸۳۴-۱۸۴۸م) ادامه یافت و در زمان ناصرالدین‌شاه (حکومت: ۱۲۶۴-۱۳۱۳ق/۱۸۴۸-۱۸۹۵م) به پایان رسید و ایوان آن طلاکاری شد. ایوان و سردر شمالی صحن عتیق معروف به «ایوان شاه‌عباسی» هم به تصریح کتیبه‌ای که بر آن قرار دارد، در ایام محمدشاه مرمت شده است. «توحید خانه مبارکه» نیز در زمان نیابت تولیت عضدالملک در ۱۲۷۶ق/۱۸۵۹م مرمت گشته است. همو در ۱۲۷۵ق/۱۸۵۸م دستور داد روی نقاشی‌ها و کاشی‌های نفیس حرم را آیینه‌کاری کنند. ناصرالدین‌شاه نیز دستور داد از دیوار تا بالای ایوان ناصری و سقف مقرنس آن را با خشت‌های طلا بپوشانند. از همین رو، این ایوان معروف به «ایوان ناصری» گردید.۲.۱۰ - مظفرالدین شاهدر ایام مظفرالدین شاه (حکومت: ۱۳۱۳-۱۳۲۴ق/۱۸۴۸-۱۹۰۶م) نیز هر ۲ صحن جدید و عتیق تعمیر شدند. کتیبه‌ای که در سمت راست دیوار داخلی ایوان و سردرِ غربیِ صحنِ عتیق به خط نستعلیق نوشته شده، بر این معنی تصریح دارد. در ۱۳۳۰ق/۱۹۱۲م ارتش روسیه تزاری به بهانه حفظ جان رعایای خود و ایجاد امنیت و آرامش در مشهد و متفرق کردن کسانی که با آرایش نظامی به طرفداری از محمدعلی شاه مخلوع در آستانه مقدسه تحصن کرده بودند، گنبد مطهر را گلوله‌باران کرد و خرابی‌هایی پدید آورد. [۶]
خراسانی، محمدهاشم، منتخب التواریخ، ص۶۳۳-۶۳۵، تهران، علمی، ۱۳۵۲ش.
پس از چندی حسین‌میرزا نیّرالدوله والی خراسان آن خرابی‌ها را با کمک اشخاص نیکوکار مرمت کرد.۲.۱۱ - پهلویپس از روزگار قاجار تعدادی از بناهای آستان قدس و خود ضریح مطهر مرمت گردید و ساختمان‌های نوینی بنیاد شد. در سال‌های ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش که فضای حرم از سمت «بالاسر مبارک» توسعه یافت، سقف مسجد بالاسر را نیز که فرسوده شده بود، برداشتند و پس از ایجاد سقف مسجد بالاسر را نیز که فرسوده شده بود، برداشتند و پس از ایجاد سقف بتونی، دیگرباره آن را کاشی‌کاری و تزیین کردند. ضلع شمالی حرم نیز توسعه یافت و به رواق «دارُالشُّکر» متصل شد. محراب قدیمی این مسجد که در ضلع جنوبی قرار داشت، بر اثر توسعه و تعمیرات ازآنجا برداشته شد و به موزه انتقال یافت. از اقدامات دیگری که در این دوره انجام گرفت، ایجاد ساختمان بزرگ موزه و کتابخانه و ساختمان اداری و توسعه خیابان‌های اطراف حرم و ایجاد فضای سبز را می‌توان ذکر کرد.۲.۱۲ - جمهوری اسلامیپس از تأسیس جمهوری اسلامی ایران، تغییراتی در ابنیه آستان قدس پدید آمد و ساختمان‌های جدیدی بنیاد گردید. در ۱۳۵۸ش، رواق «پشت سر مبارک» را حدود ۱۸ متر توسعه دادند و سال بعد گسترش ۲ ضلع «پیش روی مبارک» و «پایین پا» جمعاً به مساحت ۳۶ مـ ۲ به انجام رسید و پایین پا ۷۰/۱ متر تعریض شد. از کارهای این دوره، ساختمان مجدد بست‌ها و ایجاد بست طبرسی، ساختمان دانشگاه علوم اسلامی، بنای ۲ صحن جمهوری اسلامی و قدس، آغاز بنای جدید کتابخانه و موزه و بنای رواقی موسوم به «دارالولایه» را می‌توان نام برد.مراد از ابنیه آستان قدس حرم و ساختمان‌هایی است که در اطراف حرم جای دارد و وابسته به یک سازمان اداری است. این ساختمان‌ها عبارت است از حرم، گنبد، گلدسته‌ها، صحن‌ها، ایوان‌ها، رواق‌ها، بست‌ها، موزه و کتابخانه. ۳.۱ - حرمحرم بنایی است مستطیل شکل (نزدیک به مربع) به طول ۹۰/۱۰ و عرض ۴۰/۱۰ متر. ۴ صُفّه در ۴ طرف حرم واقع است که از آن‌ها به داخل حرم رفت و آمد می‌شود و طول دهانه هریک ۳ متر است. بالای این صفه‌ها ۴ صفه کوچک قرار دارد. ازاره حرم تا ارتفاع ۲۰ سانتی‌متر از سنگ مرمر است و بالاترِ آن به ارتفاع ۹۲ سانتی‌متر از کاشی‌های ۴ و ۶ و ۸ پهلو و کوکبی شکل پوشیده شده که بر اغلب آن‌ها آیات، احادیث و بر برخی دیگر نقش‌های اسلیمی برجسته دیده می‌شود.بر بالای این کاشی‌ها کتیبه‌ای برجسته بر روی کاشی‌های چینی نمای نفیس، حاوی آیاتی از سوره الفتح دیده می‌شود و بر بالای آن، کتیبه دیگری از مرمر به عرض ۳۲ سانتی‌متر هست که قصیده‌ای از دبیرالملک فراهانی به خط نستعلیق بر آن نوشته شده است. حرم از کف تا انتهای زیر سقف ۸۰/۱۸ متر ارتفاع دارد. کتیبه‌ای به عرض ۸۰ سانتی‌متر در منتهی‌الیه ۴ دیوار حرم که زیر طاق گنبد واقع است، در ارتفاع ۸۵/۶ متر از کف حرم قرار دارد که سوره جمعه به خط ثلث علیرضا عباسی بر آن نوشته شده است. داخل حرم ۳ محراب هست: یکی در دیوار جنوب شرقی حرم به عرض ۷۵/۱ و ارتفاع ۴۰/۲، دیگری در دیوار جنوب شرقی حرم به عرض ۱۵/۲ و ارتفاع ۶۰/۲، سوّمی در بالاسر مبارک، زیر طاق و صفه‌ای که از آن به مسجد بالاسر می‌روند، به عرض ۲۵/۱ و ارتفاع ۹۰/۱ متر. موقعیت ۴ صفه حرم از این قرار است: الف ـ صفه شمالی، در پشت سر مبارک، ب ـ صفه جنوبی، در پیش روی مبارک، جـ صفه شرقی، در پایین پای مبارک، د ـ صفه غربی، در بالاسر مبارک. در ایام عضد الملک میان صفه جنوبی و حرم دری از طلا نصب شده بود که به نام خود او معروف بوده و در ۱۳۵۳ش با در طلایی جدیدی تعویض گردیده است. درِ صفه شرقی نیز دارای نقوش و خطوطی برجسته است. متن آن از نقره و نقوش و خطوطش از طلاست. ۳.۲ - بقعه و ضریحکهنترین مأخذی که درباره بقعه و ضریح امام (علیه‌السّلام) به نظر رسیده است، مربوط به روزگار خوارزمشاهیان است.خوانساری در روضات الجنات از ثاقب المناقب نقل می‌کند که انوشیروانِ مجوسیِ اصفهانی که نزد قطب‌الدین محمد خوارزمشاه (حکومت: ۴۹۰-۵۲۱ق/۱۰۹۷-۱۱۲۷م) منزلتی داشت، از سوی وی به سفارت به نزد سلطان سنجر (حکومت: ۵۱۱-۵۲۲ق/۱۱۱۷-۱۱۵۷م) مأمور شد و چون به مرض بَرَص مبتلا بود و می‌دانست که این بیماری مایه بیزاری مردم است، از رفتن به نزد سنجر بیم داشت، امّا به پند کسانی، از امام شفا خواست و گفته‌اند که شفا یافت. پس از روی راستی اسلام آورد و صندوقی از نقره بر روی آرامگاه ساخت و مالی فراوان به روضه امام بخشید. در ادوار بعد، ابن‌بطوطه از ضریحی چوبی یاد می‌کند که سطح آن را با صفحات نقره پوشانده بوده‌اند. شاید مقصود ابن‌بطوطه از «ضریح» صندوق چوبی روی مرقد مبارک باشد. در این صورت بر اثر اشتباهِ ناشی از نقلِ این قول در کتاب‌هایِ پس از وی، اظهارنظر قطعی درباره احداث صندوق و ضریح امام دشوار می‌شود. چنانکه اشاره شد، با توجه به تاریخی که ابن‌بطوطه از مشهد دیدار کرده، به حدس صائب می‌توان گفت که صندوق مزبور ساخته سلطان محمد خدابنده بوده است و این همان است که تا ۱۳۱۱ش پابرجای بود. در روزگار شاه‌طهماسب اول بر آن صندوق، صفحاتی از طلا که آیاتی از قرآن مجید به خط علیرضا عباسی بر آن نقش شده بود، کوبیدند و این صندوق به همین سبب به «صندوق شاه‌عباسی» معروف شد که آن را در ۱۳۱۱ش به علت فرسودگی برداشتند و پس از تحویل صفحات زرین روی آن به موزه آستانه، صندوقی دیگر از سنگ مرمر به طول ۱۰/۲ و عرض ۰۶/۱ متر به جای آن نصب کردند. بقعه رضوی اینک دارای ۲ ضریح است: ضریح داخلی از فولاد جواهرنشان که در ایام نادری ساخته شد و شاهرخ افشار آن را در ۱۱۶۰ق/۱۷۴۷م وقف حرم کرد؛ و ضریح خارجی که در ۱۳۳۸ش از طلا و نقره ساخته و به جای ضریح فولادی فتحعلی شاه نصب شد. ضریح دیگری نیز ساخته عصر شاه‌عباس یا شاه‌طهماسب از چوب و آهن و صفحات طلا و نقره در بخش درونی بقعه بوده که به علت فرسودگی، در همان ایامی که ضریح جدید نصب می‌شد، آن را برداشتند و طلا و نقره آن را به خزانه آستان قدس تحویل دادند. طول ضریح جدید ۰۵/۴ و عرض آن ۰۶/۳ و ارتفاعش ۹۰/۳ متر است. ۲ ضلع درازترِ ضریح، هریک دارای ۴ دهانه و ۲ ضلع کوتاه‌تر آن، هریک دارای ۳ دهانه است که مجموعاً ۱۴ دهانه می‌شود. در میان و بالای این دهانه‌ها جمعاً ۱۸ صفحه بیضی‌شکل محدب از طلا نصب شده که احادیثی به خط ثلث بر روی آن‌ها نوشته شده است. بر بالا و اطراف ضریح، صفحاتی مضرّس از طلا نصب شده که نام ۱۴ معصوم بر روی آن‌ها به خط ثلث نوشته شده است. بالا‌تر از آن لبه و اطراف ضریح نیز جمعاً ۹۲ برگ از طلا جای دارد که بر روی هریک از آن‌ها اسم جلاله «الله» نوشته شده است. ۳.۳ - گنبدگنبد دارای ۲ پوشش است: پوشش نخستین، سقفی است که از زیر (داخل حرم) دیده می‌شود و مقرنس‌کاری است؛ پوشش دوم برفراز پوشش نخستین نهاده شده و از خارج با اجرهای طلا پوشانده شده است و در معرض دید مردم قرار دارد. این گنبد را نخستین بار شاه‌طهماسب اول طلاکاری کرد و سپس این طلاکاری توسط شاه‌عباس تجدید شد. ارتفاع حرم از کف آن تا انتهای زیر سقفِ مقعر (پوشش داخلی) ۸/۱۸ متر و تا قله گنبد بر فراز پوشش خارجی ۲۰/۳۱ متر است. پیرامون خارجی گنبد ۱/۴۲ متر، ارتفاع سرِ طرق گنبد ۵/۳ متر و ارتفاع سطح طلاکاری شده گنبد از آغاز تا قله آن ۴۰/۱۶ متر است. سطح خارجی گنبد که پوشیده از خشت‌های مسی یا لایه‌ای از طلاست، دارای نقوش و خطوط و کتیبه‌های ممتاز است.۳.۴ - گلدستههاحرم دارای ۲ گلدسته است، یک نزدیک گنبد و بالای ایوان طلای نادری، در جنوب صحن عتیق؛ و دیگری در شمال صحن عتیق و بر بالای ایوان عباسی. گلدسته نزدیک گنبد از آثاری سوری بن معتز است. این گلدسته یک‌بار توسط شاه‌طهماسب اول و بار دیگر توسط نادرشاه تعمیر و طلاکاری شد. ارتفاع آن از کف صحن تا قله ۵۰/۴۰ متر و پیرامون خارجی آن ۱۳ متر است. گلدسته دیگر به ارتفاع گلدسته پیشین توسط نادرشاه بنا و طلاکاری شده است.آستان قدس دارای ۵ صحن است: صحن عتیق (انقلاب) صحن جدید (آزادی)، صحن موزه (امام)، صحن جمهوری اسلامی و صحن قدس. صحن عتیق (انقلاب)، در شمال حرم واقع است. طول آن ۳۸/۱۰۴ و عرض آن ۵۲/۶۴ متر است. در پیرامون صحن تعدادی حجره در دو طبقه بنا شده است. ۴ ایوان، در ۴ سمت صحن، این حجره‌ها را از یکدیگر جدا می‌کند: ۳.۵ - ایوان‌های صحن انقلابصحن انقلاب دارای ایوان‌های متعددی است. این ایوان‌ها عبارتند از: ایوان جنوبی یا ایوان طلا، ایوان شمالی یا ایوان عباسی، ایوان غربی، ایوان و سردر شرقی.۳.۵.۱ - ایوان جنوبیایوان جنوبی یا ایوان طلا از بناهای امیرعلیشیر در قرن ۹ق/۱۵م است. چون سطح ایوان را نادرشاه طلاکاری کرده است، به ایوان نادری معروف است. طول ایوان ۷۰/۱۴ و عرض آن ۸۰/۷ و ارتفاع آن ۴/۲۱ متر است. ازاره ایوان به ارتفاع ۲ متر سنگ مرمر رنگارنگ است.روی ازاره احادیثی در فضیلت زیارت حرم به خط نستعلیق نوشته شده است. از ازاره تا سقف با خشت‌های مطلّا زینت شده است. در این ایوان ۴ در طلایی وجود دارد. درِ ضلع شرقی به توحید خانه و درِ ضلع غربی به کفشداری بزرگ باز می‌شود. درِ سوم در زاویه جنوب غربی است که به راهرو سقاخانه سابق و ازآنجا به دارالسیّاده راه دارد. چهارمین در، زاویه جنوب شرقی را به محلی که سابقاً قرآن خانه بود متصل می‌سازد. در ضلع جنوبی ایوان، طاقی مانند محراب هست که بر روی خشت‌های مطلای آن قصیده‌ای به فارسی از «ندیم» به خط نستعلیق محمدعلی بن سلیمان رضوی نوشته شده که بیانگر طلاکاری و مرمّت ایوان به دستور نادرشاه است. در پایان قصیده، ماده تاریخ اتمام آن (۱۱۴۵ق/۱۷۳۲م) ذکر شده است. بر بالای حجره‌های فوقانی این ایوان، کتیبه‌ای است به خط ثلث طلایی بر متن لاجوردی که حدیثی در فضیلت زیارت حرم امام رضا (علیه‌السّلام) بر آن نقش شده است. پیرامون سردر خارجی ایوان نیز کتیبه‌ای بر کاشی به خط ثلث سفید رنگ هست که سوره «کهیعص» (مریم) بر آن نوشته شده است. بر بالای این کتیبه، به خط کوفی زردرنگ آیاتی از سوره «یس» نقش شده است. ۳.۵.۲ - ایوان شمالیایوان شمالی یا ایوان عباسی که طول آن ۸۰/۱۴ و عرض آن ۲۰/۸ و ارتفاع آن ۵۰/۲۲ متر است. این ایوان ساخته شاه‌عباس اول است و در روزگار شاه‌عباس دوم مرمت شده است. شاید از همین رو است که پوپ [۸]
پوپ، آرتور آپهام، نامه آستان قدس، ص۸۹.
آن را به اشتباه به شاه‌عباس دوم نسبت داده است. کف ایوان با سنگ خَلَج فرش شده و ازاره آن سنگ تیره است. از روی ازاره به سمت بالا تا سقف، کاشی‌کاری است و بیش‌تر آن معرَّق است. در پشت این ایوان، به سمت شمال، صفّه بزرگی هست مانند محراب که با کاشی‌های معرق زینت داده شده است. ۴ غرقه فوقانی این ایوان نیز کاشی‌کاری است. در پیرامون صفه بزرگ، به خط ثلثِ محمدرضا امامی، در ۱۰۵۹ق/۱۶۴۹م، «بسمله و صلوات» نوشته شده است. در پیشانی این ایوان به خط ثلث زردرنگ، اثر محمدرضا امامی دارای همان تاریخ، نام شاه‌عباس دوم که امر به مرمت ایوان داده بود، آمده است.۳.۵.۳ - ایوان غربیاین ایوان و ایوان شرقی ساخته شاه‌عباس اول است. طول ایوان ۱۰/۲۴ و عرض آن ۹/۶ متر است. یک بار در ایام شاه‌عباس دوم و بار دیگر در روزگار ناصرالدین‌شاه مرمت شده است. کف ایوان از سنگ خلج و ازاره آن سنگ تیره است. از بالای ازاره تا سقف با کاشی‌های معرق پوشانده شده است. در ۳ سوی داخلی ایوان، کتیبه‌ای به خط ثلث سفیدرنگ، شامل چند حدیث به خط علیرضا عباسی نصب شده است. در پیشانی آن هم به خط ثلث زردرنگ بر زمینه لاجوردی آیه‌الکرسی نوشته شده است.۳.۵.۴ - ایوان شرقیبر بالای ایوان و سردر شرقی، نقاره‌خانه واقع است. طول ایوان ۲۰/۱۸، عرض آن ۸۰/۷ و ارتفاع آن ۲۶ متر است. کف ایوان از سنگ خلج و ازاره‌اش از سنگ تیره است. از روی ازاره تا سقف کاشی‌کاری است. داخل ایوان بالای در ورودی حرم، غرفه‌ای است که داخل آن با کاشی‌های معرق پوشیده شده و کتیبه‌ای به خط ثلث سفیدرنگ در آن هست که حدیثی از امام صادق (علیه‌السّلام) بر آن نوشته شده است. پیرامون سردر خارجی ایوان به خط ثلث سفیدرنگ سوره «المُزَّمِّل» کتیبه شده و بر پیشانی آن آیه «نور» به خط زردرنگ نوشته شده است. گرداگرد صحن عتیق ۱۲ صفه است: ۱. صفه جنوبیِ ایوانِ غربیِ صحن، دارای کتیبه‌ای است به خط ثلث بر کاشی معرق که آیاتی به خط علیرضا عباسی بر آن نوشته شده است؛ ۲. صفه دیگری در شمال ایوان غربی، دارای کتیبه‌ای است به خط علیرضا عباسی حاوی آیاتی از قرآن؛ ۳. صفه شمالی صحن که کتیبه‌ای ندارد؛ ۴. صفه دیگری در کنار صفه شمالی؛ ۵. صفه شمالی ایوان عباسی، با کتیبه‌ای به خط ثلث که آیه «مَثَلُ‌الَّذینَ یُنْفِقُونَ اَمْوالَهُم» بر آن مرقوم شده است؛ ۶. سفه دیگری در شرق ایوان عباسی، دارای کتیبه‌ای است که حدیثی از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به خط ثلث بر آن نوشته شده است؛ ۷. صفه شمالی ایوان شرقی، دارای کتیبه‌ای است به خط ثلث اثر محمدرضا امامی که حدیثی از امام علی (علیه‌السّلام) بر آن نوشته شده است؛ ۸. صفه دیگری در جنوب ایوان شرقی، کتیبه‌ای در آن هست به خط ثلثِ محمدرضا امامی حاوی حدیثی از امام علی (علیه‌السّلام) بر آن نوشته شده است؛ ۹. صفه کفشداری گنبد الله‌وردی‌خان، دارای کتیبه‌ای به خط ثلث از محمدرضا امامی حاوی حدیثی از امام علی (علیه‌السّلام)؛ ۱۰. صفه شرقی ایوان طلای نادری، دارای پنجره‌ای است برنجی معروف به پنجره فولاد که داخل حرم از آن دیده می‌شود؛ ۱۱. صفه دیگری در غرب ایوان طلای ناصری که از آن به حرم وارد می‌شوند، با کتیبه‌ای به خط محمدرضا امامی که حدیثی از امام رضا (علیه‌السّلام) بر آن نوشته شده است؛ ۱۲. صفه جنوب غربی صحن که فاقد کتیبه است. صحن جدید (آزادی)، در شرق حرم واقع است. طول این صحن ۵۰/۸۱ و عرض آن ۵۱ متر است. پیرامون صحن ۵۶ غرفه در پایین و همین تعداد غرفه در بالا ساخته شده است. در پشت بیش‌تر غرفه‌ها، اتاق‌های کوچک و بزرگ واقع است. به تصریح کتیبه بالای سردرِ ایوان شرقی و کتیبه سردرِ ایوان جنوبی این صحن، بنای آن را در ایام فتحعلی شاه و کاشی‌کاری آن در روزگار محمدشاه انجام گفته است. ازاره صحن به ارتفاع ۴۴/۱ متر از سنگ مرمر تیره و بالای ازاره روی تمام دیوار‌ها و پایه‌ها و سردر‌ها، با کاشی رنگارنگ آرایش یافته است. در وسط صحن به جای سقاخانه‌ای که برچیده شده، حوضی بزرگ بنا گردیده است که سنگاب یکپارچه سقاخانه مزبور را میان آن می‌توان دید.۳.۶ - ایوان‌های صحن آزادیدر ۴ سوی صحن، ۴ ایوان بزرگ هست:۳.۶.۱ - ایوان طلای ناصریطول ایوان و سردر طلای ناصری (غربی)، ۳۰/۱۵، عرض آن ۲۵/۷ و ارتفاع آن ۱۰/۲۰ متر است. این ایوان به وسیله دری طلایی و یک راهروِ کوچک و یک در طلایی دیگر به دارالسّعاده و از آنجا به حرم مطهر می‌پیوندد. کف ایوان و ازاره آن تا ارتفاع ۲ متر از سنگ مرمر پوشیده شده است. ایوان دارای ۴ غرفه فوقانی است که بدنه آن‌ها از خشت مطلّاست. در داخل ایوان کتیبه‌ای به خط نستعلیق برجسته از منشآت سرخوش دیده می‌شود که از تاریخ مرمت و طلاکاری و نام متصدیان آن حکایت می‌کند. پیرامون خارجی سردر، کتیبه‌ای هست به خط ثلث سفیدرنگ بر روی کاشی‌های لاجوردی که سوره «النَّبأ» بر آن نوشته شده است. در پیشانی این سردر به خط ثلث زردرنگ بر روی کاشی لاجوردی کتیبه‌ای هست که نام بانی ایوان و رواق مزبور ـ آصف‌الدوله ـ والی وقت خراسان بر آن نوشته شده است.۳.۵.۴ - ایوان شرقیطول این ایوان ۸۰/۱۵، عرض آن ۱۰/۷ و ارتفاع آن ۱۰/۲۰ متر است. کف ایوان با سنگ خلج فرش شده و ازاره آن از سنگ مرمر تیره است. از روی ازاره تا زیر سقفِ مقرنس‌کاری شده، با کاشی زینت یافته است. پیرامون ایوان، کتیبه‌ای به خط سفیدرنگ بر کاشی لاجوردی است حاوی سوره‌های «القیامه وَالْعَصْر». بر پیشانی ایوان به خط ثلث زردرنگ، تاریخ تزیین صحن و ایوان توسط محمدشاه در ۱۲۶۳ق/۱۸۴۷م نوشته شده است.۳.۵.۱ - ایوان جنوبیطول این ایوان ۳۰/۱۸، عرض آن ۳۰/۷ و ارتفاع آن ۲۰ متر است. سابقاً پشت این ایوان آشپزخانه خدمه آستانه قرار داشت که آن را خراب کردند و به عمارت و صحن امام خمینی (موزه سابق) ضمیمه کردند. اکنون این ایوان از صحن جدید به صحن امام راه دارد. کف ایوان، سنگ خلج و ازاره آن سنگ مرمر تیره است.از روی ازاره به بالا تا زیر سقف، کاشی‌کاری است. در این ایوان ۴ غرفه هست که زیر هریک به ترتیب، سوره‌های «الکافِرون، اَلتَّوحیدْ، الفَلَقْ و النّاس» نوشته شده است. در وسط ایوان کتیبه‌ای هست که روایتی از امام رضا (علیه‌السّلام) و روایتی از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به خط ثلث بر آن نوشته شده است. پیرامون ایوان نیز کتیبه‌ای به خط ثلث بر کاشی سفید با زمینه لاجوردی هست که سوره «المُنافِقون» بر آن نوشته شده و تاریخ کتابت آن ۱۲۶۲ق/۱۸۴۶م است. بر پیشانی ایوان هم کتیبه‌ای به خط ثلث بر کاشی زردرنگ با زمینه لاجوردی هست که از سال تزیین و مرمت آن در عهد محمدشاه گزارش می‌دهد. ۳.۵.۲ - ایوان شمالیطول این ایوان ۲۰/۱۷، عرض آن ۱۹/۷ و ارتفاع آن ۲۰ متر است. کف ایوان سنگ خلج و ازاره آن سنگ مرمر تیره است. از بالای ازاره تا زیر سقف، مزیّن به مقرنس، با کاشی آرایش یافته است. این ایوان در داخل صحن بر پیشانی سردر، کتیبه‌ای دارد به خط ثلث زردرنگ بر کاشی لاجوردی که تاریخ تزیین و وقف آن توسط مُوتمِن‌المُلک در روزگار ناصرالدین‌شاه درج شده است. کتیبه گرداگرد ایوان به خط ثلث و به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی، حاوی آیاتی از قرآن مجید است.۳.۷ - صحن امام خمینیدر جنوب صحن جدید و جنوب شرقی حرم مطهر، تعدادی دکان‌های کهنه و فرسوده و مدرسه نیمه ویرانی به نام مدرسه پایین پا یا مدرسه سعدالدین واقع بود. در ۱۳۱۶ش این بنا‌ها به اضافه چند خانه و بنای کهنه دیگر که آستانه خریداری کرد، برچیده شد و به جای آن صحنی دیگر و ساختمان‌هایی برای موزه و کتابخانه بنا گردید. این ساختمان ۸ سال به درازا کشید و در ۱۳۲۴ش افتتاح شد. در ۱۳۵۳ش این ساختمان‌ها (موزه، خزانه و کتابخانه) کاملاً برچیده شد و ۰۰۰ «۱ مترمربع زیربنای آن به محوطه صحن افزوده گشت و صحن موزه با وسعت ۰۰۰ «۱۰ مترمربع پدید آمد. همه صحن به ضخامت ۱۵ سانتی‌متر بتون‌ریزی و سنگ‌فرش شده و آب‌نمای بزرگی به ابعاد ۱۰/۴۴×۴۰/۱۳ متر از سنگ مرمر در وسط آن احداث شده است. این صحن از سوی شمال، با سردری بلند و زیبا که از مقرنس‌های باارزش پوشیده شده است، به صحن نو می‌پیوندد. در سوی شرق صحن، ساختمان جدید و زیبای موزه، کتابخانه و خزانه که با معماریِ سنتیِ اسلامی بنا شده واقع است. از سوی غرب، با سردر بلند و زیبای دیگری به ایوان شرقی مسجد گوهرشاد می‌پیوندد. سراسر ضلع شمالی و غربی این صحن با طاق‌نماهای کاشی‌کاریِ دو طبقه تزیین شده است. ضلع جنوبی با نرده‌های فلزی و درهایی به خیابان مدوّر عریضی که همه بناهای آستان قدس را در بر می‌گیرد، می‌پیوندد.۳.۸ - صحن جمهوری اسلامیبنای این صحن در ۱۳۶۰ش، در زمینی به وسعت ۰۰۰ «۲۵ مترمربع، میان بست بالا و مسجد گوهرشاد، جایی که فضای باز و آب‌نما بود، آغاز شد و در سال ۱۳۶۸ به بهره‌برداری رسید. این صحن از طریق مدرسه بالاسر مبارک به رواق دارالسّیاده و از آنجا به حرم مطهر متصل است.۳.۹ - صحن قدسفضای جلو صحن امام و مسجد گوهرشاد و ساختمان‌های فلکه خارجی و فلکه داخلی، روی هم صحن قدس را تشکیل می‌دهد. این صحن در سال ۱۳۶۷ به بهره‌برداری رسیده است.۳.۱۰ - رواقهادر استان قدس، ۱۵ رواق به شرح زیر وجود دارد:۳.۱۰.۱ - دارالحِفّاظاین بنا در جنوب حرم واقع است و از بناهای گوهرشاد است: طول رواق ۱۸، عرض آن ۶۵/۸ و ارتفاع آن تا زیر سقف ۸/۱۲ و تا پشت سقف ۴۶/۱۴ متر است. دارالحفاظ دارای ۷ صفه است. ۴ صفه آن دارای درهایی است که به حرم مطهر، رواق اُپَکْ‌میرزا (یا اُپْکَه‌میرزا)، دارالسیاده و راهرو کفشداری مسجد گوهرشاد باز می‌شوند. ازاره دور دارالحفاظ به ارتفاع ۷۰/۱ متر، سنگ‌های منبت‌کاری بسیار ظریف و زیباست. بالای ازاره بر روی سنگ اشعاری از قاآنی کتیبه شده است.۳.۱۰.۲ - دارُالسّیادهاین بنا در غرب مسجد بالاسر حرم واقع شده و از بناهای گوهرشاد است و از بزرگ‌ترین رواق‌های حرم به شمار می‌رود. طول رواق ۸۶/۳۱ متر است و عرض آن‌که از ۳ بخش متفاوت تشکیل می‌شود دارای این ابعاد است: عرض بخش میانی که بزرگ‌تر است ۳۰/۱۹ متر و عرض بخش‌های طرفین ۷۶/۷ متر است. ارتفاع رواق از کف تا زیر طاق ۸۷/۲۰ متر است. از دارالسیاده چند در به ایوان شمالی مسجد گوهرشاد، راهرو معروف به سقاخانه و از آنجا به ایوان طلای نادری و دارالحفاظ باز می‌شود. در اوایل روزگار صفویان که زلزله‌ای در مشهد رخ داد، دارالسیاده نیز مانند گنبد حرم دچار آسیب گشت، سپس به فرمان شاه‌طهماسب به مرمت آن پرداختند. بر بالای دری که میان دارالحفاظ و دارالسیاده است، اشعاری به خط نستعلیق نوشته شده که حاکی از ترمیم رواق و تاریخ آن است. ازاره دارالسیاده به ارتفاع ۸۰/۱ متر از کاشی معرّق است.۳.۱۰.۳ - دارُالسَّعادهاین بنا در شرق رواق‌های آستان قدس، میان ایوان طلای صحن جدید و رواق حاتم‌خانی قرار دارد. طول رواق ۹۰/۱۴، عرض آن ۸۰/۱۳ و ارتفاع آن ۸۰/۱۴ متر است. این رواق از ساخته‌های الله‌یارخان آصف‌الدوله قاجار است و توسط علی‌اصغرخان اتابک آیینه‌کاری شده است. ازاره رواق به ارتفاع ۴۰/۱ متر از سنگ مرمر است. بالای ازاره، بر روی سنگ مرمر به عرض ۴۰ سانتی‌متر، قصیده‌ای از صبوری مشهدی به خط نستعلیق کتیبه شده است. از بالای کتیبه تا سقف، آیینه‌کاری است.۳.۱۰.۴ - دارُالصِّیافَهرواقی است میان صحن جدید و رواق (گنبد) الله‌وردی‌خان. طول آن ۵/۱۵، عرض آن ۲۵/۹ و ارتفاع آن ۵/۱۵ متر است. کف این رواق از سنگ مرمر و ازاره آن به ارتفاع ۵۰/۱ متر از سنگ منبت است. بالای ازاره، کتیبه‌ای به عرض ۴۰ سانتی‌متر دیده می‌شود که سوره «الانسان» و «آیة‌الکرسی» به خط ثلث بر آن نقش بسته است و بالا‌تر از کتیبه، آیینه‌کاری شده است.۳.۱۰.۵ - دارُالذِّکْرمحل سابق مدرسه علی‌نقی‌میرزا است که در ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش نوسازی و مسقف شده و به دارالذکر موسوم گردیده است. طول رواق ۷۲/۱۵، عرض آن ۱۹/۱۲ و ارتفاع آن ۹ متر است. کف دارالذکر با مرمر سبزرنگ و ازاره‌اش تا ارتفاع ۵۰/۱ متر از مرمر سفید است. از بالای ازاره تا زیر سقف، آراسته به معرق و سقف آن گچ‌بری و مقرنس‌کاری است.دارُالسُّرُور: این رواق در جنوب دارالسعاده و شمال دارالذکر قرار دارد. رواق مزبور سابقاً آبدارخانه و بعداً دفتر امور داخلی آستان قدس بود که در ۱۳۳۴-۱۳۳۸ش به رواق بزرگی تبدیل شد و نامِ دارالسرور گرفت. طول رواق ۸۰/۲۴، عرض آن ۸۲/۴ و ارتفاع آن ۷۵/۴ متر است. کف این رواق و ازاره آن تا ارتفاع ۴۶/۱ متر از سنگ مرمر و از بالای ازاره تا زیر سقف آینه‌کاری است. ۳.۱۰.۶ - دارُالعِزَّاین رواق سابقاً کشیک‌خانه خادمان آستان قدس بود و در ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش پس از تعمیر و تزیین به رواق تبدیل شد. طول رواق ۶/۱۱، عرض آن ۱۲/۳ و ارتفاع آن ۳۵/۴ متر است. کف دارالعزة و ازاره آن تا ارتفاع ۴۸/۱ متر سنگ مرمر است و از آنجا تا زیر سقف آراسته به کاشی و سراسر سقف آینه‌کاری است. این رواق از شمال به دارالسرور و از شرق با ۳ در به دارالذکر و از غرب به دارالسّلام می‌پیوندد.۳.۱۰.۷ - دارُالسَّلاماین بنا در اصل ساختمانی دو طبقه و از بناهای گوهرشاد بود که تحویل‌خانه نام داشت و از آن به عنوان انبار فرش و آسایشگاه استفاده می‌شد.این محل در ۱۳۳۴-۱۳۳۸ش پس از تعمیر و تزیین، به رواق (گنبد) اپک‌میرزا متصل گردید و رواق دارالسلام پدید آمد. سپس در ۱۳۴۶ش آن را به راهرو کشیک‌خانه سابق پیوند دادند و رواقی بزرگ‌تر به طول ۲۰، عرض ۱۰ و ارتفاع ۵/۹ متر پدید آوردند. دارالسلام دارای ۳ در است که به شبستان مسجد گوهرشاد و دارالحفاظ و دارالعز گشوده می‌شود. ۳.۱۰.۸ - دارُالشُّکراین بنا پیش از این قرآن خانه (کتابخانه اسبق) آستانه بود. سپس با پیوستن آن به بخشی از راهروِ مسجد بالاسر و بخشی از راهروی که از این مسجد به توحیدخانه می‌رفت، به یک رواق تبدیل شد. دارالشکر رواقی مربع‌شکل به طول هر ضلع ۵۰/۶ و ارتفاع ۵۰/۹ متر است. کف رواق و ازاره‌اش تا ارتفاع ۷۰/۱ متر از سنگ مرمر است. از ازاره به بالا و نیز سراسر سقف آیینه‌کاری بود که اخیراً به جای آن‌ها کاشی نصب کرده‌اند.۳.۱۰.۹ - دارُالفَیْضاین بنا رواقی است متشکل از رواق‌های مسجد ریاض و صفه شاه‌طهماسب که در ۱۳۴۷ش پس از تعمیر و تعریض به دارالفیض موسوم شد. طول رواق ۸۵/۱۵، عرض آن ۹۰/۵ و ارتفاع آن ۵۰/۹ متر است. کف رواق و ازاره آن به ارتفاع ۶۷/۱ متر از سنگ مرمر است. بالای ازاره کتیبه‌ای است از مرمر به عرض ۳۳ سانتی‌متر که اشعاری از قاآنی به خط نستعلیق بر آن نوشته شده است. از روی کتیبه تا سقفِ مقرنس، با کاشی‌های معرق زینت شده است.۳.۱۰.۱۰ - توحیدخانهرواقی است در شمال حرم بین رواق پشت سر مبارک و صحن عتیق. طول رواق ۶۰/۸، عرض آن ۳۵/۷ و ارتفاع آن ۱۵ متر است.کف رواق و ازاره آن به ارتفاع ۶۰/۱ متر از سنگ مرمر است. بالای ازاره کتیبه‌ای است به عرض ۵۰ سانتی‌متر که نام ۱۲ امام (علیه‌السّلام) به خط ثلث بر آن نوشته شده است. از بالای کتیبه تا سقف آیینه‌کاری است. توحیدخانه از شرق، دری به سوی رواق الله‌وردی‌خان و از غرب دری دیگر به سوی ایوان طلای صحن جدید دارد. ۳.۱۰.۱۱ - حاتمخانیرواق (گنبد) حاتم‌خانی ساخته حاتم‌بیک اُردوبادی از امیران صفوی است که در حدود ۱۰۱۰ق/۱۶۰۱م بنا شده است. این رواق در شرق حرم واقع است و از در طلایی پایی پای مبارک به حرم راه دارد. این بنا از شرق به وسیله صفه بزرگ و مرتفعی به دارالسعاده می‌پیوندد. در شمال آن نیز صفه‌ای است که به رواق الله‌وردی‌خان راه دارد و از جنوب به کشیک‌خانه متصل می‌شود. طول رواق ۵۰/۱۳، عرض آن ۳۰/۷ و ارتفاع آن ۶۰/۱۱ متر است. کف رواق و ازاره آن به ارتفاع ۵۰/۱ از سنگ خلج و منبت است. در بالای ازاره کتیبه‌ای است به عرض ۴۰ سانتی‌متر از سنگ که بر آن قصیده‌ای حک شده است. از بالای کتیبه تا سقف، یا کاشی‌های معرق پوشانده شده است. در ۱۳۴۶ش، از ضلع جنوبی این رواق، راهی دیگر به دارالسعاده گشوده‌اند.۳.۱۰.۱۲ - اللهوردیخانرواق (گنبد) الله‌وردی‌خان ۸ ضلعی، ساخته الله‌وردی از امیران دولت صفوی است که در شرق توحیدخانه و شمال شرقی گنبد حاتم‌خانی واقع است. ارتفاع کف رواق تا سقف گنبد ۱۹/۱۶ متر است. کف رواق و ازاره آن به ارتفاع ۹۰/۱ متر از سنگ مرمر پوشانده شده و از بالای ازاره تا سقف و خود سقف با کاشی معرق آرایش یافته است. در ۸ پهلوی این رواق، ۸ صفه و بر بالای هریک از آن‌ها صفه‌ای کوچک‌تر واقع است. صفه‌های پایین به صحن عتیق، توحیدخانه، رواق حاتم‌خانی و دارالسعاده می‌پیوندند.۳.۱۰.۱۳ - دارالولایهاین رواق با زیربنایی برابر با ۲۳۰۵ مـ ۲، همچون بناهای دیگری که ساختمان آن در سال‌های اخیر آغاز شده، هم‌اکنون (۱۳۶۷ش) در حال احداث است و از غرب به صحن جمهوری اسلامی و از شرق توسط رواق‌های دیگر به حرم مطهر خواهد پیوست.۳.۱۰.۱۴ - مسجد بالاسراین مسجد متصل به حرم است و میان آن و دارالسعاده قرار دارد. بانی مسجد، ابوالحسن عراقی (د ۴۲۹ق/۱۰۳۸م)، دبیر غزنویان بوده است. کف مسجد با ازاره آن به ارتفاع ۹۰/۰ متر از سنگ مرمر است. از بالای ازاره تا ارتفاع ۷۰/۱ متری با کاشی‌های معرق ۶ و ۸ ضلعی، تزیین گردیده است. روی دیوار‌ها و سقف مسجد در عهد ناصری آیینه‌کاری شده بود که در ۱۳۴۴ش آن را با کاشی معرق آراستند. بر دیوارهای اطراف مسجد کتیبه‌ای است به خط ثلث که آیاتی از قرآن مجید بر آن نوشته شده است. در محرابی که در کنار صفه متصل به حرم و در شرق مسجد واقع است نیز چند کتیبه هست که آیات و احادیثی بر آن نوشته شده است.۳.۱۱ - بستهابست بنایی است در خارج از صحن مقدس که آغاز حریم ابنیه آستان قدس به شمار می‌رود. این بنا پیش از این، دیواری آجری و ساده و دارای ۳ دهانه متساوی برای رفت‌وآمد زائران بود که اغلب زنجیری به عنوان علامت بست (مأمن) برای پناهندگان به آستانه بر آن می‌آویختند. اکنون ۳ بست یکی در شرق و دیگری در غرب و سوّمی در شمال صحن عتیق وجود دارد.۳.۱۱.۱ - بست بالاقسمتی از بالاخیابان، از محل تقاطع فلکه تا ایوان غربی صحن عتیق را بست علیا یا بست بالاخیابان می‌گویند. در روزگار احمدشاه توسط سیدجواد ظَهیرُالاسلام (د ۱۳۴۴ش)، نایب التولیه وقت به جای دیوار آجری و ساده غرب بست، بنایی وسیع‌تر ساخته شد. در ۱۳۴۱ش آن را برچیدند و در ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش بنای بزرگی به جای آن ساختند. طول این بنا ۳۰ و عرض آن ۲۵/۱ و ارتفاعش ۷۰/۸ متر بود که ۵ گذرگاه داشت. در نوسازی حرم و توسعه فضای اطراف آن در ۱۳۵۳ش، تغییراتی در ساختمان این بست داده شد و سپس آن را به کلی برچیدند. در دوران جمهوری اسلامی ایران، بست مزبور با ظاهری جدید تجدید بنا شد و اکنون برجای است.۳.۱۱.۲ - بست پایینقسمتی از پایین خیابان، از محل تقاطع فلکه تا ایوان و سردر شرقی صحن را بست سفلی یا بست پایین خیابان می‌گفتند. سمت شرق این بست مانند بست بالا بنای کهنه‌ای داشت که برچیده شد و در ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش بنای جدیدی مانند بست بالا به جای آن ساخته شد. در ساختمان این بنا نیز در ۱۳۵۳ش تغییراتی داده شد، اما چندی بعد آن را برچیدند. سپس همراه با بست بالا تجدید بنا شد و اکنون قابل مشاهده است.۳.۱۱.۳ - بست طبرسیاین بست در شمال صحن عتیق، حدفاصل میان خیابان طبرسی و ایوان عباسی واقع است. این بست پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در کنار دانشگاه علوم اسلامی رضوی بنا شد.۳.۱۱.۴ - بست قبلهبست شیخ بهائی یا بست قبله در جنوب‌غربی حرم مطهر و جنوب رواق دارالولایه جای دارد. در شمال این بست، ورودی رواق دارالولایه و راهرو مدرسه دو در و مدرسه پریزاد قرار دارد. این بست گذرگاهی نیز به مسجد گوهرشاد، آسایشگاه خدام و بخش روشنایی حرم مطهر دارد. چون این بست رو به قبله است، به این نام موسوم شده است.۳.۱۲ - مؤسسات فرهنگیاز مؤسسات فرهنگی آستان قدس می‌توان کتابخانه، موزه، دانشگاه علوم اسلامی، مؤسسه پژوهش‌های اسلامی، بنیاد فرهنگی رضوی و مؤسسه چاپ و انتشارات را نام برد.۳.۱۲.۱ - کتابخانهدرباره کتابخانه آستان قدس و تاریخ پیدایش آن آگاهی دقیقی در دست نیست. با توجه به قراین تاریخی، محلی برای نگهداری قرآن‌ها و کتاب‌های وقفی در آستان قدس وجود داشته است. این معنی را از نام و احوال برخی از واقفان کتاب، در وقف نامه‌های مرقوم در پشت برخی کتاب‌ها و قرآن‌ها می‌توان دریافت. کهن‌ترین نسخه‌های موجود، قرآنی است که در ۳۹۳ق/۱۰۰۳م وقف شده است. همچنین جزواتی هست که واقف آن ابوالبرکات علی بن حسین بوده و در ۴۲۱ق/۱۰۳۰م وقف شده است. غیر از این‌ها می‌توان از قرآنی مربوط به سده ۵ق/۱۱م که توسط شَهْرْسِتّی دختر امیرابوالعباس خسرو پسر رکن‌الدوله دیلمی وقف شده، یاد کرد. پس از آن به مرور زمان، قرآن‌ها و کتاب‌هایی در آستان قدس گرد آمده و بدیهی است که در جایی نگهداری می‌شده است. مثلاً در زاویه جنوبی ایوانِ امیرعلیشیر جایی بوده به نام «قرآن‌خانه» که قرآن‌های خطی را در آنجا نگاه می‌داشته‌اند. در وقف‌نامه کتاب غایة‌الوصول (۸۲۵ق/۱۴۲۲م) جمله «خزانةالکتب» به چشم می‌خورد.از همین‌جا معلوم می‌شود که در قرن ۹ق/۱۵م کتابخانه‌ای در آستان قدس بوده است. با حمله ازبک‌ها در ۹۹۸ق/۱۵۹۰م، کتابخانه نیز دستخوش چپاول شد و بسیاری از قرآن‌ها و کتاب‌های نفیس آن از میان رفت. اسکندربیک منشی با ذکر «کتابخانه سرکار فیض» در عالم‌آرای عباسی به این معنی تصریح کرده است. پس از آن، شاه‌عباس با گردآوری کتاب‌های باقی‌مانده و آنچه خود او یا شیخ بهایی وقف کرد، کتابخانه جدید را پدید آورد و مدیری برای آن تعیین کرد. در روزگار افشاریان این کتابخانه دایر و مورد استفاده بود. نادرشاه نیز کتاب‌هایی وقف کتابخانه کرد. در طومارِ علیشاه (بخش چهارم همین مقاله) اسامی کارکنان کتابخانه (در آن زمان) با ذکر شغل و حقوقشان آمده است. در روزگار قاجاریان نیز کتابخانه مورد توجه و استفاده بوده است. در ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش بناهای قدیمی واقع در ضلع شرقی موزه را برچیدند؛ و به جای آن تالاری برای موزه در ۳ طبقه بنا نهادند، این ساختمان از جنوب به صحن موزه و از غرب به کتابخانه پیوسته و ضلع شمالی آن پشت ساختمان‌های صحن جدید واقع بود که از آن راهی به صحن جدید گشوده بودند. این ساختمان را بعداً برچیدند و فضای آن را به محوطه صحن امام افزودند. در ۱۳۵۳ش در ضلع شرقی صحن امام، ساختمان جدیدی برای کتابخانه، خزانه و موزه با بیش از ۰۰۰ «۱۰ مـ ۲ زیربنا در ۵ طبقه ساخته شد. ۲ طبقه این بنا پایین‌تر از سطح زمین و ۳ طبقه دیگر بالا‌تر از سطح زمین است. هر طبقه از آن دارای ۰۰۰ «۲ مـ ۲ زیربناست. یکی از ۲ طبقه زیرین به خزانه آستانه و دیگری به مخزن کتاب‌های خطی و تالار نمایشگاه اختصاص یافته است. دیوارهای این ۲ قسمت دارای درهای ایمنی ویژه و دیوارهای بتونی است. در طبقه همکف، تالار موزه واقع است. طبقه اول دارای ۲ سالن مطالعه مجزا برای آقایان و بانوان است. این بخش نیز دارای بالابَرِ ویژه کتاب و خدمات لازم است. در طبقه دوم، مخزن کتاب واقع است و بخشی از آن نیز به سازمان اداری کتابخانه اختصاص داده شده است. در سراسر این ساختمان، تجهیزات ویژه‌ای برای نگاهداری کتاب و اشیاء نفیس موزه مانند تأسیسات ایمنی، تلویزیون مداربسته، وسال آتش‌نشانی و دستگاه‌های تهویه و حرارت مرکزی و دستگاه ویژه تنظیم حرارت برای محیط نفیس نیز تدابیری به‌کاررفته است. این قرآن‌ها و کتاب‌ها در ویترین‌های گوناگون قرار گفته است تا در معرض دید باشد. کتابخانه آستان قدس، گنجینه‌ای عظیم و نفیس از قرآن‌ها و کتاب‌های خطی است که در طی چند قرن در آنجا گرد آمده و غالب آن‌ها کمیاب و برخی منحصربه‌فرد است. افزون بر این، تعداد زیادی مرقعات گران‌بهای خطی از آثار اساتید بزرگ خط در کتابخانه نگهداری می‌شود. تعداد قرآن‌های نفیس خطی به خط کوفی و نسخ و ثلث ۲۹۰ «۲ نسخه است که نفیس‌ترینِ آن‌ها در گنجینه قرآن نگهداری می‌شود. بسیاری از این قرآن‌ها مُذَهَّب و در تعدادی از آن‌ها تمام آیات با آب‌طلا نوشته شده است. کتابخانه ملک در تهران و کتابخانه وزیری در یزد، از سوی حاج‌حسین‌آقاملک و حاج‌سیدعلی‌محمد وزیری بانیان آن‌ها، وقف کتابخانه آستان قدس شده و تحت نظر آن، اداره می‌شود. کتابخانه مرکزی آستان قدس نیز دارای ۲ شعبه به نام‌های کتابخانه مسجدالرضا موسوم به شعبات ۱ و ۲ کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی است. علاوه بر این‌ها کتابخانه مروج یزد و کتابخانه نائین از کتابخانه‌های تابع کتابخانه مرکزی آستان قدس به شمار می‌روند. تعداد کتب آستان قدس مطابق آمار ۱۳۶۴ش از این قرار است: تعداد کتاب‌های چاپی ۰۰۰ «۱۴۹ جلد، تعداد کتاب‌های خطی ۰۷۰ «۱۵ جلد، تعداد قرآن‌های نفیس خطی ۲۹۰ «۲ جلد، تعداد جزوات خطی ۷۵۰ «۸ جلد، تعداد کتاب‌های کتابخانه‌های وابسته ۰۰۰ «۱۵ جلد و تعداد کل کتاب‌های آستان قدس رضوی ۱۱۰ «۱۹۰ جلد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تصمیم گرفته شد ساختمان جدیدی برای کتابخانه که به صورت روزافزونی توسعه می‌یابد احداث گردد. به همین منظور ساختن کتابخانه جدیدی در حدفاصل مقابل خیابان‌های طبرسی و بالاخیابان، واقع در ضلع شمالی فلکه حضرت، در زمینی به مساحت ۰۰۰ «۱۲ مـ ۲، با ۳ طبقه ساختمان آغاز گردید. این کتابخانه گنجایش یک‌میلیون کتاب را خواهد داشت.؟؟ ۳.۱۲.۲ - گنجینه قرآنیکی از مراکز وابسته به کتابخانه گنجینه قرآن است. در ۱۳۴۲ش، قرآن‌هایی را که از حیث خط و تذهیب و ترصیع و جلد و سایر امتیازات، منحصربه‌فرد بود، در یکجا به نام گنجینه قرآن گردآوردند و برای هریک کارت شناسایی تهیه کردند. کهن‌ترین قرآن خطی این گنجینه را ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر وزیر و صاحب دیوان سلطان محمود غزنوی در ربیع‌الاول ۳۹۳ق/ژانویه ۱۰۰۳م وقف حرم رضوی کرده است. جدید‌ترین قرآن خطی نیز قرآنی است به خط نسخ از قرن ۹ق/۱۵م با عبارت «بایْسُنْقُر بن شاهرخ بن تیمور گورکان» که در ۱۳۴۷ش وقف آستان قدس شده و از نظر خط و تذهیب و ترصیع بسیار نفیس است. تعداد قرآن‌هایی که در این گنجینه گرد آمده بیش از ۲۰۰ نسخه است.۳.۱۲.۳ - موزهدر موزه آستان قدس نیز اشیاء بسیار نفیس و غالباً بی‌همتایی نگهداری می‌شود که در طی قرون مختلف در خزانه رضوی گرد آمده است. اشیاء موزه شامل سکّه‌های نفیس از دوره‌های قبل از اسلام و پس از آن، جواهرات گران‌بها، قالیچه‌های نفیس، شمشیر‌ها و خنجرهای مرصّع متعلق به امیران و حاکمان دوره‌های مختلف، منبر، سنگاب، شمعدان، چلچراغ و بسیاری اشیاء دیگر است که اکنون همگی طبقه‌بندی شده و در معرض دید عموم قرار دارند. درآمد موزه صرف خرید کتاب برای کتابخانه می‌شود. غیر از موزه مرکزی آستان قدس، موزه ملک‌آباد در محل کاخ شاه سابق، وابسته به آستان قدس که هم‌اکنون دایر است و نیز موزه مردم‌شناسی که تا این تاریخ افتتاح نشده است، هردو، از موزه‌های تابع آستان قدس و تشکیلات اداری آن به شمار می‌روند.۳.۱۲.۴ - دانشگاه علوم اسلامیاین دانشگاه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، توسط آستان قدس در کنار بست طبرسی نزدیک ایوان عباسی احداث شد. دانشگاه مزبور که اینک دایر است به جای مدرسه قدیم میرزا جعفر، به انضمام مدرسه خیرات‌خان و چند ساختمان اطراف آن بنا گردید. دانشگاه علوم اسلامی دارای ۲۲ کلاس درس، ۲۵۰ اتاق خواب، مسجد، رختشوی‌خانه، آبدارخانه، فروشگاه، سلف‌سرویس و سالن اجتماعات است. سطح این دانشگاه در مجموع به ۰۰۰ «۲۲ مترمربع می‌رسد.۳.۱۲.۵ - مؤسسه پژوهش‌های اسلامیاین مؤسسه در ۱۳۶۴ش به منظور تحقیق در زمینه معارف اسلامی، مطالعات اجتماعی، زبان‌های خارجی، نشر کتاب و مجلات ادواری، با همکاری استادان دانشگاه و حوزه علمیّه تأسیس شد. مؤسسه نامبرده در بلوار شهید منتظری (تلویزیون) واقع است.۳.۱۲.۶ - بنیاد فرهنگی رضویمؤسسهای است پژوهشی و آموزشی، شامل مجموعه‌ای از دبستان تا دانشگاه که طالبان علم از آغاز برای ورود به دوره تحصیلات عالی در مجموعه‌های آموزشی آن به تحصیل می‌پردازند.۳.۱۲.۷ - مؤسسه چاپ و انتشاراتاین تشکیلات در ۱۳۶۲ش تأسیس شد و هدف از تأسیس آن، تألیف و ترجمه و تصحیح و نشر کتب و آثار مربوط به معارف اسلامی و تحقیقات نوین در علوم و فنون مختلف است. این مؤسسه در خیابان کوه‌سنگی مشهد واقع است.مراد از موقوفات آستان قدس، اموال و املاکی است که خرید و فروش «اصل» آن‌ها موقوف شده و منافع و درآمدهای حاصل از آن به مصارف تعیین شده در وقف نامه‌ها می‌رسد. اسنادِ وقفِ بسیاری از اموال منقول و غیرمنقول که از روزگاران کهن وقف حرم رضوی شده باقی است و خود دارای ارزش تاریخی فراوان است. بسیاری از موقوفات از سوی ثروتمندان یا امیران و حاکمان وقت برای کمک به زائران یا مستمندانی که مجاور و معتکف حرم بوده‌اند، وقف شده است، یا خود زائران به فراخور حال خویش اموالی نیاز کرده‌اند. اسناد بسیاری از این موقوفات در حملات متعدد مغول و ازبک و افغان به مشهد از میان رفته و آنجا باقی است بیش‌تر مربوط به اوقاف روزگار صفوی به این سوی است. نام همه املاکی هم که وقف آستان بوده و بعداً تصاحب شده و از میان رفته، باقی است. ۴.۱ - زمان نادرشاهدر روزگار نادرشاه، املاک آستانه مدتی از سوی دیوان وی ضبط شد، ولی سپس برادرزاده‌اش عادل‌شاه [۹]
ناصرالدین‌شاه قاجار، سفرنامه خراسان، ص۱۴۰-۱۴۱، به کوشش محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، تهران، سنگی، ۱۳۰۶ق.
موقوفات ضبط شده را به اضافه «یک‌صد زوج زراعتی از املاکِ مزروعیِ ابتیاعی و انتقالی خود و دولت» را مجدداً به آستانه بازگرداند و صورتی از رَقَبات موقوفه را در «طومارِ علیشاه» تنظیم کرد که اکنون در کتابخانه محفوظ است.۴.۲ - زمان ناصرالدینشاهدر روزگار ناصرالدین‌شاه، عضدالملک نایب‌التولیه وقت نیز فهرستی از املاک و مستغلات موقوفه آستان قدس را تنظیم کرد. این طومار در همان وقت به امضای امنای آستان قدس و علمای وقت رسید. از سوی ناصرالدین‌شاه نیز فرمانی در این مورد صادر شد که در کتابخانه آستانه محفوظ است.در این میان گاهی بر اثر حوادث نامطلوب سیاسی و ضعف متولیان و یا سودجویی متصدیان، منافع و عواید حاصله از اوقاف یا خود املاک موقوفه تصرف می‌شده یا از حَیّز انتفاع ساقط می‌گردیده است. در طومارِ علیشاهی و طومارِ موقوفاتِ عضدالملک به این معنی تصریح شده است و اساساً منظور از صورت‌برداری از رقبات موقوفه نیز تلاش در جلوگیری از وقوع چنین پیش‌آمد‌ها بوده است. ۴.۳ - زمان جمهوری اسلامیدر چند دهه اخیر موقوفات آستان قدس تدریجاً به ثبت داده شده و برای همه آن‌ها اسناد مالکیت به نام آستان قدس صادر گردیده است.موقوفات غیرمنقول آستان قدس علاوه بر املاک کشاورزی، شامل بازار، سرا، زمین، کارخانه، بیمارستان، حمام، باغ، کاریز، دکان و منزل نیز می‌شود. بخش عمده این موقوفات در مشهد و شهرهای خراسان و بقیه در تهران، قزوین، رشت، مازندران، آذربایجان، کرمان، اصفهان و شیراز است. مصرف موقوفات اغلب از سوی وقف‌کنندگان معلوم شده است. برخی نیز به صورت مطلق وقف شده است تا به صلاح‌دید متولی وقت به مصرف برسد. املاکی که وقف‌نامه آن‌ها از میان رفته، جزو این‌گونه موقوفات به شمار می‌آید. در بخش دیگری از موقوفات، واقفان، مصرف قسمتی از آن‌ها را معین کرده و قسمتی را در اختیار تولیت آستان قدس نهاده‌اند. از چگونگی تولیت و تشکیلات اداری آستان قدس در ادوار پیش از طهماسب اول صفوی (۹۲۰-۹۸۴ق/۱۵۱۴-۱۵۷۶م) اطلاعات چندانی در دست نیست. از برخی قراین و آثار برمی‌آید که حرم مطهر را از قدیم خادمان و مباشران بوده است. همچنین اربلی (د ۶۸۳ق/۱۲۸۴م) در کشف‌الغمه از زنی یاد می‌کند که در روزگار سامانیان مباشرت بقعه مبارکه را برعهده داشته است. ۵.۱ - پیش از صفویهپیش از روزگار صفوی، اداره بقعه رضوی برعهده نقیبان که بیش‌تر از سادات و علما بوده‌اند، قرار داشته است. خواندمیر از «سادات عظام و نقباء کرام روضه مقدسه رضویّه» سخن می‌گوید و نام چند تن از آنان را برمی‌شمارد. اولین کسی که به عنوان نقیب مشهد از او یاد شده، میرزا بَدرالدین نقیب (قرن ۸ق/۱۴م) معاصر سلطان محمد خدابنده (اُولْجایْتو) است که شهر مشهد را از تعرض و دستبرد «یَساوَر» محفوظ داشت.۵.۲ - زمان شاهرخ تیموریدر ایام شاهرخ تیموری نیز نقیب مشهد، علاءالدوله علی حمیدی علوی مشهدی رضوی نام داشت که گوهرشاد در وقف‌نامه خود، تولیت بقاع متبرکه و اوقاف مذکوره مسجد گوهرشاد را به او واگذاشت. اداره آستان قدس به وسیله نقیبان تا تصرف مشهد توسط طهماسب صفوی ادامه داشت. پس از آن شاه‌طهماسب با وقف املاکی بر آستان قدس، متولی خاصی غیر از نقیبان از جانب خود معین کرد. نخستین نایل‌التولیه آستان قدس در ایام وی، امیرابوالولی پسر میرشاه محمود انجوی شیرازی «سیدِ فاضلِ فقیهِ متعصبِ در تشیع» بود. [۱۰]
اسکندربیگ ترکمان، عالم‌آرای عباسی، ج۱، ص۱۴۸، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰ش.
۵.۳ - زمان صفویاندر روزگار صفویان‌گاه دو تن به نیابت تولیت منصوب می‌شدند. متصدیان جزء در دستگاه اداری آستان قدس در آن ایام عبارت بودند از تنی چند خادم، فراش و قاری که به ترتیب تحت ریاست خادم‌باشی، سرکشیک و صدرالحُفّاظ انجام وظیفه می‌کردند. عده‌ای نیز به عنوان متصدیان دفتری و مباشران املاک، به کار مشغول بودند. خادمان و کارکنان آستان قدس دارای مقرری بودند و هر سال مبلغی نقد و مقداری غله از محل درآمد موقوفات دریافت می‌کردند.۴.۱ - زمان نادرشاهدر روزگار نادرشاه که موقوفات آستانه یک چند ضبط شد، فقط آنچه زائران به داخل ضریح می‌ریختند به خادمان داده می‌شد و تعداد خدام نیز از ۵ تن به ۳ تن کاهش یافت. در طومارِ علیشاهی مراتب و وظایف متولی و کارکنان اعم از ناظر، سرکشیک، کلیددار، مهردار، مدرس، خادم‌باشی، نایب‌الزیاره، صدرالحّفّاظ، امام، خطیب، واعظ و دیگران آمده است. در مورد «اخراجات» موقوفات آستانه نیز فرمان‌های جامعی اعم از تأمین روشنایی، اطعام [فقیر [|فقرا]]، معالجه بیماران، نظارت و مرمت ابنیه و حقوق کارکنان به تفصیل صادر شده است. محاسبات مالی آستان قدس که به شیوه محاسبات دیوانی قدیم یعنی سیاق‌نویسی بوده است. تا اواسط دوره قاجاریان به همین روش، در پایان هرسال صورت جامعی از درآمد و هزینه یک‌ساله به وسیله مستوفیان با ذکر جزئیات تنظیم می‌شد و به امضاء و مهر نایب‌التولیه وقت می‌رسید.۵.۵ - زمان قاجاریاناز اواسط دوره قاجاریان به علت خرید و فروش منصب نیابت تولیت و فساد متولیان، اداره آستان قدس دچار اختلال شد و رشته کار‌ها از هم گسیخت تا جایی که پاره‌ای از املاک کشاورزی و مستغلات آستانه را تصرف کردند و به تملک خود درآوردند. در ۱۳۰۵ش آیین‌نامه‌ای برای اداره آستان قدس وضع گردید که تا ۱۳۲۸ش نافذ بود.در این سال آیین‌نامه جدیدی در ۹ فصل و ۷۶ ماده تدوین شد و در ۱۳۴۰ش ۲ ماده به آن الحاق گشت. در ۱۳۵۴ش، کارکنان آستانه مشمول طرح طبقه‌بندی مشاغل شدند و هرکدام در گروه مناسب جای گرفتند. با این اقدام، هر نوع ترفیع و انتقال و استخدام، بر اساس ضوابط و مقررات مدون انجام می‌شود. در همین سال آیین‌نامه‌های اداری و مالی جدیدی برای آستان قدس تدوین شد و امور اداری آستانه بر اساس آیین‌نامه‌های مزبور به جریان افتاد. نمودار سازمانی آستان قدس رضوی در صفحه بعد آمده است. [۱۱]
آستان قدس رضوی، دیروز و امروز، ص۲۸-۲۹.
[۱۲]
آستان قدس رضوی، دیروز و امروز، ص۳۲-۳۳.
[۱۳]
آستان قدس رضوی، دیروز و امروز، ص۳۸.
[۱۴]
آستان قدس رضوی، دیروز و امروز، ص۱۵۰-۱۵۱.
[۱۵]
آستان قدس رضوی، انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، ص۳۹.
[۱۶]
آستان قدس رضوی، انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، ص۴۵.
[۱۷]
آستان قدس رضوی، انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، ص۴۸.
[۱۸]
آستان قدس رضوی، انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، ص۵۰.
[۱۹]
آستان قدس رضوی، انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، ص۵۴-۵۹.
[۲۰]
آستان قدس رضوی، انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، ص۶۵.
[۲۱]
آستان قدس رضوی، انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، ص۲۲۹.
[۲۲]
آستان قدس رضوی، انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، ص۲۴۲-۲۴۳.
[۲۳]
ابن‌بطوطه، محمد بن عبدالله، سفرنامه، ج۱، ص۴۴۱.
[۲۶]
ابن‌طِقْطَقی، محمد بن علی، تاریخ فخری، ص۳۰۱.
[۲۷]
ابوالفداء، اسماعیل، تقویم البلدان، ص۱۵۰.
[۲۸]
ادیب هروی، محمدحسن، حدیقة الرضویة، مشهد، ۱۳۲۶ش، ص۱۷۰-۲۳۲.
[۳۰]
استرآبادی، میرزامهدی‌خان، جهانگشای نادری، ص۳۶۰.
[۳۱]
اسکندربیگ ترکمان، عالم‌آرای عباسی، ج۲، ص۸۲۷.
[۳۲]
اسکندربیگ ترکمان، عالم‌آرای عباسی، ج۲، ص۸۵۴.
[۳۳]
اسکندربیگ ترکمان، عالم‌آرای عباسی، ج۲، ص۸۷۱.
[۳۴]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان، مطلع الشمس، ص۵۰-۵۱.
[۳۵]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان، مطلع الشمس، ص۱۵۵.
[۳۶]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان، مطلع الشمس، ص۲۳۸.
[۳۸]
اعتضادپور، علی، «ابنیه آستان قدس»، ص۲۲۵.
[۳۹]
بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ، تذکره جغرافیای تاریخی ایران، ص۱۳۳.
[۴۰]
خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، ج۲، ص۸۲.
[۴۱]
خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، ج۴، ص۱۳۹.
[۴۲]
خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، ج۴، ص۳۱۹.
[۴۳]
خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۳.
[۴۴]
خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، ج۴، ص۵۰۸.
[۴۵]
رضوان، محمدحسن، «ساختمان جدید بست‌های آستان قدس»، ص۹۷-۹۹.
[۴۶]
سعیدی، غلامرضا، تحقیقات تاریخی خراسان، ص۵۲-۵۳.
[۴۷]
شوشتری قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، ص۱۱۵.
[۴۸]
طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، ص۳۰۳.
[۵۰]
کربلایی تبریزی، حافظ‌حسین، روضات الجنات، ج۲، ص۳۷۳.
[۵۱]
مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، ص۱۵۱.
[۵۲]
مسعودی، علی بن حسین، مروج‌الذهب، ج۳، ص۴۴۱.
[۵۴]
مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۱۰-۱۱۱.
[۵۵]
مولوی، عبدالمجید، «نظری به حریم پاک امام»، نامه آستان قدس، ص۱۱۳.
[۵۶]
میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة الصفا، ج۵، ص۴۹۸.
[۵۷]
میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة الصفا، ج۸، ص۳۱۲.
(۱) آستان قدس رضوی، دیروز و امروز، تهران، سحاب، ۱۳۵۶ش. (۲) آستان قدس رضوی، انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، تهران، ۱۳۶۴ش. (۳) ابن‌اثیر، عزالدین، الکامل، بیروت، دارصادر، ۱۴۰۲ق. (۴) ابن‌بطوطه، محمد بن عبدالله، سفرنامه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱ش. (۵) ابن‌حوقل، ابوالقاسم محمد، صورةلارض، ترجمه جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۵ش. (۶) ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات‌الاعیان، بیروت، دارصادر، ۱۹۷۰م. (۷) ابن‌طِقْطَقی، محمد بن علی، تاریخ فخری، ترجمه محمدوحید گلپایگانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش. (۸) ابوالفداء، اسماعیل، تقویم البلدان، به کوشش رنوو دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م. (۹) ادیب هروی، محمدحسن، حدیقة‌الرضویة، مشهد، ۱۳۲۶ش. (۱۰) اربلی، ابوالحسن علی، کشف‌الغمة، بیروت، دارالکتب‌الاسلامی، ۱۴۰۱ق. (۱۱) استرآبادی، میرزامهدی‌خان، جهانگشای نادری، به کوشش عبدالله انوار، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۱ش. (۱۲) اسکندربیگ ترکمان، عالم‌آرای عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰ش. (۱۳) اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷ش. (۱۴) اعتضادپور، علی، «ابنیه آستان قدس»، نامه آستان قدس، دوره ۶ شماره ۲ و ۳ (بهمن، ۱۳۴۴ش). (۱۵) اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان، مطلع‌الشمس، تهران، ۱۳۰۱/۲/۸ق. (۱۶) بارتولد، و و، تذکره جغرافیای تاریخی ایران، ترجمه حمزه سردادور، تهران، توس، ۱۳۵۸ش. (۱۷) بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش قاسم غنی و علی‌اکبر فیاض، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش. (۱۸) پوپ، آرتور آپهام، «حرم مطهر امام رضا در مشهد»، ترجمه محمدعلی صبوری، نامه آستان قدس، دوره ۸ شماره ۱ (اسفند ۱۳۴۷ش). (۱۹) خراسانی، محمدهاشم، منتخب التواریخ، تهران، علمی، ۱۳۵۲ش. (۲۰) خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش. (۲۱) خوانساری، محمدباقر، روضات‌الجنات، بیروت، ۱۳۹۰ق. (۲۲) رضوان، محمدحسن، «ساختمان جدید بست‌های آستان قدس»، نامه آستان قدس، دوره ۶، شماره ۱۹ (آذر ۱۳۴۳ش). (۲۳) سعیدی، غلامرضا، تحقیقات تاریخی خراسان، نامه آستان قدس، دوره ۶، شماره ۱۷، نوروز ۱۳۴۳. (۲۴) شوشتری قاضی نورالله، مجالس‌المؤمنین، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۵ق. (۲۵) طبرسی، فضل بن حسن، اعلام‌الوری، بیروت، دارالمعرفة، ۱۳۹۹ق. (۲۶) قزوینی، زکریا بن محمد، آثارالبلاد، بیروت، دارصادر. (۲۷) کربلایی تبریزی، حافظ‌حسین، روضات‌الجنات، به کوشش جعفر سلطان قرایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۴ش. (۲۸) مروی، محمدکاظم، عالم‌آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، زوار، ۱۳۶۴ش. (۲۹) مستوفی، حمدالله، نزهة‌القلوب، به اهتمام گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۲ش. (۳۰) مسعودی، علی بن حسین، مروج‌الذهب، بیروت، دارالاندلس. (۳۱) مفید، ابوعبداله محمد، الارشاد، ترجمه محمدباقر ساعدی خراسانی، تهران، اسلامیه، ۱۳۵۱ش. (۳۲) مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم. (۳۳) مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس ۱۹۱۶م. (۳۴) مؤتمن، علی، راهنما یا تاریخ آستان قدس رضوی، تهران، آستان قدس، ۱۳۴۸. (۳۵) مولوی، عبدالمجید، «نظری به حریم پاک امام»، نامه آستان قدس، دوره ۶، شماره ۲۰ (نوروز ۱۳۴۴ش). (۳۶) میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌الصفا، تهران، خیام و دیگران، ۱۳۳۹ش. (۳۷) ناصرالدین‌شاه قاجار، سفرنامه خراسان، به کوشش محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، تهران، سنگی، ۱۳۰۶ق. (۳۸) یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم‌البلدان، به کوشش فردیناندووستنفلد، لایپزیگ، ۱۸۶۶-۱۸۷۰م. (۳۹) یعقوبی، ابن‌واضح، البلدان، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آستان قدس رضوی»، ج۱، ص۱۹۹. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
