جنبش بابایی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

بابایی، نام جنبشی دینی ـ اجتماعی است که مراکز ترکمان نشین آسیای صغیر را چند سال پیش از هجوم مغول به آشوب کشید.

---

این جنبش ظاهراً در تاریخ عمومی تحولات اجتماعی و فرهنگی مردم ترک، اهمیت بسیار داشته است. جنبش بابایی با طریقه مولویه که در میان مرفهان جامعه رواج داشت، به طور بنیادی در تضاد آشکار بود. با این‌که آگاهی بسیار اندکی درباره جنبش بابایی در دست است، این جنبش یقیناً اهمیت بسیار داشته است، زیرا قطع نظر از ابن بی بی، وقایع نگار سلجوقی اهمیت آن را سبط ابن جوزی دمشقی، عالم و مورخ آن عصر و سیمونِ سن کانتنی، مبلّغ مذهبی فرانسیسکن و اندکی بعد ابن عبری، تاریخ نویس سریانی نیز متذکر شده‌اند.
جنبش بابایی را تنها با توجه به بعضی از خصوصیات کلی، توسعه دولت سلجوقی در آسیای صغیر می‌توان شناخت.

---

۲.۱ - وضعیت دولت سلجوقی

دولت سلجوقی در قرن هفتم در نتیجه تأثیر و نفوذ ایرانیان دارای ساختار فرهنگی و اداریِ نیرومندی شده بود که بر مسلمانان و عمدتاً مردم سنی مذهب شهرها متکی بود.
به این سبب مردم ترکمانِ روستاها و مرزها که سخت به سنت‌های کهن ترکی وفادار مانده بودند و آیین‌های بدعت آمیز در آن‌ها بسیار بیش‌تر نفوذ کرده بود، روز به روز منزوی‌تر می‌شدند.
در همان حال که شکاف میان ایشان و دولت فراختر می‌شد، ترکمانان در نتیجه مهاجرت بنی اعمام ترکمان خود، که نخست از مقابل خوارزمیان و سپس از برابر مغولان پس رانده شده بودند، قوت بیش‌تری می‌یافتند، بدین معنی که هم عده ایشان افزایش می‌یافت و هم بذر اغتشاشات بعدی، به صورت تعالیمی که از آسیای مرکزی ریشه می‌گرفت، در میان ایشان بارور می‌شد.

۲.۲ - فعالیت بابایی

در این محیط بود که اندکی قبل از ۶۳۸ واعظی به نام بابااسحاق ابتدا درمیان ترکمانان منطقه جنوبِ کوههای توروسِ شرقی و آماسیه و سپس بین ترکمانان تمام بخشهای میان این دو منطقه و اطراف آن شروع به تبلیغ کرد.
بابااسحاق از منطقه کَفَرْسود در مرز سوریه برخاسته بود و بیشتر با عنوان «رسول الله» که به خود داده بود شهرت داشت.

۲.۳ - سرنوشت بابایی

وی در ۶۳۸ با استفاده از ضعف حکومت به دنبالِ بروز اختلاف میان سلطان غیاث الدین کیخسرو و خوارزمیان (که بازماندگانشان پس از مدتی سکونت در آسیای صغیر به جزیره‌ای در شمال بین النهرین، پناه برده بودند)، عَلَم طغیان برافراشت و با چند سپاه بزرگ سلجوقی پی در پی به مقابله برخاست، ولی سرانجام از مزدوران فرنگی، که در استخدام سپاهیان سلجوقی بودند، شکست خورد و دستگیر شد؛ اما پس از او جنبش از میان نرفت تاکنون فقط اندکی از خصوصیات این جنبش شناخته شده است.

۲.۴ - مریدان بابایی

مریدانْ کلاهِ سرخ بر سرمی‌گذاشتند (چنانکه بعدها قزلباشان)، رداهای سیاه می‌پوشیدند و چارق به پا می‌کردند. اسحاق خود را پیغمبر می‌نامید و با صورتهای غالیانه، که در آن زمان در میان عامه ایرانیان و ترکان رایج بود، همنوایی داشت. نسبت او با «بابایی» دیگری به نام الیاس که اصلاً خراسانی بود و با قلندرهای آسیای صغیر (جوالقیها)، هنوز بدرستی معلوم نیست.

---

مسئله اساسی تعیین نسبت جنبش بابایی از سویی با پیدایش امیرنشین قره مانی در توروس درست بعد از حمله مغول و از سوی دیگر با گروه مذهبی حاجی بکتاش در نیمه دوم آن قرن است. افلاکی به نسبت جنبش بابایی با گروه حاجی بکتاش، که این گروه نیز به پیشرفتهای مهمی نایل شد، صریحاً اشاره می‌کند البته جنبشهای مذهبی دیگری در دوره ای که سلجوقیانِ روم دست نشانده مغولان بودند، وجود داشته که شایسته بررسی است.
با وجود ابهامات بسیار در متون، چندان جای تردید نیست که جنبش بابایی در رأس جریانهایی قرار داشت که مقاومت در برابر آن به سبب آشفتگی دولت سلجوقی ناممکن شد. همین امر به جنبش بابایی اهمیت می‌بخشید.
منابع :
(۱) ابن بی بی، الاوامر العلائیه فی الامور العلائیه، چاپ عکسی.
(۲) ابن بی بی، مختصر سلجوقنامه، چاپ هوتسما، لیدن ۱۹۰۲.
(۳) احمد بن اخی ناطور افلاکی، مناقب العارفین، چاپ تحسین یازیجی، آنکارا ۱۹۵۹ـ۱۹۶۱.
(۴) سبط ابن جوزی، مرآه الزمان، چاپ جوت.
(۵) فواد کوپریلی، «تورک ادبیاتنده ایلک متصوفلر، آناطولی ده اسلامیت»، ادبیات فاکولته سی مجموعه سی، ۲ (۱۹۲۲).
(۶) ابن عبری، چاپ و ترجمه باج.
(۷) ونسان بووه ای، اسپکولوم.
(۸)احمد بن اخی ناطور افلاکی، مناقب العارفین،ج۱، ص۲۹۶، ترجمه هوار،

---