حدود آیات•
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حدود آیات، ابتدا و انتهای هر
آیه را می‌گویند.
یکی از محورهای بحث درباره
آیات قرآن ، این است که آیا تعیین حد ومرزهای آیات قرآن به صورت فعلی، توقیفی و از جانب
خداوند متعالی و اعلان
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بوده، یا
اجتهاد و اظهارنظر شخصی درباره آن
جایز است؟ به عبارت دیگر، راه شناسایی آیه قرآن و موارد قطع آن از آیه قبل و بعد چیست؟
دانشمندان
علوم قرآنی معتقدند در این باره راهی جز گفته
شارع مقدس نیست، و
قیاس و
رای و اجتهاد دراین باره راه ندارد؛ زیرا اگر مبنا، قیاس و رای بود، شاید ترتیب آیات، به گونه فعلی نمی‌بود؛ به طور مثال (المص) را یک آیه شمرده‌اند؛ ولی نظیر آن مثل (المر) را یک آیه ندانسته‌اند. همچنین (یس) را یک آیه دانسته‌اند؛ ولی (طس) را نه. (حم عسق) دو آیه و نظیر آن مانند (کهیعص) یک آیه به شمار آمده است.
اینک این پرسش پیش می‌آید که با وجود توقیفی بودن
معرفت آیات، چرا میان دانشمندان درباره برخی کلمات قرآن و همچنین بسیاری از آیات، اختلاف نظر هست؟ مثلا،
ابوعمرو دانی می‌نویسد: «من در
قرآن کلمه‌ای جز مدهامتان نمی‌شناسم که بتوان آن را یک آیه تلقی کرد». و دیگران می‌نویسند: «کلمات دیگری در قرآن غیر از (مدهامتان) هم هست که می‌توان آن‌ها را آیه‌ای از قرآن شمرد؛ مانند: (والنجم)، (والضحی)، (والعصر)، و کلمات و
حروف مقطعه قرآن یا
فواتح سوره‌ها طبق رای کسانی که آن‌ها را آیه مستقل دانسته‌اند.
زمخشری در پاسخ به این سؤال و حل مشکل می‌گوید: «اختلافات مذکور ناشی از اختلاف روایات است».
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم هنگام
تلاوت قرآن ، در راس برخی آیات توقف می‌کرد تا مردم را به حد و مرز آن‌ها آگاه سازد، و پس از آگاهی مردم از حد و مرز آیات از طریق
وقف ، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم همان آیه را به آیه بعد وصل می‌کرد (چون از نظر مطلب به هم مربوط می‌شدند)؛ لذا بعضی از مردم پنداشتند توقف در بعضی آیات، نشانه حد و مرز آن با مابعد آن نیست (لذا در تعداد آیات قرآن اختلاف موجود را می‌بینیم). در نتیجه، وجود این اختلافات، نشانه اجتهاد و رای و قیاس در تعیین حد و مرز آیات نیست.
همین بحث در شناخت حد و مرز هر یک از سوره‌های قرآن نیز حاری است و توقیفی بودن حد ومرز سوره‌ها نظر غالب می‌باشد.
زرکشی از
ابن عربی نقل می‌کند که رسول خدا درباره آیات و سوره‌ها، حدود آن‌ها را معین کرده، فرموده است: «
فاتحةالکتاب هفت آیه، و
سوره ملک سی آیه است و…». سپس ابن عربی به دشواری شناخت آیات و سوره‌ها اشاره کرده، می‌گوید: «شمار آیات سوره‌های قرآن از مسائل مشکل قرآن است؛ چون در قرآن انواع و اقسام آیات دیده می‌شود که برخی بلند و برخی کوتاهند؛ دسته‌ای کاملا از آیات قبلی خود جدا است، و پاره‌ای از آیات به پایان مطلب خود می‌رسد، و قسمتی از آیات در اثنای مطلب قطع و از نظر محتوا به آیات بعدی مربوط می‌شود.
یکی از دلایل توقیفی بودن تعیین حد و مرز سوره‌های قرآن این است که بنابر نقل‌های تاریخی، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم هنگام
نزول وحی ، یکی از
نویسندگان وحی را احضار می‌کرد و از وی می‌خواست آیه یا آیات نازل شده را در فلان محل از فلان
سوره قرار دهد.
فرهنگنامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «حدود آیات».
