حسان بن مفرج طایی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حَسّان بن مُفَرَّج بن دَغفَل بن جرّاح طایی، از خاندان جراحیان (آل جرّاح) و از امرای
قبیله طیّ در اواخر
قرن چهارم و اوایل قرن پنجم است.
فعالیتهای
سیاسی و نظامی حسّان از دوران
المعزّلدیناللّه تا دوران
مستنصرباللّه ، چهارمین تا هشتمین
خلیفه فاطمی ، ادامه داشت.
وی در ۳۶۳ همراه بسیاری از افراد قبیله طیّ به
قرمطیان ــ که به رهبری حسن اعصم درصدد تصرف
مصر بودندــ پیوست، اما المعزلدیناللّه با صد هزار
دینار رشوه ، او را به جدایی از قرمطیان برانگیخت، که این امر به پیروزی
سپاه فاطمی انجامید.
مقریزی در چندین گزارش، از همکاری نزدیک حسّان با دولت فاطمی، در سالهای ۳۶۶ تا ۳۶۸ در روزگار خلافت العزیز یاد کرده است.
به گفته ابنمیسّر،
حسّان در ۳۸۱ به دستور العزیز با مَنْجوتکین، از سرداران نظامی، همراه شد. مناسبات دوستانه وی با فاطمیان در دوران الحاکم بامراللّه نیز چندی تداوم یافت.
اما با پناهنده شدن ابوالقاسم مغربی،
وزیر مغضوب و فراری الحاکم، به آلجرّاح و تحریکات وی برضد الحاکم، این مناسبات خصمانه شد،
چنانکه حسّان و
پدرش در
حلب به
آشوب و تاراج پرداختند و خلیفه فاطمی سپاهی به
جنگ آنان فرستاد، اما شکست خورد و حسّان و پدرش شهر رمله را تصرف کردند.
الحاکم سپاه دیگری به مقابله حسّان فرستاد و او نیز، به توصیه ابوالقاسم مغربی، در ۴۰۱ یا ۴۰۲ الحاکم را خلع کرد و ابوالفتوح حسن بن جعفر علوی، امیر
مکه ، را به رمله برد، به او
لقب الراشد لدیناللّه داد و با او
بیعت کرد.
الحاکم که موقعیت خود را متزلزل میدید، از یک سو با ارسال
نامه و
هدایای فراوان، از حسّان و خاندانش دلجویی کرد و از سوی دیگر، با واگذاری حکومت
حرمین به یکی از اقوام ابوالفتوح، سبب شد تا نه تنها ابوالفتوح به مکه بازگردد، بلکه حسّان نیز بار دیگر
اطاعت از الحاکم را بپذیرد.
به رغم اطاعتپذیری حسّان، قراین حاکی از آن است که الحاکم سیاست خود را نسبت به آلجرّاح تغییر داد و درصدد مهار قدرت آنان برآمد، زیرا گفتهاند که پدر حسّان با
نیرنگ الحاکم
مسموم شد و درگذشت و از آن پس، بهرغم الطافِ ظاهری الحاکم به حسّان، قدرت حسّان رو به ضعف نهاد.
با این همه، وی همچنان صاحبنفوذ بود و فاطمیان به یاری او و نیروهای نظامیاش نیاز داشتند.
در دوران الظاهر، استیلای فاطمیان بر شام ضعیف شد، که علت آن اتحاد حسّان و صالح بن مرداس کلابی و سنان بن عُلَّیان (علبان/ علوان) کلبی در ۴۱۵
(سال ۴۱۴) بود. بنابراین اتحاد،
دمشق به سنان، حلب به صالح و فلسطین به حسّان رسید.
سبب طغیان دوباره حسّان را رد درخواست او، مبنی بر انضمام وادیالقری به اقطاعات وی، از سوی دربار فاطمی و دسیسه الظاهر برای
قتل حسّان و خصومت میان حسّان و اُنوشتِکین دِزْبِری (از فرماندهان نظامی فاطمی) ذکر کردهاند.
این دوران پرتشنج، که تا۴۲۱ -۴۲۰
طول کشید، با قتل و
غارت فراوان نیروهای حسّان در منطقه
شام و نبردهای مکرر وی و متحدانش با سپاهیان فاطمی، به فرماندهی انوشتکین، همراه بود که به شکست نیروهای متحد و پناهنده شدن حسّان به
امپراتور روم انجامید.
در ۴۳۳
(سال ۴۳۴)، در دوره خلافت
المستنصر ، حسّان و معزالدوله
پسر صالح بن مرداس متحد شدند و به
دمشق حمله کردند. سپاهیان دمشق ابتدا تسلیم نشدند و از دربار فاطمی یاری خواستند، اما کسی به آنان کمک نکرد.
با شیوع مرگ و میر میان ساکنان
قلعه شهر، آنان به ناچار امان خواستند و تسلیم شدند.
از این پس، دیگر نامی از حسّان در منابع نیامده است و از سرنوشت او اطلاعی در دست نیست.
شاخصترین ویژگی حسّان، بیثباتی در جهتگیریهای سیاسی و حکومتی بود که وی را فردی غیرقابلاعتماد کرده بود وگاه متحدانش نیز از نیرنگ وی در امان نمیماندند.
مناسبات او با فاطمیان بسیار پرفراز و نشیب بود و به رغم اظهار اطاعت ظاهری از خلفای فاطمی، بارها با آنان جنگید و از هر فرصتی برای باجخواهی و ضربهزدن به آنان بهره برد.
این موضوع، برای خلافت فاطمی چنان معضلی شده بود که بنابه نقلی، کُتامیه (از خاندانهای مهم بربر برای جلباعتماد خلیفه و تأمین خواستهای فاطمیان، متعهد شدند حسّان را بهشدت سرکوب کنند.
گفته شده است که حسّان ممدوح تِهامی
شاعر بود و این شاعر
جان خود را بر سر ماجراجوییهای حسّاناز دست داد.
(۱) ابنابیالهیجاء، تاریخ ابنأبیالهیجاء، چاپ صبحی عبدالمنعم محمد، فیوم، مصر ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(۲) ابناثیر، الکامل فی التاریخ.
(۳) ابنخلدون، تاریخ ابن خلدون.
(۴) ابنخلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان.
(۵) ابنعدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
(۶) ابنقلانسی، تاریخ دمشق، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۷) ابنمُیسَّر، المنتقی من اخبار مصر، انتقاه تقیالدین احمد بن علی مقریزی، چاپ ایمن فؤاد سید، قاهره ۱۹۸۱.
(۸) ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجاربالامم، در مسکویه.
(۹) یحیی بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
(۱۰) ثابت بن سنان، تاریخ اخبار القرامطة، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
(۱۱) محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
(۱۲) احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۱، چاپ جمالالدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسان بن مفرج طایی»، شماره۶۱۱۳.