• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حسن بن محمد

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



حسن‌ بن محمد بن حنفیه، از محدّثان قرن اول، فرزند محمد بن حنفیه و نواده حضرت علی بن ابیطالب علیه‌السلام می‌باشد.
عمده شهرت او به‌ سبب رساله وی درباره ارجاء است.




حسن بن محمد فرزند محمد بن حنفیه و نواده حضرت علی علیه‌السلام می‌باشد.

۱.۱ - کنیه و مادر وی


او ملقب به مَدَنی، کنیه‌اش ابامحمد و مادرش جُمان/ جمال، از نوادگان عبدمناف، بود.
[۲] خلیفة بن خیاط، الطبقات، ص ۴۱۷، روایة موسی بن زکریا تستری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۳] ابن‌حجر عسقلانی، ج ۲، ص ۲۹۴، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۴] محمدبن عبدالرحمان سخاوی، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، ج ۱، ص ۲۸۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.


۱.۲ - تاریخ تولد و زادگاه وی


از تاریخ تولد و زادگاه او اطلاعی در دست نیست.

۱.۳ - تابعی بودن وی


حسن‌ بن محمد از تابعین و مورد اطمینان و مراجعه مردم بود.
[۵] یعقوب‌ بن سفیان فسوی، المعرفة و التاریخ، ج ۱، ص ۲۹۹، چاپ خلیل منصور، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۶] ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، ص ۶۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۷] ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
[۸] ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۸۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.




شیخ‌ طوسی طبق مسلک خود
[۹] شوشتری، ج ۱، ص ۲۹.
در رجالو به نقل از او، شوشتری،
[۱۱] شوشتری، ج ۳، ۳۶۰.
حسن‌ بن محمد را از اصحاب امام سجاد علیه‌السلام شمرده و اهل‌سنت نیز از وی روایت نقل کرده‌اند.
[۱۲] محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ۴، ص ۱۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
[۱۳] محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ۱، ص ۶۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
[۱۴] مسلم‌بن حجاج، الجامع الصحیح، ج ۴، ص۱۳۰، بیروت: دارالفکر.




حسن بن محمد از پدرش و نیز از ابن‌ عباس، جابر بن عبدالله انصاری و عایشه و کسانی چون عمرو بن دینار، ابان‌ بن صالح و قیس‌ بن مسلم نیز از وی روایت نقل کرده‌اند.
[۱۵] یحیی بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، قسم ۱، جزء۱، ص ۱۶۰، مصر: ادارةالطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.
[۱۶] ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۹۴، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۱۷] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، ج ۱، ص ۲۸۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.

در صحیح بخاری
[۱۸] محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ۱، ص ۶۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
[۱۹] محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ۴، ص ۱۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
[۲۰] محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ۶، ص ۱۲۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
و مسلم
[۲۱] مسلم‌بن حجاج، الجامع الصحیح، ج ۴، ص۱۳۰، بیروت: دارالفکر.
از او، به عنوان فردی موثق، روایت نقل شده است.



هر چند وی از متکلمان مرجئه دانسته شده و گفته شده است نخستین فردی بود که از ارجاء سخن گفت،
[۲۲] محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۲۲۸ـ۲۲۹، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت.
، اما وی، بر خلاف متکلمان مرجئه، ارجاء را نه در خصوص ایمان، بلکه درباره جانشینی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم مطرح کرده است.
[۲۳] ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، ۱۸۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
[۲۴] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، ج ۱، ص ۲۸۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.




او با نگارش رسالةالارجاء که ظاهراً تألیف آن بین سال‌های ۷۳ تا ۷۵، پس از شکست قیام ابن‌ زبیر (سال ۷۳) و حدود هشت سال پس از شکست قیام مختار (سال ۶۷) بوده است، از کیسانیه فاصله گرفت؛
[۲۵] وداد قاضی، الکیسانیة فی التاریخ و الادب، ص ۱۲۷، بیروت ۱۹۷۴.
[۲۶] وداد قاضی، الکیسانیة فی التاریخ و الادب، ص ۱۴، بیروت ۱۹۷۴.
[۲۷] حسن‌ بن محمد حنفیه، تعلیقات فان‌اس، ص ۴۰.
از این‌رو به‌رغم آن‌که به گزارش بسیاری از تاریخ‌نگاران
[۲۹] محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص ۳۳۱، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۸۱ـ۱۰۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۳۰] ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
[۳۱] ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۸۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
[۳۲] ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۹۴، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
وی از برادرش، ابوهاشم، عالم‌تر بوده است رهبری کیسانیه پس از محمد بن حنفیه، به ابوهاشم منتقل شد.



او در آغاز رسالةالارجاء،
[۳۳] حسن‌ بن محمد حنفیه، رسالة الارجاء، ص ۲۰ـ۲۵.
پس از سفارش به تقوا و پیروی از قرآن و سنت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، در مسئله خلافت ولایت ابوبکر و عمر را پذیرفته، ولی پس از آن دو، امور را به خدا واگذار کرده است.
به‌ گفته ابن‌کثیر
[۳۴] ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
برخی گفته‌اند وی درباره حضرت علی علیه‌السلام و افرادی چون عثمان، طلحه و زبیر نظر قطعی نداده است، زیرا به نظر او نمی‌توان بر درستی کار آنان یقین داشت و دریافت کدام‌‌یک مستوجب ثواب یا عقاب‌اند، از این‌رو نتیجه به خدا واگذار می‌شود.
پدرش، محمد بن حنفیه، با رأی وی درباره حضرت علی مخالفت کرد.
[۳۵] ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.

گفته‌اند که وی بعدها از نگارش این رساله پشیمان شد.
[۳۷] محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غَبَر، ج ۱، ص ۱۲۲، چاپ صلاح‌الدین مُنَجِّد، کویت ۱۹۸۴
[۳۸] ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
.



بخشی از این رساله را ذهبی در تاریخ‌الاسلام
[۳۹] محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص ۳۳۳ـ۳۳۴، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۸۱ـ۱۰۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
و ابن‌ حجر عسقلانی در کتاب تهذیب‌التهذیب
[۴۰] ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۹۵، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
آورده‌اند و ابن‌ حجر عسقلانی
[۴۱] ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۹۵، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
گفته که ابن ابی عمر عدنی آن را در انتهای کتاب‌الایمان آورده است.



متن کامل رسالة‌الارجاء را فان‌اس در عربیکا
[۴۲] Das Kitab al-Irga, ed Josef Van Ess, in Arabica, vol۲۱ (۱۹۷۴)، ج ۲۱، ص ۲۰ـ۵۲.
همراه با تعلیقاتی، و جعفریان نیز در کتاب مقالات تاریخی
[۴۳] رسول جعفریان، مقالات تاریخی، دفتر ۱۰، ۱۳۸۰ش، ص ۳۱ـ۳۴.
به چاپ رسانده‌اند.



سال وفات حسن‌ بن محمد، به اختلاف، ۹۵
[۴۴] محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غَبَر، ج ۱، ص ۱۲۲، چاپ صلاح‌الدین مُنَجِّد، کویت ۱۹۸۴
و ۹۹
[۴۵] ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج ۵، ص ۳۲۸، (بیروت).
ذکر شده است.



• ابن‌ حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
ابن‌ سعد، الطبقات الکبری، (بیروت).
ابن‌ کثیر، البدایة و النهایة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
• حسن‌ بن محمد حنفیه، (رسالة الارجاء).
• Das Kitab al-Irga, ed Josef Van Ess, in Arabica, vol۲۱ (۱۹۷۴);
خلیفة بن خیاط، کتاب الطبقات، روایة موسی بن زکریا تستری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۸۱ـ۱۰۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
• محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غَبَر، ج ۱، چاپ صلاح‌الدین مُنَجِّد، کویت ۱۹۸۴.
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
شوشتری.
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت.
محمد بن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
یعقوب‌ بن سفیان فسوی، المعرفة و التاریخ، چاپ خلیل منصور، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
وداد قاضی، الکیسانیة فی التاریخ و الادب، بیروت ۱۹۷۴.
مسلم‌ بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر.
یحیی بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، مصر: ادارةالطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.


 
۱. ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج ۵، ص ۳۲۸، (بیروت).    
۲. خلیفة بن خیاط، الطبقات، ص ۴۱۷، روایة موسی بن زکریا تستری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۳. ابن‌حجر عسقلانی، ج ۲، ص ۲۹۴، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۴. محمدبن عبدالرحمان سخاوی، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، ج ۱، ص ۲۸۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۵. یعقوب‌ بن سفیان فسوی، المعرفة و التاریخ، ج ۱، ص ۲۹۹، چاپ خلیل منصور، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۶. ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، ص ۶۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۷. ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۸. ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۸۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۹. شوشتری، ج ۱، ص ۲۹.
۱۰. محمدبن حسن طوسی، رجال طوسی، ص ۱۱۱.    
۱۱. شوشتری، ج ۳، ۳۶۰.
۱۲. محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ۴، ص ۱۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۱۳. محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ۱، ص ۶۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۱۴. مسلم‌بن حجاج، الجامع الصحیح، ج ۴، ص۱۳۰، بیروت: دارالفکر.
۱۵. یحیی بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، قسم ۱، جزء۱، ص ۱۶۰، مصر: ادارةالطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.
۱۶. ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۹۴، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۱۷. محمد بن عبدالرحمان سخاوی، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، ج ۱، ص ۲۸۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۱۸. محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ۱، ص ۶۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۱۹. محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ۴، ص ۱۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۲۰. محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ۶، ص ۱۲۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۲۱. مسلم‌بن حجاج، الجامع الصحیح، ج ۴، ص۱۳۰، بیروت: دارالفکر.
۲۲. محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۲۲۸ـ۲۲۹، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت.
۲۳. ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، ۱۸۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۲۴. محمد بن عبدالرحمان سخاوی، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، ج ۱، ص ۲۸۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۲۵. وداد قاضی، الکیسانیة فی التاریخ و الادب، ص ۱۲۷، بیروت ۱۹۷۴.
۲۶. وداد قاضی، الکیسانیة فی التاریخ و الادب، ص ۱۴، بیروت ۱۹۷۴.
۲۷. حسن‌ بن محمد حنفیه، تعلیقات فان‌اس، ص ۴۰.
۲۸. ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج ۵، ص ۳۲۸، (بیروت).    
۲۹. محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص ۳۳۱، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۸۱ـ۱۰۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۳۰. ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۳۱. ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۸۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۳۲. ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۹۴، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۳۳. حسن‌ بن محمد حنفیه، رسالة الارجاء، ص ۲۰ـ۲۵.
۳۴. ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۳۵. ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۳۶. ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج ۵، ص ۳۲۸، (بیروت).    
۳۷. محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غَبَر، ج ۱، ص ۱۲۲، چاپ صلاح‌الدین مُنَجِّد، کویت ۱۹۸۴
۳۸. ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۳۹. محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص ۳۳۳ـ۳۳۴، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۸۱ـ۱۰۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۴۰. ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۹۵، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۴۱. ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۹۵، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۴۲. Das Kitab al-Irga, ed Josef Van Ess, in Arabica, vol۲۱ (۱۹۷۴)، ج ۲۱، ص ۲۰ـ۵۲.
۴۳. رسول جعفریان، مقالات تاریخی، دفتر ۱۰، ۱۳۸۰ش، ص ۳۱ـ۳۴.
۴۴. محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غَبَر، ج ۱، ص ۱۲۲، چاپ صلاح‌الدین مُنَجِّد، کویت ۱۹۸۴
۴۵. ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج ۵، ص ۳۲۸، (بیروت).




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسن بن محمد بن حنفیه»، شماره۶۱۶۲.    



جعبه ابزار