• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حلیم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



حلیم (الحلیم)، از نام‌های خدا در قرآن است.




حلیم بر وزن فعیل به معنای اسم فاعل از مادّه حلم است.
[۱] عبدالرحمان‌ بن اسحاق زَجّاجی، اشتقاق اسماءاللّه، ج۱، ص۹۶، چاپ عبدالحسین مبارک، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.

اغلب لغویان این مادّه را به معنای تأنّی و پرهیز از عجله دانسته‌اند، در برابر طَیش
[۲] تفسیر اسماءاللّه الحسنی، چاپ احمدیوسف دقاق، دمشق ۱۹۷۴.
یا سَفَه (کم‌خردی)، به معنای ندانسته کاری کردن.
[۳] ابن‌درید، کتاب‌جمهرة‌اللغة، ذیل «حلم»، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۸۷ـ۱۹۸۸.
[۴] صاحب‌ بن عباد، المحیط فی‌اللغة، ذیل «حلم»، چاپ محمد حسن آل‌یاسین، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۵] اسماعیل‌ بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح‌العربیة، ذیل «حلم»، چاپ احمد عبدالغفور عطا، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
[۶] ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل «حلم».

برخی عقل را هم از معانی حلم شمرده‌اند،
[۷] ابن‌سیده، المحکم والمحیط الاعظم، ذیل «حلم»، چاپ عبدالحمید هنداوی، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۸] محمود بن عمر زمخشری، اساس‌البلاغة، ذیل «حلم»، چاپ عبدالرحیم محمود، بیروت.
[۹] ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل «حلم».
ولی به نظر راغب اصفهانی،
[۱۰] حسین‌ بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب‌القرآن، ذیل «حلم»، چاپ محمدسید کیلانی، تهران (۱۳۳۲ش).
حلم به‌طور مجازی در معنای عقل به‌کار رفته است.
[۱۱] حسن‌ بن عبداللّه عسکری، الفروق‌اللغویة، ج۱، ص۱۶۴ـ۱۶۸، قاهره ۱۳۵۳، چاپ افست قم.
[۱۲] حسن‌ بن عبداللّه عسکری، الفروق‌اللغویة، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۳۰، قاهره ۱۳۵۳، چاپ افست قم.

بنابراین، حلیم به کسی گفته می‌شود که پیش از هر کاری در آن اندیشه می‌کند و بی‌دلیل در انجام دادن آن شتاب نمی‌کند، چنان که به خردمند نیز مجازآ حلیم گفته شده است.
[۱۳] ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل «حلم».




واژه حلیم پانزده بار در قرآن به کار رفته،
[۱۴] محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم‌المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، ذیل «حلم»، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران (۱۳۹۷).
که یازده بار در وصف خدا و چهار بار درباره انبیای الهی
[۱۵] ابراهیم‌ بن سری زجاج، تفسیر اسماءاللّه الحسنی، چاپ احمدیوسف دقاق، دمشق ۱۹۷۴.
است.



در احادیث نیز حلیم در شمار ۹۹ نام نیکوی خدا (اسماءالحسنی) ذکر شده است.
[۱۶] ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، ج۲، ص۱۲۷۰، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
[۱۷] محمد بن عیسی ترمذی، سنن‌الترمذی و هوالجامع الصحیح، ج۵، ص۱۹۲، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۸] ابن‌بابویه، التوحید، ج۱، ص۱۹۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).
[۱۹] ابن‌بابویه، التوحید، ج۱، ص۲۲۰، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).
[۲۰] ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌للّه تسعة و تسعین اسمآ»، ج۱، ص۱۰۱، چاپ مشهور بن حسن‌ بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
[۲۱] ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌للّه تسعة و تسعین اسمآ»، ج۱، ص۱۰۸، چاپ مشهور بن حسن‌ بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
برخی در کتب خود طرق مختلف روایت اسماءاللّه را آورده‌اند.
[۲۲] ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌للّه تسعة و تسعین اسمآ»، ج۱، ص۱۳۱، چاپ مشهور بن حسن‌ بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
همچنین در دعایی منقول از پیامبراکرم، برای رفع گرفتاری‌ها و آمرزش گناهان، خدا به این نام خوانده شده است.
[۲۳] ابن‌حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، ج۱، ص۹۲، بیروت: دارصادر،.
[۲۴] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۷، ص۱۵۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
[۲۵] ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، ج۱، ص۴۴۱، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
[۲۶] محمد بن عیسی ترمذی، سنن‌الترمذی و هوالجامع الصحیح، ج۱، ص۲۹۸، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۷] آرنت یان ونسینک، المعجم‌المفهرس لألفاظ الحدیث النبوی، ذیل «حلم»، لیدن ۱۹۳۶ـ۱۹۶۹.




کاربرد قرآنی واژه حلیم در فهم و تحلیل معنایی آن بسیار روشنگر است.
این کلمه در قرآن تنها به‌کار نرفته بلکه با دیگر اسامی خدا (غفور، علیم، غنی و شکور) همراه شده و در غالب موارد ناظر به خطا یا گناهی است که از بندگان سر زده است.
این نام همراه با غفور (آمرزنده گناهان) در آیاتی آمده که در آن‌ها به پاره‌ای از گناهان بندگان اشاره شده است و گفته می‌شود که خداوند این گناهان را با شتاب کیفر نمی‌دهد و راه بازگشت (توبه) را بازگذاشته است.



دانشمندان مسلمان اقوال گوناگونی درباره معنای صفت حلیم ذکر کرده‌اند.
[۳۴] محمد بن عمر فخررازی، شرح اسماءاللّه الحسنی للرازی، ج۱، ص۲۵۱، و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی و الصفات، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، قاهره ۱۳۹۶/۱۹۷۶، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.


۵.۱ - مهلت دادن به گنهکاران


دیرین‌‌ترین تفسیر از واژه حلیم در وصف خدا این است که خدا در انتقام‌گیری از گنهکاران شتاب نمی‌کند
[۳۵] طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل بقره:۲۳۵.
[۳۶] ابراهیم‌ بن سری زجاج، تفسیر اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۴۵، چاپ احمدیوسف دقاق، دمشق ۱۹۷۴.
[۳۷] ابن‌بابویه، التوحید، ج۱، ص۲۰۲، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).
[۳۸] احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۹۲، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
و عقوبت ایشان را به تأخیر می‌اندازد
[۳۹] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۲۱، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
[۴۰] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول‌الدین، ج۱، ص۱۲۷، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۴۱] عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، التحبیر فی التذکیر، ج۱، ص۵۵، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.
[۴۲] احمد بن منصور سمعانی، روح‌الارواح فی شرح‌اسماء الملک الفتّاح، ج۱، ص۲۸۰، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۸ش.
و به آنان مهلت می‌دهد.
[۴۳] محمد بن محمد ماتریدی، تأویلات اهل‌السنة، ج۱، ص۵۳۳، چاپ محمد مستفیض‌الرحمان و جاسم محمد جبوری، بغداد ۱۴۰۴/۱۹۸۳.
[۴۴] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
[۴۵] طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره:۲۲۵.
[۴۶] طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره: آیه۲۳۵.

بدین‌ترتیب، حلم خدا به أناة (درنگ و تأمل) و ترک عجله تعبیر شده است.
[۴۷] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل آل‌عمران:۱۵۵.
[۴۸] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل فاطر: آیه۴۱.


۵.۲ - خویشتن داری در برابر غضب


وجه دیگری که برای واژه حلیم ذکر شده، خونسردی و خویشتن‌داری در برابر هیجانِ غضب است.
[۴۹] حسین‌ بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب‌القرآن، ذیل «حلم»، چاپ محمدسید کیلانی، تهران (۱۳۳۲ش).
[۵۰] محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۱۳، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش.

در این صورت، خدا حلیم است زیرا نافرمانیِ سرکشان او را خشمگین نمی‌کند و غضب بر او چیره نمی‌شود و بدین‌سبب برای انتقام گرفتن از خطاکاران پیش از زمان آن، عجله ندارد
[۵۱] احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۹۲، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۵۲] عبدالملک‌ بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع‌الادلة فی اصول‌الاعتقاد، ج۱، ص۱۵۰، چاپ محمدیوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
[۵۳] محمد بن محمد غزالی، المقصد الاسنی فی شرح معانی اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۱۲، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.
چه، «اگر خدا مردمان را به سبب گناهشان (آناً) مؤاخذه می‌کرد، جنبنده‌ای بر روی زمین باقی نمی‌ماند».

۵.۳ - لوازم معنای حلیم


آشکار است که لازمه حلم توانایی بر عقوبت و انتقام است و صرفآ واکنشی عاجزانه و انفعالی نیست.
[۵۶] حسن‌ بن عبداللّه عسکری، الفروق‌اللغویة، ج۱، ص۱۶۴، قاهره ۱۳۵۳، چاپ افست قم.
[۵۷] احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۹۲، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۵۸] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل توبه:۱۱۴.
[۵۹] محمد بن محمد غزالی، المقصد الاسنی فی شرح معانی اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۱۲، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.

ازاین‌رو، کسی که به‌دلیل عجز از اشتباه دیگران درمی‌گذرد، حلیم نامیده نمی‌شود.
[۶۰] احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۹۲، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.

همچنین صفت حلیم نوعی تنزیه خدا از نقصان است، چرا که لازمه حلم آن است که او نگران از دست دادن زمان انتقام‌گیری یا قدرت انجام دادن آن نباشد.
[۶۱] احمد بن منصور سمعانی، روح‌الارواح فی شرح‌اسماء الملک الفتّاح، ج۱، ص۲۸۰، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۸ش.
[۶۲] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل اسراء:۴۴، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۶۳] عبدالملک‌ بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع‌الادلة فی اصول‌الاعتقاد، ج۱، ص۱۵۰، چاپ محمدیوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.

ظاهراً مراد از عجله نداشتن و به تأخیر انداختن مجازات گنهکاران، چشم‌پوشی و بخشایش گناه نیست، زیرا خدا آن را به اجلی معیّن ــ یعنی زمان مرگ یا قیامت ــ ارجاع داده است.
[۶۴] طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل نحل:۶۱.
[۶۵] طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل فاطر:۴۵.
[۶۶] طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل نحل:۶۱.
[۶۷] طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل فاطر:۴۵.
[۶۸] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل نحل:۶۱، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۶۹] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل فاطر:۴۵، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۷۰] عبدالملک‌ بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع‌الادلة فی اصول‌الاعتقاد، ج۱، ص۱۵۰، چاپ محمدیوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.

همچنین قطعآ به این معنا نیست که خدا از خطاهای نافرمانان بی‌اطلاع است،
[۷۲] محمد بن محمد ماتریدی، تأویلات اهل‌السنة، ج۱، ص۵۳۳، چاپ محمد مستفیض‌الرحمان و جاسم محمد جبوری، بغداد ۱۴۰۴/۱۹۸۳.
[۷۳] محمد بن محمد غزالی، المقصد الاسنی فی شرح معانی اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۱۲، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.
[۷۴] احمد بن منصور سمعانی، روح‌الارواح فی شرح‌اسماء الملک الفتّاح، ج۱، ص۲۸۰، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۸ش.
بلکه بدین‌معناست که او بندگان گنهکار را از نعمت و فضل خویش محروم نمی‌کند و همچون بندگان مطیع و فرمان‌بردار به آنان روزی می‌دهد و از آفات و بلایا مصون می‌دارد.
[۷۵] حسین‌ بن حسن حلیمی، کتاب‌المنهاج فی شعبالایمان، ج۱، ص۲۰۰ـ۲۰۱، چاپ حلمی محمد فوده، (بیروت) ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۷۶] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل آل‌عمران:۱۵۵.




فخررازی
[۷۷] محمد بن عمر فخررازی، شرح اسماءاللّه الحسنی للرازی، ج۱، ص۲۴۹، و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی و الصفات، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، قاهره ۱۳۹۶/۱۹۷۶، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
بر آن است که خدا قطعآ تصمیم انتقام‌گیری ندارد، زیرا کسی که قصد انتقام داشته باشد حَقود است،
[۷۸] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل بقره:۲۲۵، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
ولی اگر این عزم را اظهار کند، صفت عفو او آشکار شده است و اگر آن را مخفی بدارد، به حلم متصف گشته است.
[۷۹] محمد بن عمر فخررازی، شرح اسماءاللّه الحسنی للرازی، ج۱، ص۲۴۹، و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی و الصفات، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، قاهره ۱۳۹۶/۱۹۷۶، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
[۸۰] عبدالملک‌ بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع‌الادلة فی اصول‌الاعتقاد، ج۱، ص۱۵۰، چاپ محمدیوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
[۸۱] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۲۲، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
[۸۲] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۲۴، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
[۸۳] علی‌ بن حسین علم‌الهدی، الذخیرة فی علم‌الکلام، ج۱، ص۶۰۳، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۱.

به‌علاوه، خدا با به تأخیر انداختن مجازاتِ گنهکاران به آنان فرصت می‌دهد تا از گناه خود بازگردند و توبه کنند.
[۸۴] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره:۲۶۳.
[۸۵] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل حج:۵۹، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۸۶] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل اسراء:۴۴، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.

همچنین برخی حلم خدا را هم‌ارز بخشایش و گذشت از گناهان دانسته‌اند.
[۸۷] عبدالرحمان‌ بن اسحاق زَجّاجی، اشتقاق اسماءاللّه، ج۱، ص۹۶، چاپ عبدالحسین مبارک، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۸۸] ابن‌فورک، مجرد مقالات الشیخ ابی‌الحسن الاشعری، ج۱، ص۵۳، چاپ دانیل ژیماره، بیروت ۱۹۸۷.




البته قشیری
[۸۹] عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، التحبیر فی التذکیر، ج۱، ص۵۵، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.
راهی میانه را برگزیده و معتقد است خدا برخی را عذاب می‌کند و از گروهی درمی‌گذرد، همان‌طور که در تعذیب بعضی دیگر تعجیل می‌کند.
با این‌که برخی نام‌های خدا، نظیر غفور، عفوّ، ستّار، توّاب و حلیم، در مفهوم خطاپوشی و مدارا با گناهکاران مشترک‌اند، اما تفاوت‌های معنایی نیز میان آن‌ها وجود دارد.



حلیم با صفت صبور نیز قرابت معنایی دارد، البته لفظ صبور در قرآن نیامده و کلمات هم‌ریشه آن (صابر و صبّار) نیز صرفآ در وصف انسان به‌کار رفته است.
[۹۰] محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم‌المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، ذیل «صبر»، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران (۱۳۹۷).

در روایات نیز غالباً این صفت درباره انسان‌هاست، گرچه در شمار اسماءاللّه نیز ذکر شده است
[۹۱] محمد بن عیسی ترمذی، سنن‌الترمذی و هوالجامع الصحیح، ج۵، ص۱۹۲ـ۱۹۳، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹۲] سلیمان‌ بن احمد طبرانی، کتاب الدعاء، ج۱، ص۵۱، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۳.
و در روایتی خدا أَصبر (کسی از او صبورتر نیست) خوانده شده است.
[۹۳] ابن‌حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، ج۴، ص۳۹۵، بیروت: دارصادر،.
[۹۴] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۸، ص۱۶۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.

معانی گوناگونی برای صبور ــ به عنوان نامی از نام‌های خدا ــ ذکر کرده‌اند.
[۹۵] محمد بن عمر فخررازی، شرح اسماءاللّه الحسنی للرازی، ج۱، ص۳۵۳، و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی و الصفات، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، قاهره ۱۳۹۶/۱۹۷۶، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
[۹۶] محمد بن محمد غزالی، المقصد الاسنی فی شرح معانی اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۶۱، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.


۸.۱ - هم معنایی حلیم و صبور


برخی آن را هم‌معنای حلیم دانسته‌اند.
[۹۷] ابراهیم‌ بن سری زجاج، تفسیر اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۶۵، چاپ احمدیوسف دقاق، دمشق ۱۹۷۴.
[۹۸] ابن‌فورک، مجرد مقالات الشیخ ابی‌الحسن الاشعری، ج۱، ص۵۶، چاپ دانیل ژیماره، بیروت ۱۹۸۷.
[۹۹] عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، الفصول فی الاصول، ج۱، ص۷۲، چاپ ریچارد فرانک، در MIDEO، ش ۱۶ (۱۹۸۳).
[۱۰۰] عبدالملک‌ بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع‌الادلة فی اصول‌الاعتقاد، ج۱، ص۱۵۵، چاپ محمدیوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.

برخی نیز آن را، همانند حلیم، شتاب نکردن و به تأخیر انداختن عقوبت و مهلت دادن به گناهکاران معنا کرده‌اند.
[۱۰۱] حسین‌ بن حسن حلیمی، کتاب‌المنهاج فی شعبالایمان، ج۱، ص۲۰۱، چاپ حلمی محمد فوده، (بیروت) ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۱۰۲] احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۹۵، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۱۰۳] احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۲۱۶، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۱۰۴] احمد بن حسین بیهقی، شعبالایمان، ج۱، ص۱۲۲، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.


۸.۲ - اختلاف معنایی حلیم و صبور


اما بعضی دیگر قائل به اختلاف معنایی میان این دو صفت هستند.
بغدادی برای اثبات تفاوت معنایی صبر و حلم به تفاوت متضاد آن‌ها (صبر در برابر جزع، و حلم در مقابل طَیْش) استناد کرده است.
[۱۰۵] ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل «حلم».
[۱۰۶] ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل «صبر».

فخررازی
[۱۰۷] محمد بن عمر فخررازی، شرح اسماءاللّه الحسنی للرازی، ج۱، ص۳۵۲، و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی و الصفات، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، قاهره ۱۳۹۶/۱۹۷۶، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
نیز معتقد است که صبور، برخلاف حلیم، کسی است که بندگان از عقوبت وی در امان نیستند.

۸.۳ - وصف نشدن خداوند به صبور


در مقابل، معتزلیان وصف صبور و وقور را شایسته خدا نمی‌دانند، زیرا لازمه صبر، تحمل سختی‌ها و گرفتاری‌هاست، که از خدا به‌دور است.
[۱۰۸] علی‌ بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۵۳۰ـ ۵۳۱، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۱۰۹] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۲۴، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
[۱۱۰] علی‌ بن حسین علم‌الهدی، الذخیرة فی علم‌الکلام، ج۱، ص۶۰۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۱.




اینکه حلم الهی از صفات ذات یا صفات فعل است، یکی از مباحث متداول در میان کلامیان بوده است.
[۱۱۱] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول‌الدین، ج۱، ص۱۲۷، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۱۲] عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، التحبیر فی التذکیر، ج۱، ص۵۵، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.


۹.۱ - حلم وصف ذات خداوند


ابواسحاق اسفرائینی حلیم را در زمره صفاتی چون رحیم، غفار، ودود، عفوّ، رئوف، صبور و کریم، از شاخصه‌های اراده الهی برمی‌شمارد.
[۱۱۳] احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۲۱۶، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۱۱۴] احمد بن حسین بیهقی، شعبالایمان، ج۱، ص۱۲۲، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.

قشیری
[۱۱۵] عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، الفصول فی الاصول، ج۱، ص۶۷، چاپ ریچارد فرانک، در MIDEO، ش ۱۶ (۱۹۸۳).
[۱۱۶] عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، التحبیر فی التذکیر، ج۱، ص۵۵، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.
نیز بر آن است که حلم، اراده تأخیر عقوبت است و اراده الهی نیز از صفات ذات است.

۹.۲ - حلم وصف فعل خداوند


در مقابل، معتزلیان که اراده را عین فعل می‌دانند،
[۱۱۷] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۲۶، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
در این‌که حلم صرفآ به معنای ترک فعل باشد با اشکال مواجه‌اند.
قاضی عبدالجبار بن احمد
[۱۱۸] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۲۱ـ۲۲۴، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
به تفصیل به این موضوع پرداخته است.
راه حل ابوعلی جبایی این است که حلم خدا به معنای پرهیز از انتقام، در واقع اعطای نعمت به بندگان است.
[۱۱۹] علی‌ بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۵۳۰، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۱۲۰] حسن‌ بن عبداللّه عسکری، الفروق‌اللغویة، ج۱، ص۲۲۵، قاهره ۱۳۵۳، چاپ افست قم.
[۱۲۱] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۲۲، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
[۱۲۲] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره :۲۳۵.

هرچند قاضی عبدالجبار بن‌احمد
[۱۲۳] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۲۲ـ ۲۲۴، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
با رد این نظر، بر این گمان است که انجام ندادن فعل و انجام دادن فعل فرقی ندارند و هر دو از صفات فعل خدا تلقی می‌شوند.
[۱۲۴] ابن‌فورک، مجرد مقالات الشیخ ابی‌الحسن الاشعری، ج۱، ص۵۲، چاپ دانیل ژیماره، بیروت ۱۹۸۷.
[۱۲۵] علی‌ بن حسین علم‌الهدی، الذخیرة فی علم‌الکلام، ج۱، ص۶۰۳ـ ۶۰۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۱.




(۱) قرآن.
(۲) ابن‌بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).
(۳) ابن‌حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، بیروت: دارصادر،.
(۴) ابن‌درید، کتاب‌جمهرة‌اللغة، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۸۷ـ۱۹۸۸.
(۵) ابن‌سیده، المحکم والمحیط الاعظم، چاپ عبدالحمید هنداوی، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۶) ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة.
(۷) ابن‌فورک، مجرد مقالات الشیخ ابی‌الحسن الاشعری، چاپ دانیل ژیماره، بیروت ۱۹۸۷.
(۸) ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
(۹) ابن‌منظور، لسان العرب.
(۱۰) ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌للّه تسعة و تسعین اسمآ»، چاپ مشهور بن حسن‌ بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
(۱۱) علی‌ بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۱۲) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
(۱۳) عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول‌الدین، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۴) احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۱۵) احمد بن حسین بیهقی، شعبالایمان، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۱۶) محمد بن عیسی ترمذی، سنن‌الترمذی و هوالجامع الصحیح، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۷) اسماعیل‌ بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح‌العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطا، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
(۱۸) عبدالملک‌ بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع‌الادلة فی اصول‌الاعتقاد، چاپ محمدیوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
(۱۹) حسین‌ بن حسن حلیمی، کتاب‌المنهاج فی شعبالایمان، چاپ حلمی محمد فوده، (بیروت) ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۲۰) حسین‌ بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب‌القرآن، چاپ محمدسید کیلانی، تهران (۱۳۳۲ش).
(۲۱) ابراهیم‌ بن سری زجاج، تفسیر اسماءاللّه الحسنی، چاپ احمدیوسف دقاق، دمشق ۱۹۷۴.
(۲۲) عبدالرحمان‌ بن اسحاق زَجّاجی، اشتقاق اسماءاللّه، چاپ عبدالحسین مبارک، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۲۳) محمود بن عمر زمخشری، اساس‌البلاغة، چاپ عبدالرحیم محمود، بیروت.
(۲۴) احمد بن منصور سمعانی، روح‌الارواح فی شرح‌اسماء الملک الفتّاح، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۸ش.
(۲۵) صاحب‌ بن عباد، المحیط فی‌اللغة، چاپ محمد حسن آل‌یاسین، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۲۶) سلیمان‌ بن احمد طبرانی، کتاب الدعاء، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۳.
(۲۷) طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن.
(۲۸) طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن.
(۲۹) طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
(۳۰) حسن‌ بن عبداللّه عسکری، الفروق‌اللغویة، قاهره ۱۳۵۳، چاپ افست قم.
(۳۱) علی‌ بن حسین علم‌الهدی، الذخیرة فی علم‌الکلام، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۱.
(۳۲) محمد بن محمد غزالی، المقصد الاسنی فی شرح معانی اسماءاللّه الحسنی، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.
(۳۳) محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۳۴) محمد بن عمر فخررازی، شرح اسماءاللّه الحسنی للرازی، و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی و الصفات، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، قاهره ۱۳۹۶/۱۹۷۶، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
(۳۵) قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
(۳۶) عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، التحبیر فی التذکیر، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.
(۳۷) عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، الفصول فی الاصول، چاپ ریچارد فرانک، در MIDEO، ش ۱۶ (۱۹۸۳).
(۳۸) محمد بن محمد ماتریدی، تأویلات اهل‌السنة، چاپ محمد مستفیض‌الرحمان و جاسم محمد جبوری، بغداد ۱۴۰۴/۱۹۸۳.
(۳۹) محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم‌المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران (۱۳۹۷).
(۴۰) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش.
(۴۱) آرنت یان ونسینک، المعجم‌المفهرس لألفاظ الحدیث النبوی، لیدن ۱۹۳۶ـ۱۹۶۹.


 
۱. عبدالرحمان‌ بن اسحاق زَجّاجی، اشتقاق اسماءاللّه، ج۱، ص۹۶، چاپ عبدالحسین مبارک، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۲. تفسیر اسماءاللّه الحسنی، چاپ احمدیوسف دقاق، دمشق ۱۹۷۴.
۳. ابن‌درید، کتاب‌جمهرة‌اللغة، ذیل «حلم»، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۸۷ـ۱۹۸۸.
۴. صاحب‌ بن عباد، المحیط فی‌اللغة، ذیل «حلم»، چاپ محمد حسن آل‌یاسین، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
۵. اسماعیل‌ بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح‌العربیة، ذیل «حلم»، چاپ احمد عبدالغفور عطا، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
۶. ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل «حلم».
۷. ابن‌سیده، المحکم والمحیط الاعظم، ذیل «حلم»، چاپ عبدالحمید هنداوی، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۸. محمود بن عمر زمخشری، اساس‌البلاغة، ذیل «حلم»، چاپ عبدالرحیم محمود، بیروت.
۹. ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل «حلم».
۱۰. حسین‌ بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب‌القرآن، ذیل «حلم»، چاپ محمدسید کیلانی، تهران (۱۳۳۲ش).
۱۱. حسن‌ بن عبداللّه عسکری، الفروق‌اللغویة، ج۱، ص۱۶۴ـ۱۶۸، قاهره ۱۳۵۳، چاپ افست قم.
۱۲. حسن‌ بن عبداللّه عسکری، الفروق‌اللغویة، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۳۰، قاهره ۱۳۵۳، چاپ افست قم.
۱۳. ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل «حلم».
۱۴. محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم‌المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، ذیل «حلم»، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران (۱۳۹۷).
۱۵. ابراهیم‌ بن سری زجاج، تفسیر اسماءاللّه الحسنی، چاپ احمدیوسف دقاق، دمشق ۱۹۷۴.
۱۶. ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، ج۲، ص۱۲۷۰، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
۱۷. محمد بن عیسی ترمذی، سنن‌الترمذی و هوالجامع الصحیح، ج۵، ص۱۹۲، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۸. ابن‌بابویه، التوحید، ج۱، ص۱۹۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).
۱۹. ابن‌بابویه، التوحید، ج۱، ص۲۲۰، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).
۲۰. ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌للّه تسعة و تسعین اسمآ»، ج۱، ص۱۰۱، چاپ مشهور بن حسن‌ بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
۲۱. ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌للّه تسعة و تسعین اسمآ»، ج۱، ص۱۰۸، چاپ مشهور بن حسن‌ بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
۲۲. ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌للّه تسعة و تسعین اسمآ»، ج۱، ص۱۳۱، چاپ مشهور بن حسن‌ بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
۲۳. ابن‌حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، ج۱، ص۹۲، بیروت: دارصادر،.
۲۴. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۷، ص۱۵۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۲۵. ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، ج۱، ص۴۴۱، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
۲۶. محمد بن عیسی ترمذی، سنن‌الترمذی و هوالجامع الصحیح، ج۱، ص۲۹۸، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۷. آرنت یان ونسینک، المعجم‌المفهرس لألفاظ الحدیث النبوی، ذیل «حلم»، لیدن ۱۹۳۶ـ۱۹۶۹.
۲۸. بقره/سوره۲، آیه۲۲۵.    
۲۹. بقره/سوره۲، آیه۲۳۵.    
۳۰. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۵۵.    
۳۱. مائده/سوره۵، آیه۱۰۱.    
۳۲. اسراء/سوره۱۷، آیه۴۴.    
۳۳. فاطر/سوره۳۵، آیه۴۱.    
۳۴. محمد بن عمر فخررازی، شرح اسماءاللّه الحسنی للرازی، ج۱، ص۲۵۱، و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی و الصفات، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، قاهره ۱۳۹۶/۱۹۷۶، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
۳۵. طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل بقره:۲۳۵.
۳۶. ابراهیم‌ بن سری زجاج، تفسیر اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۴۵، چاپ احمدیوسف دقاق، دمشق ۱۹۷۴.
۳۷. ابن‌بابویه، التوحید، ج۱، ص۲۰۲، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).
۳۸. احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۹۲، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۳۹. قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۲۱، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
۴۰. عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول‌الدین، ج۱، ص۱۲۷، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۴۱. عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، التحبیر فی التذکیر، ج۱، ص۵۵، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.
۴۲. احمد بن منصور سمعانی، روح‌الارواح فی شرح‌اسماء الملک الفتّاح، ج۱، ص۲۸۰، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۸ش.
۴۳. محمد بن محمد ماتریدی، تأویلات اهل‌السنة، ج۱، ص۵۳۳، چاپ محمد مستفیض‌الرحمان و جاسم محمد جبوری، بغداد ۱۴۰۴/۱۹۸۳.
۴۴. طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
۴۵. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره:۲۲۵.
۴۶. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره: آیه۲۳۵.
۴۷. طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل آل‌عمران:۱۵۵.
۴۸. طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل فاطر: آیه۴۱.
۴۹. حسین‌ بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب‌القرآن، ذیل «حلم»، چاپ محمدسید کیلانی، تهران (۱۳۳۲ش).
۵۰. محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۱۳، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش.
۵۱. احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۹۲، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۵۲. عبدالملک‌ بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع‌الادلة فی اصول‌الاعتقاد، ج۱، ص۱۵۰، چاپ محمدیوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۵۳. محمد بن محمد غزالی، المقصد الاسنی فی شرح معانی اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۱۲، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.
۵۴. نحل/سوره۱۶، آیه۶۱.    
۵۵. فاطر/سوره۳۵، آیه۴۵.    
۵۶. حسن‌ بن عبداللّه عسکری، الفروق‌اللغویة، ج۱، ص۱۶۴، قاهره ۱۳۵۳، چاپ افست قم.
۵۷. احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۹۲، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۵۸. طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل توبه:۱۱۴.
۵۹. محمد بن محمد غزالی، المقصد الاسنی فی شرح معانی اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۱۲، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.
۶۰. احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۹۲، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۶۱. احمد بن منصور سمعانی، روح‌الارواح فی شرح‌اسماء الملک الفتّاح، ج۱، ص۲۸۰، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۸ش.
۶۲. محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل اسراء:۴۴، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۶۳. عبدالملک‌ بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع‌الادلة فی اصول‌الاعتقاد، ج۱، ص۱۵۰، چاپ محمدیوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۶۴. طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل نحل:۶۱.
۶۵. طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل فاطر:۴۵.
۶۶. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل نحل:۶۱.
۶۷. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل فاطر:۴۵.
۶۸. محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل نحل:۶۱، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۶۹. محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل فاطر:۴۵، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۷۰. عبدالملک‌ بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع‌الادلة فی اصول‌الاعتقاد، ج۱، ص۱۵۰، چاپ محمدیوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۷۱. ابراهیم/سوره۱۴، آیه۴۲.    
۷۲. محمد بن محمد ماتریدی، تأویلات اهل‌السنة، ج۱، ص۵۳۳، چاپ محمد مستفیض‌الرحمان و جاسم محمد جبوری، بغداد ۱۴۰۴/۱۹۸۳.
۷۳. محمد بن محمد غزالی، المقصد الاسنی فی شرح معانی اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۱۲، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.
۷۴. احمد بن منصور سمعانی، روح‌الارواح فی شرح‌اسماء الملک الفتّاح، ج۱، ص۲۸۰، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۸ش.
۷۵. حسین‌ بن حسن حلیمی، کتاب‌المنهاج فی شعبالایمان، ج۱، ص۲۰۰ـ۲۰۱، چاپ حلمی محمد فوده، (بیروت) ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۷۶. طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل آل‌عمران:۱۵۵.
۷۷. محمد بن عمر فخررازی، شرح اسماءاللّه الحسنی للرازی، ج۱، ص۲۴۹، و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی و الصفات، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، قاهره ۱۳۹۶/۱۹۷۶، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
۷۸. محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل بقره:۲۲۵، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۷۹. محمد بن عمر فخررازی، شرح اسماءاللّه الحسنی للرازی، ج۱، ص۲۴۹، و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی و الصفات، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، قاهره ۱۳۹۶/۱۹۷۶، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
۸۰. عبدالملک‌ بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع‌الادلة فی اصول‌الاعتقاد، ج۱، ص۱۵۰، چاپ محمدیوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۸۱. قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۲۲، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
۸۲. قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۲۴، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
۸۳. علی‌ بن حسین علم‌الهدی، الذخیرة فی علم‌الکلام، ج۱، ص۶۰۳، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۱.
۸۴. طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره:۲۶۳.
۸۵. محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل حج:۵۹، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۸۶. محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل اسراء:۴۴، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۸۷. عبدالرحمان‌ بن اسحاق زَجّاجی، اشتقاق اسماءاللّه، ج۱، ص۹۶، چاپ عبدالحسین مبارک، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۸۸. ابن‌فورک، مجرد مقالات الشیخ ابی‌الحسن الاشعری، ج۱، ص۵۳، چاپ دانیل ژیماره، بیروت ۱۹۸۷.
۸۹. عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، التحبیر فی التذکیر، ج۱، ص۵۵، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.
۹۰. محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم‌المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، ذیل «صبر»، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران (۱۳۹۷).
۹۱. محمد بن عیسی ترمذی، سنن‌الترمذی و هوالجامع الصحیح، ج۵، ص۱۹۲ـ۱۹۳، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۹۲. سلیمان‌ بن احمد طبرانی، کتاب الدعاء، ج۱، ص۵۱، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۳.
۹۳. ابن‌حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، ج۴، ص۳۹۵، بیروت: دارصادر،.
۹۴. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۸، ص۱۶۵، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۹۵. محمد بن عمر فخررازی، شرح اسماءاللّه الحسنی للرازی، ج۱، ص۳۵۳، و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی و الصفات، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، قاهره ۱۳۹۶/۱۹۷۶، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
۹۶. محمد بن محمد غزالی، المقصد الاسنی فی شرح معانی اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۶۱، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.
۹۷. ابراهیم‌ بن سری زجاج، تفسیر اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۶۵، چاپ احمدیوسف دقاق، دمشق ۱۹۷۴.
۹۸. ابن‌فورک، مجرد مقالات الشیخ ابی‌الحسن الاشعری، ج۱، ص۵۶، چاپ دانیل ژیماره، بیروت ۱۹۸۷.
۹۹. عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، الفصول فی الاصول، ج۱، ص۷۲، چاپ ریچارد فرانک، در MIDEO، ش ۱۶ (۱۹۸۳).
۱۰۰. عبدالملک‌ بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع‌الادلة فی اصول‌الاعتقاد، ج۱، ص۱۵۵، چاپ محمدیوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۱۰۱. حسین‌ بن حسن حلیمی، کتاب‌المنهاج فی شعبالایمان، ج۱، ص۲۰۱، چاپ حلمی محمد فوده، (بیروت) ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۱۰۲. احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۹۵، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۱۰۳. احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۲۱۶، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۱۰۴. احمد بن حسین بیهقی، شعبالایمان، ج۱، ص۱۲۲، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۱۰۵. ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل «حلم».
۱۰۶. ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل «صبر».
۱۰۷. محمد بن عمر فخررازی، شرح اسماءاللّه الحسنی للرازی، ج۱، ص۳۵۲، و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی و الصفات، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، قاهره ۱۳۹۶/۱۹۷۶، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
۱۰۸. علی‌ بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۵۳۰ـ ۵۳۱، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۱۰۹. قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۲۴، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
۱۱۰. علی‌ بن حسین علم‌الهدی، الذخیرة فی علم‌الکلام، ج۱، ص۶۰۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۱.
۱۱۱. عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول‌الدین، ج۱، ص۱۲۷، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۱۲. عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، التحبیر فی التذکیر، ج۱، ص۵۵، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.
۱۱۳. احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۲۱۶، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۱۱۴. احمد بن حسین بیهقی، شعبالایمان، ج۱، ص۱۲۲، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۱۱۵. عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، الفصول فی الاصول، ج۱، ص۶۷، چاپ ریچارد فرانک، در MIDEO، ش ۱۶ (۱۹۸۳).
۱۱۶. عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، التحبیر فی التذکیر، ج۱، ص۵۵، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.
۱۱۷. قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۲۶، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
۱۱۸. قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۲۱ـ۲۲۴، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
۱۱۹. علی‌ بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۵۳۰، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۱۲۰. حسن‌ بن عبداللّه عسکری، الفروق‌اللغویة، ج۱، ص۲۲۵، قاهره ۱۳۵۳، چاپ افست قم.
۱۲۱. قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۲۲، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
۱۲۲. طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره :۲۳۵.
۱۲۳. قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۲۲ـ ۲۲۴، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
۱۲۴. ابن‌فورک، مجرد مقالات الشیخ ابی‌الحسن الاشعری، ج۱، ص۵۲، چاپ دانیل ژیماره، بیروت ۱۹۸۷.
۱۲۵. علی‌ بن حسین علم‌الهدی، الذخیرة فی علم‌الکلام، ج۱، ص۶۰۳ـ ۶۰۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۱.




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حلیم»، شماره۶۴۸۴.    



جعبه ابزار