حکم حسن خلق (قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حسن خلق عبارت است از مجموعه خصلت های پسندیده ای که لازم است
انسان روح خود را به آنها بیاراید.
داشتن رفتار و سخن نیک، درباره مردم
واجب است.
«واذ اخذنا میثـق بنی اسرءیل لا تعبدون الاالله... وقولوا للناس حسنـا...؛
و (به یاد آورید) زمانی را که از
بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز
خداوند یگانه را
پرستش نکنید؛ و به
پدر و
مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید؛ و به مردم نیک بگویید؛
نماز را برپا دارید؛ و
زکات بدهید. سپس (با اینکه پیمان بسته بودید) همه شما -جز عده کمی- سرپیچی کردید؛ و (از وفای به پیمان خود) روی‌گردان شدید».
در این آیه مورد بحث خداوند بنی اسرائیل را را به عنوان اخذ یک پیمان
الهی مخاطب ساخته و بعد از تاکید بر
توحید خالص و
احسان به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و مسکینان می‌فرماید: به مردم نیک بگویید، و نماز را بر پا دارید و زکات را بدهید (و قولوا للناس حسنا و اقیموا الصلوة و آتو الزکوة) قرار گرفتن جمله «قولوا للناس حسنا» در میان پیمان‌های مربوط به توحید و نیکوکاری و بر پا داشتن نماز و دادن زکات، بیانگر اهمیت حسن برخورد، نسبت به مردم است، و به این ترتیب خوش خویی وبرخورد خوب با توده مردم در ردیف مهمترین و اساسی‌ترین دستورات
اسلام قرار دارد.
در واقع چون
مال انسان محدود است و نمی‌تواند همه دوستان و نیازمندان را با آن بی نیاز کند، دستور به بذل حسن خلق داده، همان سرمایه‌ای که فناناپذیر است، همان گونه که در
حدیث معروف از
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم می‌خوانیم: «انکم لا تسعون الناس باموالکم ولکن یسعهم منکم بسط الوجه و حسن الخلق؛ شما نمی‌توانید همه مردم را بااموال خود راضی کنید، ولی خوش رویی و حسن خلق از سوی شما همه را شامل می‌شود و خشنود می‌سازد».
در حدیثی از
امام باقر علیه‌السّلام در
تفسیر این آیه آمده است که فرموده: «قولوا للناس احسن ما تحبون ان یقال لکم؛ به مردم بهترین سخنانی بگوئید که دوست دارید به شما گفته شود».
درست است که مخاطبین این آیه بنی اسرائیل هستند، ولی هدف
قرآن از ذکر آن بیان یک اصل کلی برای همه است.
حسن‌خلق و رفتار نیک، در برابر بدیها لازم است.
«فبما نقضهم میثـقهم لعنـهم وجعلنا قلوبهم قـسیة یحرفون الکلم عن مواضعه ونسوا حظـا مما ذکروا به ولا تزال تطـلع علی خائنة منهم الا قلیلا منهم فاعف عنهم واصفح ان الله یحب المحسنین؛
ولی بخاطر پیمان‌شکنی، آنها را از
رحمت خویش دور ساختیم؛ و دلهای آنان را سخت و سنگین نمودیم؛ سخنان (خدا) را از موردش
تحریف می‌کنند؛ و بخشی از آنچه را به آنها گوشزد شده بود، فراموش کردند؛ و هر
زمان، از خیانتی (تازه) از آنها آگاه می‌شوی، مگر عده کمی از آنان؛ ولی از آنها درگذر و صرف‌نظر کن، که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد».
«ادفع بالتی هی احسن السیئة نحن اعلم بما یصفون؛
بدی را به بهترین راه و روش دفع کن (و پاسخ بدی را به نیکی ده)! ما به آنچه توصیف می‌کنند آگاهتریم».
«الا من ظـلم ثم بدل حسنـا بعد سوء فانی غفور رحیم؛
مگر کسی که
ستم کند؛ سپس بدی را به نیکی تبدیل نماید، که (
توبه او را می‌پذیرم، و) من غفور و رحیمم».
«ولا تستوی الحسنة ولا السیئة ادفع بالتی هی احسن فاذا الذی بینک وبینه عدوة کانه ولی حمیم؛
هرگز نیکی و بدی یکسان نیست؛ بدی را با نیکی دفع کن، ناگاه (خواهی دید) همان کس که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی گرم و صمیمی است».
حسن خلق و فرو بردن
خشم خود، در برابر دیگران
استحباب دارد.
«... اعدت للمتقین• الذین... والکـظمین الغیظ... والله یحب المحسنین؛
و شتاب کنید برای رسیدن به
آمرزش پروردگارتان؛ و بهشتی که وسعت آن، آسمانها و
زمین است؛ و برای پرهیزگاران آماده شده است. • همانها که در توانگری و تنگدستی،
انفاق می‌کنند؛ و خشم خود را فرو می‌برند؛ و از خطای مردم درمی گذرند؛ و خدا نیکوکاران را دوست دارد».
(
آیه دلالت دارد بر رجحان حسن خلق با فرو بردن خشم و گذشت از مردم.)
در زمینه خوش خلقی و برخورد خوب با همه مردم،
روایات فراوانی در منابع اسلامی دیده می‌شود که به حد
تواتر می‌رسد، تعبیراتی که در این روایات در برابر این فضیلت اخلاقی آمده است در کمتر مورد دیگری دیده می‌شود، این تعبیرات بیانگر نهایت اهتمام اسلام به این مساله مهم اخلاقی است، از میان این روایات گلچینی کرده‌ایم که ذیلا از نظر می‌گذرد:
۱- در حدیثی از
حضرت علی علیه‌السّلام در یک تعبیر جامع و جالب می‌خوانیم: «عنوان صحیفة المؤمن حسن خلقه؛ سرلوحه نامه عمل انسان با
ایمان حسن خلق او است».
می‌دانیم آنچه در عنوان و سرلوحه نامه اعمال قرار می‌گیرد، بهترین و مهمترین آنها است و به تعبیر دیگر، چیزی است که قدر جامع همه اعمال نیک است و قبل از هر چیز نظرها را به خود متوجه می‌سازد.
۲- در
حدیث دیگری از
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم می‌خوانیم: «اکثر ما تلج به امتی الجنة التقوی و حسن الخلق؛ بیش‌ترین چیزی که امت من به سبب آن وارد بهشت می‌شوند تقوا و حسن خلق است».
در این حدیث حسن خلق همسنگ و همطراز
تقوا قرار داده شده و به عنوان یکی از دو عامل اصلی ورود در
بهشت معرفی شده است.
۳- در حدیث دیگری امیرمؤمنان علی علیه‌السّلام می‌فرماید: «اکملکم ایمانا احسنکم خلقا؛ کسی که ایمانش از همه کاملتر باشد، حسن خلقش از همه بیشتر است».
فرهنگ قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، برگرفته از مقاله «حکم حسن خلق»
