خطابه (فقه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خطابه، یکی از اقسام
صناعات خمس در
منطق می باشد. خطبه در اصطلاح، به معنای سخنرانی یا کلام مخصوصِ مشتمل بر
ستایش خداوند و صلوات بر
محمّد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و آل محمّد(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.
خُطبه کلام مخصوص، مشتمل بر
ستایش خداوند و
صلوات بر محمّد و آل محمّد است.
بنابر آنچه در منابع حدیثی و تاریخی آمده است
پیامبر اکرم (صلّی‌اللَّه علیه‌و‌آله) و دیگر معصومان (علیهم‌السّلام) به مناسبت‌های مختلف در اجتماع مردم
خطبه می‌خواندند.
مهم‌ترین مواردی که خواندن خطبه به نحو
واجب یا
مستحب در
فقه مطرح است، عبارت است از:
نماز جمعه، نماز عیدین (
فطر و
قربان)،
نماز باران،
موسم حج، هنگام
خواستگاری و
عقد نکاح.
خواندن دو خطبه قبل از نماز جمعه که به جای دو رکعت از
نماز ظهر جمعه محسوب می‌شود، شرط صحت نماز جمعه است.
خطبه‌های نماز جمعه باید مشتمل بر حمد و ثنای خدای متعال و صلوات بر محمّد و آل محمّد (علیهم‌السّلام) و موعظه باشد. هرچند برخی،
صلوات را در خطبه اوّل و
موعظه را در خطبه دوم واجب ندانسته‌اند.
بنابر مشهور، قرائت سوره‌ای کوتاه در هر دو خطبه واجب است.
برخی، تلاوت یک
آیه که به حسب معنا تمام باشد و به آیه قبل و بعدش بستگی نداشته باشد را نیز مجزی دانسته‌اند.
نماز عید فطر و قربان در صورتی که به جماعت خوانده شود، دارای خطبه است که امام پس از نماز آن را می‌خواند و بهتر است از خطبه‌های مأثور باشد. در وجوب یا استحباب خطبه- در فرض وجوب نماز- اختلاف است.
خطبه نماز باران پس از نماز خوانده می‌شود؛ لیکن در اینکه قبل از ذکرهای وارد شده خوانده می‌شود یا بعد از آن، اختلاف است.
برخی، خواندن آن را قبل و بعد از نماز
جایز دانسته‌اند.
در اینکه در نماز باران یک خطبه مستحب است یا دو خطبه، اختلاف است.
در نماز باران خواندن خطبه‌های مأثور افضل است. در غیر این صورت، خطبه‌ای خوانده شود که مشتمل بر حمد و ستایش خداوند و
دعا و تضرع به درگاه الهی جهت آمدن باران باشد.
برخی، خطبه نماز باران را صرف دعا و تضرّع دانسته و ایراد خطبه بدین‌گونه یا به نحو مشهور را مجزی دانسته‌اند.
مستحب است امام (امیر الحاج) در موسم
حج، به‌ویژه هفتم
ذیحجه، نهم
ذیحجه (
روز عرفه) و روز قربانی در
منی، همچنین روز نَفْر اوّل (دومین روز از
ایام تشریق) در اجتماع حاجیان خطبه بخواند و آنان را با وظایف خود و
مناسک حج آشنا کند.
خواندن خطبه قبل از
عقد نکاح مستحب است. در خطبه عقد کیفیّت خاصی شرط نیست؛ لیکن بهتر است پس از حمد و ستایش خداوند متعال،
شهادتین و درود بر پیامبر و خاندان پاک آن حضرت، به
تقوا توصیه و برای زوجین دعا شود. افضل در خطبه عقد، خواندن خطبه‌های مأثور از
ائمّه (علیهم‌السّلام) است.
همچنین بنابر تصریح برخی، خواندن خطبه قبل از خواستگاری و برای ولیّ دختر هنگام پاسخ مثبت دادن به خواستگار مستحب است. در این خطبه صِرف حمد خداوند متعال و صلوات بر محمّد و آل محمّد کفایت می‌کند.
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص۴۷۱-۴۷۳. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خطابه»، شماره۷۱۰۹.
