• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خلجستان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



خَلَجِستان، بخشی در شهرستان قم در استان قم، به مرکزیت شهر دستجرد. این بخش که در شمال و شمال‌غربی شهرستان قم قرار گرفته، مشتمل است بر دو دهستانِ دستجرد و قاهان و شهر دستجرد.



کوه میشی (بلندترین قله ح۰۹۱، ۲متر) در جنوب آبادی تینوج/ طینوج در دهستان دستجرد، و کوه سَلْمِستان (بلندترین قله ح۰۸۱، ۲متر) در شمال آبادی قاهان،
[۱] سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ۱۳۸۵ش.
هر دو جزو رشته‌کوههای مرکزی ایران‌اند و در این بخش امتداد دارند.
[۲] عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۱، ص۳۲۴، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
[۳] عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۱، ص۵۲۷، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
گردنه کُنْدرود در دو کیلومتری جنوب‌غربی آبادی احمدآباد، در دهستان دستجرد واقع است.
[۴] فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۴۸ قم ـ اراک، ج۴۸، ص۷۲، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۴ش.



رودهای فصلی بخش عبارت‌اند از: سولِقان به طول حدود ۲۵ کیلومتر در دهستان قاهان، ریزابه رود قره‌چای؛ وِزْوا به طول حدود ۲۶ کیلومتر در دهستان قاهان، ریزابه سولقان؛ رود دستجرد به‌طول حدود ۳۰ کیلومتر؛ و مُرواریدَر به طول حدود ۱۹ کیلومتر، که هر دو ریزابه کُنْدْرودِ طَغَرود هستند و در دهستان دستجرد جریان دارند.
[۵] ۲۸۰، ۴۴۸، ج۲، ص۲۲۸، ۴۷۳، عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.



خلجستان از گیاه گل خطمی، گل کبود، خاکشیر، بابونه، شاتره، کاسنی، ریواس، پونه، شیرین‌بیان، کنگر، تلخه‌بیان و گونِ کتیرا دارد و از زیا روباه، خرگوش، گرگ، شغال، جوجه‌تیغی و از پرندگان تیهو و عقاب در آن یافت می‌شود. محصولات عمده آن گندم، جو، تره‌بار، یونجه و بنشن و از فراورده‌های باغی آن انگور، گردو، گلابی، سیب، گیلاس، زردآلو، انار و بادام است که مقداری از آن‌ها صادر می‌شود. پرورش گوسفند، بز، گاو و طیور و زنبورداری و از صنایع‌دستی، قالی‌بافی در آن رایج است. این بخش دارای معادن باریت و مرمریت و گرانیت و آهن است.
[۶] فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۴۸ قم ـ اراک، ج۴۸، ص۷۲ـ۷۳، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۴ش.
[۷] فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۴۸ قم ـ اراک، ج۴۸، ص۱۴۷، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۴ش.



اهالی بخش خلجستان شیعه دوازده امامی‌اند و به زبان فارسی و خلجی (خلج) گفتگو می‌کنند.
[۸] فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۴۸ قم ـ اراک، ج۴۸، ص۹، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۴ش.
[۹] فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۴۸ قم ـ اراک، ج۴۸، ص۱۴۷، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۴ش.
راه قم ـ تفرش از این بخش می‌گذرد.


براساس سرشماری ۱۳۸۵ش، جمعیت بخش خلجستان ۵۳۴، ۹ تن ضبط شده است که ۱۲۱، ۱ تن آن (ح ۱۲%) شهرنشین‌اند.
[۱۰] مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ذیل «استان قم»، ۱۳۸۵ش.



از لحاظ تقسیمات کشوری، در ۱۳۱۶ش خلجستان به مرکزیت دستجرد، یکی از بخش‌های شهرستان قم و ساوه در استان شمال بود.
[۱۱] ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۱۶، ج۱، ص۷۱ـ۷۲، تهران: روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران،) ۱۳۱۶ش (.
در ۱۳۲۳ش، خلجستان با ۷۹ آبادی به صورت دهستان و دستجرد به‌عنوان بخش و جزو شهرستان قم
[۱۲] در قم‌نامه: مجموعه مقالات و متون درباره قم،) گردآوری (حسین مدرسی طباطبائی، قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی، ۱۳۶۴ش.
در تابعیت استان دوم بود.
[۱۳] ایران وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج۱، ص۲۸، ج ۱، تهران ۱۳۲۹ش.
[۱۴] ایران وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج۱، ص۲۹۴ـ۲۹۵، ج ۱، تهران ۱۳۲۹ش.
در حدود ۱۳۳۰، خلجستان جزو استان مرکزی بود.
[۱۵] رزم‌آرا، ج۱، ص۸۹.
در ۱۳۵۵ش، بخش خلجستان با سه دهستان دستجرد، قاهان و راهْجِرْد غربی جزو شهرستان تفرش، در استان مرکزی بود.
[۱۶] ایران وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، ذیل «استان مرکزی»، تهران ۱۳۵۵ش.
مجددآ در تقسیمات کشوری ۱۳۶۵ش، خلجستان با دو دهستان قاهان و دستجرد در تابعیت شهرستان قم قرار گرفت و جزو استان تهران شد.
[۱۷] ایران وزارت کشور، فهرست واحدهای تقسیمات کشوری تا پایان شهریورماه ۱۳۶۵، ذیل «استان تهران»، تهران ۱۳۶۵ش.
با تشکیل استان قم، در فروردین ۱۳۷۵ بخش خلجستان در شهرستان قم ایجاد گردید.
[۱۸] ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۷۵، ج۱، ص۶۹ـ۷۰، تهران: روزنامه رسمی کشور، ۱۳۷۶ش.



آثار تاریخی و قدیمی بخش خلجستان عبارت‌اند از: بقعه‌ای مشهور به بقعه علمدار، ظاهرآ متعلق به سده دوم، در آبادی کِیاب، در ۷۹ کیلومتری مغرب شهر قم که به اظهار اهالی محل، این مقبره متعلق به محمدبن ابراهیم‌بن مالک‌اشتر نخعی است؛ مقبره شاهزاده عاقب در آبادی بَنابَر، در ۶۶ کیلومتری مغرب قم؛ مقبره شاهزاده جعفر در آبادی گیو، در چهار کیلومتری مشرق شهر دستجرد، که مدفن فرزند امام موسی‌کاظم علیه‌السلام و بنای آن متعلق به سده ششم است؛ گنبد شاهزاده هادی‌ بن امام کاظم در آبادی جِمِزْقان، در ۶۷ کیلومتری شمال‌غربی شهر قم (در کتیبه امامزاده، شاهزاده هادی از احفاد امام سجاد علیه‌السلام معرفی شده است)؛ روی پایه‌های دو صندوق منبت این امامزاده تاریخِ ۹۴۷ حک شده است؛ گنبد شاهزاده زکریابن امام کاظم در آبادی عیسی‌آباد، در سه کیلومتری جنوب‌شرقی شهر دستجرد، که کتیبه‌های منبت آن از آثار دوره صفوی (حک: ح ۹۰۶ـ۱۱۳۵) است.
[۱۹] عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، ج۲، ص۱۹۹ـ۲۰۲، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
[۲۰] عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، ج۲، ص۲۰۵ـ۲۰۸، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
[۲۱] عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، ج۲، ص۲۱۲ـ۲۱۳، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.



برخی از آبادیهای بخش خلجستان قدیمی‌اند، از جمله آبادی گیو، در ارتفاع حدود ۶۷۰، ۱متری که سابقه آن به پیش از اسلام می‌رسد
[۲۲] علی‌اصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم: بخش اول ازتاریخ جامع قم، ج۱، ص۱۹۰، قم ۱۳۷۸ش.
و گفته شده که گیو آن را ساخته است
[۲۳] اعتمادالسلطنه، ج۴، ص۲۳۱۱.
آبادی طینوج، در پنج کیلومتری جنوب‌شرقی شهر دستجرد، که در دوره ناصری (۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) از قرای بزرگ و حاکم‌نشین خلجستان محسوب می‌شد و بیش‌تر ساکنان آن سادات بودند و زائران قم از این قریه عبور می‌کردند، همچنین معبر خوزستان و لرستان و دیگر ولایات عراق (عراق عجم، و جبال) بود
[۲۴] اعتمادالسلطنه، ج۴، ص۲۳۱۰.
آبادی آمِرِه، در نه کیلومتری جنوب‌غربی شهر دستجرد، که اعتماد السلطنه در دوره ناصری آن را در یک فرسخی آشتیان در میان کوه ذکر کرده و گفته است در گذشته دارای دویست خانوار بوده که به‌ سبب درگیری و نزاع با یکدیگر، مهاجرت کردند.
[۲۵] اعتمادالسلطنه، ج۴، ص۲۳۱۱.



پیشینه. نام خلجستان از طوایف خلج ساکن در این ناحیه اخذ شده است.
[۲۶] علی‌اصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم: بخش اول ازتاریخ جامع قم، ج۱، ص۱۹۰، قم ۱۳۷۸ش.
به نظر می‌رسد نام قدیمی آن جِهْرود بوده و پس از ساکن شدن طوایف خلج به خلجستان تغییر یافته است. در منابع جدید جغرافیایی، نام جهرود به عنوان واحد تقسیماتی دیده نمی‌شود. در سده چهارم، از طسوجِ جهرود یاد شده است.
[۲۷] حسن‌بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۱۱۹، ترجمه حسن‌بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ش.
در سده هشتم حمداللّه مستوفی
[۲۸] حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب، ج۱، ص۶۳.
جهرود را یکی از چهار ناحیه ولایت ساوه با ۲۵ پارچه آبادی دانسته است. در زمان ناصر الدین‌ شاه، خلجستان مشتمل بر پنج بلوک، از جمله جهرود، بود. جهرود بلوکی ییلاقی، با میوه‌های ممتاز از جمله انگور، زردآلو، بادام، گردو، گوجه و گیلاس بود که بیش‌تر در قم به فروش می‌رسید. طول بلوک جهرود هشت فرسخ بود. این بلوک حدود سی آبادی و مزرعه داشت.
[۲۹] اعتمادالسلطنه، ج۴، ص۲۳۱۰ـ۲۳۱۱.


۹.۱ - اول سده چهاردهم

در نیمه اول سده چهاردهم، از خلجستان به دو صورت بلوک خلجستان و ولایت خلجستان یاد شده است. در این زمان، خلجستان به سبب وجود اشرار چپاولگر مانند محمدآقای شنگلی و آزادخان ناامن بود.
[۳۰] اسناد ساوه، به‌کوشش غلامرضا جوادی، ج۱، ص۳۷ـ۴۰، تهران: جهاد دانشگاهی شهید بهشتی، ۱۳۸۵ش.
[۳۱] اسناد ساوه، به‌کوشش غلامرضا جوادی، ج۱، ص۴۷، تهران: جهاد دانشگاهی شهید بهشتی، ۱۳۸۵ش.
[۳۲] اسناد ساوه، به‌کوشش غلامرضا جوادی، ج۱، ص۳۶۴ـ۳۶۵، تهران: جهاد دانشگاهی شهید بهشتی، ۱۳۸۵ش.
[۳۳] اسناد ساوه، به‌کوشش غلامرضا جوادی، ج۱، ص۴۱۲ـ۴۱۳، تهران: جهاد دانشگاهی شهید بهشتی، ۱۳۸۵ش.


۹.۲ - خلجستان در دوره پهلوی

در منابع دوره پهلوی (حک: ۱۳۰۴ـ۱۳۵۷ش)، خلجستان ناحیه‌ای ذکر شده است که معدن فیروزه و مراتع خوب دارد و مسکن ایلات خلج است و اهالی آن به فارسی و گویش خلجی گفتگو می‌کنند. همچنین گفته شده است که تاریخ برخی مساجد آن به چهارصد سال قبل می‌رسد.
[۳۴] مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، ج۲، ص۳۹۶، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ش.
[۳۵] مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، ج۳، ص۴۲، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ش.
[۳۶] ایران وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج۱، ص۲۹۱، ج ۱، تهران ۱۳۲۹ش.



شهر دستجرد، مرکز بخش خلجستان. این شهر در ارتفاع ۷۴۰، ۱ متری، در حدود ۷۵ کیلومتری مغرب شهر قم، بر سر راه اصلی قم ـ تفرش قرار دارد. دستجرد در دره‌ای نسبتآ باز قرار گرفته و از شمال با کوه مامازر (بلندترین قله ح۰۲۴، ۲متر)، از شمال‌شرقی با کوه پایین (بلندترین قله ح۸۷۶، ۱متر)، و از جنوب‌شرقی با کوه میشیل (بلندترین قله ح۱۰۰، ۲متر) احاطه شده است. رود دستجرد از وسط شهر، و رود مرواریدر از پنج کیلومتری شمال آن می‌گذرد. بالاترین دمای آن ْ۳۹ در اواخر مرداد و بیشترین برودت آن ْ۵ر۱۵- در اواخر دی تا اوایل بهمن و میانگین بارش سالانه آن ۴ر۲۰۲ میلیمتر ضبط شده است.
[۳۷] سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: ۷۶ـ ۱۳۷۵، ج۱، ص۵۱۷، تهران ۱۳۷۸ش.

دستجرد با راه اصلی به طول ۲۵ کیلومتر به تفرش و از طریق سه راهی سلفچگان ، به قم، دلیجان و اراک مرتبط می‌شود.
دستجرد در آذر ۱۳۷۹ به شهر و مرکز بخش خلجستان بدل شد.
[۳۸] ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، ذیل «استان قم»، تهران ۱۳۸۲ش.
در سرشماری ۱۳۸۵ش جمعیت شهر ۱۱۲۱ تن بوده است.
[۳۹] مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ذیل «استان قم»، ۱۳۸۵ش.


۱۰.۱ - دستجرد در منابع تاریخی

دستجرد که به‌صورت دستگرد نیز ضبط شده است،
[۴۰] مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، ج۲، ص۳۹۶، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ش.
معرّب دستگرد یا دستکرد است.
[۴۱] غلامحسین افضل‌الملک، تاریخ و جغرافیای قم، ج۱، ص۲۳۳،) تهران ۱۳۹۶ (.
[۴۲] محمدابراهیم دهگان و ابوتراب هدائی، تاریخ اراک، ج۱، ص۱۳۷، اراک) ۱۳۲۹ـ۱۳۳۰ش (.
[۴۳] طبقات اعلام الشیعة: الثقات العیون فی سادس القرون، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲.

در ۳۷۸، محمدبن حسن قمی در تاریخ قم
[۴۴] حسن‌بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۱۱۹، ترجمه حسن‌بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ش.
از دستجرده در طسوجِ جهرود یاد کرده است. این دستجرد را نباید با دستجرد دیگری که امروزه به‌نام دَستگِرد، از دهات دهستان فُرْدو، در بخش نوفل لوشاتو
[۴۵] در قم‌نامه: مجموعه مقالات و متون درباره قم،) گردآوری (حسین مدرسی طباطبائی، قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی، ۱۳۶۴ش.
محسوب می‌شود، یکی دانست
[۴۶] کتابچه تفصیل حالات و املاک و مستغلات و قنوات و بلوکات دارالایمان قم، در قم‌نامه: مجموعه مقالات و متون درباره قم، ج۱، ص۱۵۱،) گردآوری (حسین مدرسی طباطبائی، قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی، ۱۳۶۴ش.
[۴۷] ، غلامحسین افضل‌الملک، ج۱، ص۲۳۳ـ۲۳۴، تاریخ و جغرافیای قم،) تهران ۱۳۹۶ (.
(که آن را از بلوک قهستان ذکر کرده است).
به نوشته رزم‌آرا،
[۴۸] رزم‌آرا، ج۱، ص۸۹.
دستجرد قصبه‌ای بود با جمعیت دو هزار تن، و غلات و میوه و پنبه در آن کشت می‌شد و از صنایع‌دستی گیوه‌بافی در آن رواج داشت.
به‌نظر می‌رسد حسن‌ بن علی‌ بن حسن دستجردی، از فقهای سده ششم، به همین دستجرد منسوب باشد.
[۵۰] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الثقات العیون فی سادس القرون، ج۱، ص۶۳، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
[۵۱] حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، ج۲، ص۱۸۹، قم ۱۳۵۵ش.



(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الثقات العیون فی سادس القرون، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
(۲) محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۳) اسناد ساوه، به‌کوشش غلامرضا جوادی، تهران: جهاد دانشگاهی شهید بهشتی، ۱۳۸۵ش.
(۴) اعتمادالسلطنه.
(۵) غلامحسین افضل‌الملک، تاریخ و جغرافیای قم،( تهران ۱۳۹۶).
(۶) ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۱۶، تهران: روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران، ۱۳۱۶ش .
(۷) ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۷۵، تهران: روزنامه رسمی کشور، ۱۳۷۶ش.
(۸) ایران وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران ۱۳۵۵ش.
(۹) ایران وزارت کشور، فهرست واحدهای تقسیمات کشوری تا پایان شهریورماه ۱۳۶۵، تهران ۱۳۶۵ش.
(۱۰) ایران وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج ۱، تهران ۱۳۲۹ش.
(۱۱) ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۲ش.
(۱۲) عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
(۱۳) حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب.
(۱۴) محمدابراهیم دهگان و ابوتراب هدائی، تاریخ اراک، اراک(۱۳۲۹ـ۱۳۳۰ش).
(۱۵) رزم‌آرا.
(۱۶) سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: ۷۶ـ ۱۳۷۵، تهران ۱۳۷۸ش.
(۱۷) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۴۸ قم ـ اراک، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۴ش.
(۱۸) علی‌اصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم: بخش اول ازتاریخ جامع قم، قم ۱۳۷۸ش.
(۱۹) عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
(۲۰) حسن‌بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ترجمه حسن‌بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ش.
(۲۱) کتابچه تفصیل حالات و املاک و مستغلات و قنوات و بلوکات دارالایمان قم، در قم‌نامه: مجموعه مقالات و متون درباره قم،(گردآوری) حسین مدرسی طباطبائی، قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی، ۱۳۶۴ش.
(۲۲) مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ش.
(۲۳) حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، قم ۱۳۵۵ش.
(۲۴) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ۱۳۸۵ش.
(۲۵) نقشه جمهوری اسلامی ایران: براساس تقسیمات کشوری، مقیاس۰۰۰، ۶۰۰، ۱:۱، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۳ش.
(۲۶) نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۱:۲، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، ۱۳۷۹ش.
(۲۷) Retrieved Apr ۱۲۲۰۱۰, from http://wwwsciorgir/ portal/faces/public/census۸۵/census۸۵natayej/census۸۵rawdata؛


۱. سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ۱۳۸۵ش.
۲. عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۱، ص۳۲۴، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
۳. عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۱، ص۵۲۷، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
۴. فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۴۸ قم ـ اراک، ج۴۸، ص۷۲، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۴ش.
۵. ۲۸۰، ۴۴۸، ج۲، ص۲۲۸، ۴۷۳، عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
۶. فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۴۸ قم ـ اراک، ج۴۸، ص۷۲ـ۷۳، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۴ش.
۷. فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۴۸ قم ـ اراک، ج۴۸، ص۱۴۷، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۴ش.
۸. فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۴۸ قم ـ اراک، ج۴۸، ص۹، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۴ش.
۹. فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۴۸ قم ـ اراک، ج۴۸، ص۱۴۷، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۴ش.
۱۰. مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ذیل «استان قم»، ۱۳۸۵ش.
۱۱. ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۱۶، ج۱، ص۷۱ـ۷۲، تهران: روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران،) ۱۳۱۶ش (.
۱۲. در قم‌نامه: مجموعه مقالات و متون درباره قم،) گردآوری (حسین مدرسی طباطبائی، قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی، ۱۳۶۴ش.
۱۳. ایران وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج۱، ص۲۸، ج ۱، تهران ۱۳۲۹ش.
۱۴. ایران وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج۱، ص۲۹۴ـ۲۹۵، ج ۱، تهران ۱۳۲۹ش.
۱۵. رزم‌آرا، ج۱، ص۸۹.
۱۶. ایران وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، ذیل «استان مرکزی»، تهران ۱۳۵۵ش.
۱۷. ایران وزارت کشور، فهرست واحدهای تقسیمات کشوری تا پایان شهریورماه ۱۳۶۵، ذیل «استان تهران»، تهران ۱۳۶۵ش.
۱۸. ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۷۵، ج۱، ص۶۹ـ۷۰، تهران: روزنامه رسمی کشور، ۱۳۷۶ش.
۱۹. عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، ج۲، ص۱۹۹ـ۲۰۲، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
۲۰. عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، ج۲، ص۲۰۵ـ۲۰۸، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
۲۱. عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، ج۲، ص۲۱۲ـ۲۱۳، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
۲۲. علی‌اصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم: بخش اول ازتاریخ جامع قم، ج۱، ص۱۹۰، قم ۱۳۷۸ش.
۲۳. اعتمادالسلطنه، ج۴، ص۲۳۱۱.
۲۴. اعتمادالسلطنه، ج۴، ص۲۳۱۰.
۲۵. اعتمادالسلطنه، ج۴، ص۲۳۱۱.
۲۶. علی‌اصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم: بخش اول ازتاریخ جامع قم، ج۱، ص۱۹۰، قم ۱۳۷۸ش.
۲۷. حسن‌بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۱۱۹، ترجمه حسن‌بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ش.
۲۸. حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب، ج۱، ص۶۳.
۲۹. اعتمادالسلطنه، ج۴، ص۲۳۱۰ـ۲۳۱۱.
۳۰. اسناد ساوه، به‌کوشش غلامرضا جوادی، ج۱، ص۳۷ـ۴۰، تهران: جهاد دانشگاهی شهید بهشتی، ۱۳۸۵ش.
۳۱. اسناد ساوه، به‌کوشش غلامرضا جوادی، ج۱، ص۴۷، تهران: جهاد دانشگاهی شهید بهشتی، ۱۳۸۵ش.
۳۲. اسناد ساوه، به‌کوشش غلامرضا جوادی، ج۱، ص۳۶۴ـ۳۶۵، تهران: جهاد دانشگاهی شهید بهشتی، ۱۳۸۵ش.
۳۳. اسناد ساوه، به‌کوشش غلامرضا جوادی، ج۱، ص۴۱۲ـ۴۱۳، تهران: جهاد دانشگاهی شهید بهشتی، ۱۳۸۵ش.
۳۴. مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، ج۲، ص۳۹۶، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ش.
۳۵. مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، ج۳، ص۴۲، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ش.
۳۶. ایران وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج۱، ص۲۹۱، ج ۱، تهران ۱۳۲۹ش.
۳۷. سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: ۷۶ـ ۱۳۷۵، ج۱، ص۵۱۷، تهران ۱۳۷۸ش.
۳۸. ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، ذیل «استان قم»، تهران ۱۳۸۲ش.
۳۹. مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ذیل «استان قم»، ۱۳۸۵ش.
۴۰. مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، ج۲، ص۳۹۶، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ش.
۴۱. غلامحسین افضل‌الملک، تاریخ و جغرافیای قم، ج۱، ص۲۳۳،) تهران ۱۳۹۶ (.
۴۲. محمدابراهیم دهگان و ابوتراب هدائی، تاریخ اراک، ج۱، ص۱۳۷، اراک) ۱۳۲۹ـ۱۳۳۰ش (.
۴۳. طبقات اعلام الشیعة: الثقات العیون فی سادس القرون، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
۴۴. حسن‌بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۱۱۹، ترجمه حسن‌بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ش.
۴۵. در قم‌نامه: مجموعه مقالات و متون درباره قم،) گردآوری (حسین مدرسی طباطبائی، قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی، ۱۳۶۴ش.
۴۶. کتابچه تفصیل حالات و املاک و مستغلات و قنوات و بلوکات دارالایمان قم، در قم‌نامه: مجموعه مقالات و متون درباره قم، ج۱، ص۱۵۱،) گردآوری (حسین مدرسی طباطبائی، قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی، ۱۳۶۴ش.
۴۷. ، غلامحسین افضل‌الملک، ج۱، ص۲۳۳ـ۲۳۴، تاریخ و جغرافیای قم،) تهران ۱۳۹۶ (.
۴۸. رزم‌آرا، ج۱، ص۸۹.
۴۹. محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۲۰۹، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۵۰. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الثقات العیون فی سادس القرون، ج۱، ص۶۳، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
۵۱. حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، ج۲، ص۱۸۹، قم ۱۳۵۵ش.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خلجستان»، شماره۷۱۸۰.    



جعبه ابزار