• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خلد برین

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


خلد برین، کتابی در تاریخ عمومی به فارسی از آغاز تا سدۀ یازدهم، تألیف میرزا محمدیوسف واله اصفهانی، مورخ، ادیب و دیوانی دورۀ صفویه است.



والۀ اصفهانی این کتاب را در ایام سلطنت شاه سلیمان اول صفوی در ۱۰۷۸ نوشت.


او ابتدا قصد داشت کتاب را حدائق‌الخلد بنامد اما منصرف گردید و نام خلد برین را برگزید.


خلد برین در هشت روضه و یک خاتمه تألیف شده است.
نام روضه‌های آن عبارت است از: در تاریخ پیامبران و پادشاهان پیش از اسلام؛ در تاریخ پیامبر اسلام صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و امامان شیعه؛ در تاریخ خاندان اموی و عباسی؛ در تاریخ دودمان‌های هم‌روزگار خلفای عباسی؛ در تاریخ چنگیزخان مغول و خاندان او؛ در تاریخ تیمور و جانشینان او؛ در تاریخ سلسله‌های قراقوینلو و آق‌قوینلو و دیگر بازماندگان تیمور؛ در پادشاهی صفویان.

۳.۱ - روضه‌ی هشتم


روضۀ هشتم بیشترین بخش کتاب را شامل می‌شود و در برگیرندۀ هفت حدیقه بدین ترتیب است: در سرگذشت شاه اسماعیل اول صفوی (حک: ۹۰۶ـ۹۳۰) و شرح احوال مشاهیر سادات و شعرا و ادیبان؛ در سرگذشت شاه طهماسب اول (حک ۹۳۰:ـ۹۸۴) و شرح احوال امیران و هنرمندان آن دوره؛ در سرگذشت شاه‌زاده مظفر و شاه اسماعیل دوم (حک: ۹۸۴ـ۹۸۵) و شاهزادگان دیگر؛ در سرگذشت سلطان محمد خدابنده (حک: ۹۸۵ـ۹۹۶)؛ در سرگذشت شاه عباس اول (حک: ۹۹۶ـ۱۰۳۸)؛ در سرگذشت شاه صفی (حک: ۱۰۳۸ـ۱۰۵۲)؛ و در سرگذشت شاه عباس دوم (حک: ۱۰۵۲ـ۱۰۷۷).

۳.۲ - خاتمه‌ی کتاب


خاتمۀ کتاب نیز در شرح حال شاه سلیمان اول صفوی (حک: ۱۰۷۷ـ۱۱۰۵) است.
[۱] محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، ج۱، ص۲ـ۵، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
[۲] محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، پیشگفتار محدث، ص چهارده، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.



مطالب کتاب ذیل ایام سلطنت هر پادشاه بر اساس سال هجری قمری و بیش‌تر با فصل بهار و عید نوروز آغاز شده و معمولا نام ترکی سال‌ها نیز آمده است.
سپس، رویدادهای مهم آن سال، گاهی با ذکر روز و ماه، شرح داده شده و مؤلف هر کدام از پادشاهان صفوی را با یکی از القاب معروف آن‌ها نام برده است.
[۳] محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، ج۱، ص۵، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.



والۀ اصفهانی از منابع پیش از خود بهره برده و در بسیاری موارد، اثرش استنساخی است از آن آثار، به خصوص از تاریخ عالم‌آرای عباسی، فتوحات شاهی، صفوةالصفا، نفحات‌الانس، حبیب‌السیر، احسن‌التواریخ، ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، عباس‌نامه، و‌ به‌طور غیرمستقیم از خلاصةالتواریخ، تألیف قاضی احمد حسینی قمی.
[۴] محمد یوسف واله اصفهانی، ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم، مقدمه نصیری، ص بیست‌وهفت، چاپ محمدرضا نصیری، تهران ۱۳۸۰ش.
[۵] ریاض‌الاسلام، تاریخ روابط ایران و هند (در دورۀ صفویه و افشاریه)، ج۱، ص۳۵۸ـ۳۵۹، ترجمه محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری فرد، تهران ۱۳۷۳ش.



والۀ اصفهانی در بیان حوادث عصر خویش از مشاهدات شخصی و شنیده‌هایش و اطلاعات درباری مدد گرفته است.
[۶] جهانبخش ثواقب، تاریخ‌نگاری عصر صفویه و شناخت منابع و مآخذ، ج۱، ص۸۱، شیراز، ۱۳۸۰ش.

وی در تدوین اثرش از ذکر مآخذ و منابع خودداری کرده و از این‌رو مورد اعتراض واقع شده است.
[۷] احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۲، ص۶۱۸، ج۲، تهران ۱۳۶۲ش.

با این همه، این کار از ارزش کتاب نمی‌کاهد.
خلدبرین علاوه بر دارا بودن اطلاعات تاریخی، مطالبی را به ذکر امیران، سادات، مشایخ، علما و هنرمندان اختصاص داده است.
[۸] محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، ج۱، ص۵ـ۶، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
[۹] محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، ج۱، ص۳۰۵ـ۳۲۲، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
[۱۰] محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، ج۱، ص۴۰۶ـ۴۸۵، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
[۱۱] محمد یوسف واله اصفهانی، ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم، ج۱، ص۳۱۷ـ۳۶۷، چاپ محمدرضا نصیری، تهران ۱۳۸۰ش.

والۀ اصفهانی با توجه به منصبش در امور دیوانی و علاقه به علم و هنر و دسترسی به منابع مورد نیازش، حوادث نزدیک به زمان خود را با تفصیل بیشتری نوشته و جانب‌داری وی از صفویه و نیروهای قزلباش آشکار است.


نثر کتاب با توجه به شیوۀ نگارش آن دوره و این‌که مؤلف در شعر و ادبیات دستی داشته، کمی پیچیده و سنگین است.
به مناسبت‌هایی نیز در جای جای کتابش سروده‌هایش را اضافه کرده است.
[۱۲] محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، ج۱، ص۵۷۶، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
[۱۳] محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، ج۱، ص۷۴۵، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.

از خلد برین نسخۀ کاملی در یک جا دیده نشده است و هر بخشی از آن در کتابخانه‌ای است.
[۱۴] محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، پیشگفتار محدث، ص پانزده، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.



روضه‌های ششم و هفتمِ خلد برین را، میرهاشم محدث بر اساس نسخه‌ای به شماره ۴۱۷۶ در کتابخانۀ ملی ملک، در ۱۳۷۹ چاپ کرد.
همو حدیقۀ چهارمِ روضۀ هشتم را از روی نسخۀ شمارۀ ۲۵۲ کتابخانۀ مجلس شورا، در ۱۳۷۲ منتشر نمود.
محمدرضا نصیری نیز حدیقۀ ششم و هفتم از روضۀ هشتم را با عنوان ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم، با استفاده از سه نسخۀ خطی در ۱۳۸۰ به چاپ رساند.
[۱۵] محمد یوسف واله اصفهانی، ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم، مقدمه نصیری، ص سی و دوـ سی و سه، چاپ محمدرضا نصیری، تهران ۱۳۸۰ش.



(۱) جهانبخش ثواقب، تاریخ‌نگاری عصر صفویه و شناخت منابع و مآخذ، شیراز، ۱۳۸۰ش.
(۲) ریاض‌الاسلام، تاریخ روابط ایران و هند (در دورۀ صفویه و افشاریه)، ترجمه محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری فرد، تهران ۱۳۷۳ش.
(۳) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۲، تهران ۱۳۶۲ش.
(۴) محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
(۵) محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۹ش.
(۶) محمد یوسف واله اصفهانی، ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم، چاپ محمدرضا نصیری، تهران ۱۳۸۰ش.

 
۱. ↑ محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، ج۱، ص۲ـ۵، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
۲. ↑ محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، پیشگفتار محدث، ص چهارده، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
۳. ↑ محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، ج۱، ص۵، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
۴. ↑ محمد یوسف واله اصفهانی، ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم، مقدمه نصیری، ص بیست‌وهفت، چاپ محمدرضا نصیری، تهران ۱۳۸۰ش.
۵. ↑ ریاض‌الاسلام، تاریخ روابط ایران و هند (در دورۀ صفویه و افشاریه)، ج۱، ص۳۵۸ـ۳۵۹، ترجمه محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری فرد، تهران ۱۳۷۳ش.
۶. ↑ جهانبخش ثواقب، تاریخ‌نگاری عصر صفویه و شناخت منابع و مآخذ، ج۱، ص۸۱، شیراز، ۱۳۸۰ش.
۷. ↑ احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۲، ص۶۱۸، ج۲، تهران ۱۳۶۲ش.
۸. ↑ محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، ج۱، ص۵ـ۶، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
۹. ↑ محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، ج۱، ص۳۰۵ـ۳۲۲، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
۱۰. ↑ محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، ج۱، ص۴۰۶ـ۴۸۵، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
۱۱. ↑ محمد یوسف واله اصفهانی، ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم، ج۱، ص۳۱۷ـ۳۶۷، چاپ محمدرضا نصیری، تهران ۱۳۸۰ش.
۱۲. ↑ محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، ج۱، ص۵۷۶، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
۱۳. ↑ محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، ج۱، ص۷۴۵، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
۱۴. ↑ محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، پیشگفتار محدث، ص پانزده، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
۱۵. ↑ محمد یوسف واله اصفهانی، ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم، مقدمه نصیری، ص سی و دوـ سی و سه، چاپ محمدرضا نصیری، تهران ۱۳۸۰ش.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خلد برین»، شماره۵۹۹۵.    



جعبه ابزار