معاشرت در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خطاب‌های قرآنی در قالب جمع، اداء شده است که
مردم را به
اجتماع فرا می‌خواند و
جامعه را مسئول می‌شمارد، در برخورد‌های اجتماعی
آداب و سننی را
تعلیم می‌دهد که با
کرامت انسان هماهنگ بوده و با احسن تقویم بودن
بشر مناسب باشد که یکی از آنها برخورد با دیگران می‌باشد.
خطاب‌های قرآنی در قالب جمع، اداء شده است که
مردم را به
اجتماع فرا می‌خواند و
جامعه را مسئول می‌شمارد، در برخورد‌های اجتماعی
آداب و سننی را
تعلیم می‌دهد که با
کرامت انسان هماهنگ بوده و با احسن تقویم بودن
بشر مناسب باشد، لذا تمام اوصاف رنج آور و جدائی زا را نکوهش کرده و تمام فضائل مهربار و وصل آور را ستوده است، و تاثیر اختلاف‌های نژادی و بومی و زمانی و اقلیمی و نظائر آن را فقط در محدوده ی ابزار شناسائی یکدیگر امضاء می‌کند نه فخر بر همدیگر و تنها مباهات را در نفی
فخرفروشی، و ترک
مباهات و دورکردن بزهکاری
جاه طلبی، و زدودن غبار
کبر و دود سیاه دیوان سالاری و سائر معاصی می‌داند.
ادب برخورد با دیگران را نه تنها در قلمرو برادران اسلامی لازم می‌شمارد و با دستور: «انما المؤمنون اخوة» (همانا مؤمنان برادران همند.)
آئین برادری و برابری را در بین
مسلمین زنده می‌کند، بلکه برابر با دعوت
جهان شمول بودنش، اساس صفاء و صمیمت انسانی را در بین تمام جوامع بشری سودمند می‌شمارد، و مادامی که شخص یا گروهی خیال خام خانمان سوز
فتنه را در سر نمی‌پروراند، و
هوس سرد ستم گری را در دل سان نمی‌دهد، باید با همه ی آنها با معیار قسط و
عدل عمل شود و احترام متقابل را با گرامی داشت عدل و داد همه جانبه حفظ نمود، «لا ینهاکم الله عن الذین لم یقاتلوکم فی الدین و لم یخرجوکم من دیارکم ان تبروهم و تقسطوا الیهم ان الله یحب المقسطین». «انما ینهاکم الله عن الذین قاتلوکم فی الدین و اخرجوکم من دیارکم و ظاهروا علی اخراجکم ان تولوهم و من یتولهم فاولئک هم الظالمون»
خدا شما را از نیکی کردن و رعایت
عدالت نسبت به کسانی که در امر
دین با شما پیکار نکردند و از
خانه و دیارتان بیرون نراندند نهی نمی‌کند، چرا که خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد، شما را تنها از دوستی و رابطه با کسانی نهی می‌کند که در امر دین با شما پیکار کردند و شما را از خانه هایتان بیرون راندند یا به بیرون راندن شما کمک کردند و هر کس با آنان رابطه ی دوستی داشته باشد
ظالم و
ستمگر است.
.
و از آنجا که انسان با «احسن تقویم» بهترین صورت و نظام.
خلق شد و شایسته ی پرورش موجودی این چنین همانا برخوردی احسن است. لذا فرمود: «قل لعبادی یقولوا التی هی احسن ان الشیطان ینزغ بینهم» به بندگانم بگو سخنی بگویند که بهترین باشد چرا که
شیطان میان آنها
فتنه و
فساد می‌کند.
ـ «قولوا للناس حسنا» به مردم نیک بگویید.
، و منظور از گفتن یا گفتار، خصوص برخورد لفظی نیست بلکه مطلق رفتار و
معاشرت می‌باشد.
گر چه دفع هرگونه حمله به مرز اسلامی و دور کردن هر قسم دشمنی و سرکوب هر نوع تهاجم
دشمن بیگانه لازم است، لیکن اگر در داخله ی حوزه ی
اسلام اختلاف و دشمنی راه یافت نباید برادر
مسلمان را که بظاهر دشمن شمرده شد از پا در آورد و او را از بین برد، بلکه لازم است دشمنی با وی را دفع کرد نه، دشمن را، دفع دشمن دشوار نیست، از بین بردن دشمنی و روی کار آوردن مجدد دوستی، هنر فرزانگان صالح است، «ولا تستوی الحسنة ولا السیئة ادفع بالتی هی احسن فاذا الذی بینک وبینه عداوة کانه ولی حمیم» هرگز
نیکی و
بدی یکسان نیست بدی را با نیکی دفع کن، ناگاه همان کس که میان تو و او دشمنی است، گوئی
دوستی گرم و صمیمی است.
.
بنابراین منطقه ی اسلامی همانند محدوده ی خانواده است که در مدار مهر و محور محبت می‌گردد که همواره صلای، «و عاشروهن بالمعروف» طنین افکن بوده، و جدائی و وصل آنها در گرو احسان و لطف خواهد بود، «فامساک بمعروف او تسریح باحسان»، و گرامیداشت بزرگ سالان به دستور «و اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل لهما قولا کریما» هماره اجراء می‌شود، چه اینکه نوار مهر بزرگ سالان همواره بر دور زندگی خردسالان می‌گردد و آنها را مشمول
عاطفه عاقلانه قرار می‌دهد.
ادب معاشرت حقوقی درجامعه ی انسانی از نظر
قرآن کریم بر اساس
قسط متساوی و
عدل متقابل است، لذا در عین امر به داد، از تحمل بی داد نهی می‌نماید، و در متن نهی از
ظلم نهی از پذیرش ظلم مطرح است و اهمیت به این مطلب از متون
آیات قرآن کریم استنباط می‌شود، زیرا برخی از آیات، پیام همه ی پیامبران را قیام به قسط و عدل می‌داند: «لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط» ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنها کتاب و میزان (شناسان
حق از
باطل) نازل کردیم تا مردم
قیام به عدالت کنند.
و بعضی از آیات بر این تاکید دارد که بدون تجهیز کامل و آمادگی نهائی، اجراء عدل میسر نخواهد بود، لذا قائم بودن کافی نیست بلکه قوام بودن لازم است: «یا ایها الدین آمنووا کونوا قوامین لله شهداء بالقسط»ای کسانی که ایمان آورده‌اید همواره برای خدا قیام کنید و از روی عدالت گواهی دهید.
، «یا ایها الذین آمنوا کونوا قوامین بالقسط شهداء لله»ای اهل ایمان کاملا قیام به عدالت کنید برای خدا
شهادت دهید.
و طائفه ی دیگر از آیات که در جناح سلب سخن می‌گوید و در قبال امر به عدل از ظلم نهی می‌کند، فرق بین سلطه گری و سلطه پذیری را روا نمی‌دارد و ستم پذیری را همانند ستمگری مذموم می‌شمارد و از هر دو نهی می‌نماید. «لا تظلمون و لا تظلمون» نه ستم می‌کنید و نه بر شما ستم وارد می‌شود.
.
قرآن کریم تفاوت استعدادها را زمینه ی آزمون و وسیله توزیع عادلانه کارهای اجتماعی و تسخیر متقابل افراد جامعه می‌داند، و هر گونه تحقیر و هتک حیثیت یا بهروری رایگان و انتفاع یک جانبه را مطرود می‌شمارد: «هو الذی جعلکم خلائف الارض و رفع بعضکم فوق بعض درجات لیبلوکم فی ما آتاکم ان ربک سریع العقاب و انه لغفور رحیم» و او کسی است که شما را جانشینان در زمین ساخت، و درجات بعض از شما را بالاتر از بعضی دیگر قرار داده، تا شما را به وسیله آن چه در اختیارتان قرار داده بیازماید، به یقین پروردگار تو سریع العقاب و آمرزنده ی مهربان است.
«اهم یقسمون رحمة ربک نحن قسمنا بینهم معیشتهم فی الحیاة الدنیا ورفعنا بعضهم فوق بعض درجات لیتخذ بعضهم بعضا سخریا ورحمة ربک خیر مما یجمعون» آیا آنان رحمت پروردگارت را تقسیم می‌کنند؟ ما معیشت آنها را در زندگی دنیا بین شان تقسیم کردیم و بعضی را بر بعضی دیگر برتری دادیم تا یکدیگر را مسخر کرده (و با هم تعاون نمایند).
. با آیات یاد شده روشن می‌شود که هر گونه بخشش‌های الهی آزمون بندگان خداست نه گرامی داشتن کسانی که آنها را دارند و تحقیر کسانی که آنها را ندارند، و هدف آن تقسیم عادلانه وظائف اجتماعی است و آیه ی: «یا ایها الذین آمنوا لا یسخر قوم من قوم عسی ان یکونوا خیرا منهم و لا نساء من نساء عسی ان یکن خیرا منهن»
جلو هر گونه تحقیر و فخر فروشی را گرفته، و حفظ احترام متقابل را بر همگان لازم می‌داند تا معاشرت جامعه را در پرتو تامین کرامت، زمینه ی پیدایش مدینه ی فاضله را فراهم نماید.
حسن معاشرت هر شهروند در مدینه ی فاضله برابر مسئولیت اوست، لذا وظیفه ی مسئولان مهم جامعه در این باره بیش از دیگران می‌باشد، چه اینکه به
موسی کلیم و
هارون (علیهما السلام) دستور رسید که با گفتار نرم تبلیغ دین را آغاز کنید: «قولا له قولا لینا لعله یتذکر او یخشی»
گر چه سرانجام
فرعون با سوء اختیار خود به کام دریا فرو رفت و پیروان متعصب او نیز به همراهش غرق شدند: «فغشیهم من الیم ما غشیهم»
و همچنین به
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمان مهربانی و
تواضع در برخورد و نرمش در رفتار داده شد: «فبما رحمة من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لا نفضوا من حولک»
و جریان
مشورت که ضمن گرامی داشتن آراء دیگران وسیله ی خوبی برای
وحدت جامعه و جذب نیروی کارآمد و ایجاد هماهنگی بین صاحب نظران و پختگی تصمیم نهائی است، در همین راستا می‌باشد که نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به آن مامور شد، چه اینکه سیره ی آن حضرت بنابر توصیه ی خدای سبحان بال گشودن و
فروتنی نسبت به
مؤمنان بوده است: «و اخفض جناحک لمن اتبعک من المؤمنین»
گر چه موضع گیری قاطعانه ی آن حضرت در برابر طاغیان و اعلام انزجار آن رهبر الهی از تبهکاران سنت فراموش نشدنی اسلام است: «فان عصوک فقل انی یری مما تعملون» اگر نافرمانیت کردند بگو من از آنچه شما انجام می‌دهید بیزارم.
.
بال گشودن در قرآن کریم گاهی همراه با اظهار کوچکی و فرمانبرداری است، مانند آنچه فرزند در ساحت
پدر یا
مادر بزرگوارش انجام می‌دهد: «و اخفض لهما جناح الذل من الرحمة» بال‌های تواضع خویش را از محبت و لطف در برابر آنان فرود آر.
و گاهی نشان رافت و ترحم و کوچک نوازی است، مانند آنچه که رهبر الهی به آن مامور شده است.
از رسالت‌های اساسی قرآن در بهبود
ادب معاشرت همانا بنیانگذاری جامعه ی برین و متمدن راستین بوده و دستور
حسن ظن به چنین اجتماعی صادر کردن است، گر چه در جامعه ی تباه وظیفه ی اولی خوش گمانی نیست، لیکن در جامعه ی صالح دستور نخست گمان خوب نسبت به دیگران داشتن است: «اجتنبوا کثیرا من الظن ان بعض الظن اثم»ای کسانی که ایمان آورده‌اید از بسیاری از گمان‌ها اجتناب کنید که بعضی از گمان‌ها
گناه است.
.
آداب معاشرت؛
آداب معاشرت (کتاب)؛
آداب معاشرت از دیدگاه معصومان (کتاب)؛
تعلیم آداب معاشرت (قرآن)
سایت اندیشه، برگرفته از مقاله «معاشرت در قرآن»، تاریخ بازبینی۹۴/۱۱/۲۴.
