زبیر بن بکّار
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
زبير بن بكار بن عبدالله بن مصعب بن ثابت بن
عبدالله بن زبیر بن عوام القرشى الاسدى از نوادگان
زبیر بن عوام (
صحابی معروف) مى‌باشد. وی نسب‌شناس و تاریخ‌دان حجازی در سدهٔ سوم هجری و
قاضی شهر
مکه بود.
زبیر بن بکار از آخرین افرادی متعلق به نسلی است که شیوه کارشان نه نگارش تاریخ عمومی بلکه تک‌نگاری رخدادها بود. این تک‌نگاری به معنای مقاله‌نویسی کوتاه نیست؛ چراکه برای نمونه باید
وقعه صفین نصر بن مزاحم را با آن حجم بسیار یک تک‌نگار به شمار آوریم. بیشتر آثار زبیر بن بکار پیشوند اخبار دارد.
یاقوت از زبیر بن بکار با عنوان اخباری یاد کرده است.
زبیر بن بکار
فرزند عبدالله بن مصعب بن ثابت بود و ثابت فرزند
عبدالله بن زبیر که سال‌ها بر
حجاز و
عراق حکمرانی کرد و در برابر امویان ایستاد و عاقبت در سال ۷۳ هجری کشته شد. در خاندان زبیر علایق علمی وجود داشته است. از متقدمین آن‌ها
عروة بن زبیر است که عمده راوی اخبار
عایشه است و از متاءخرین آن‌ها یکی مصعب زبیری و دیگری همین زبیر بن بکار. مصعب عموی زبیر بکار بود، و دقیقا از نظر علمی زمینه مشترک با وی داشت. شاهد مهم آنکه از هر دوی آن‌ها کتابی در
نسب قریش برجای مانده است.
زمینه کار علمی زبیر بن بکار، تاریخ، نسب و
شعر و
ادب است. اینها علومی بوده که با هم پیوندی عمیق داشته است.
زبیر بن بکار از چیره‌دستان این قبیل آگاهی‌های ادبی تاریخی است. هم کتاب
موفقیات او، و هم کتاب نسب قریش و اخبارها نشان از احاطه او بر اخبار تاریخی و نسب
قبیله پرنفوذ قریش دارد. کتابی دیگر از وی مانده، ازواج النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است که با تحقیق سکینه شهابی (بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۳) چاپ شده است.
در اینجا مناسب است اشاره کنیم که آثار برجای مانده
قرن سوم، به ویژه نیمه نخست آن از هر جهت باید غنیمت تاریخی به شمار آید. این آثار مملو از اخباری است که هنوز زیر فشار اجتماعی مذهبی موجود تا حدی طاقت آورده و می‌توان اخبار درست فراوانی را در آن‌ها یافت. به علاوه، آثار این قرن در واقع به استثنای چند متن کوتاه و بلند از قرن دوم کهن‌ترین آثاری است که به دست ما رسیده ولاجرم تکیه‌گاه ما در تحلیل تحولات تاریخی دو قرن نخست هجری است.
آثار بر جای مانده زبیر بن بکار در شمار همین‌گونه آثارند؛ آثاری که حتی با وجود برخی از گرایش‌های خاندانی و طایفه‌ای، حاوی اخبار تاریخی منحصر به فرد و بسیار با ارزشند. کتابی هم در اخبار مکه داشته که یکصد و چهل و سه نص آن در
اخبار مکه فاکهی حفظ شده است. از کتاب تاریخ المدینه او نیز بخش مهمی در
المغانم فیروزآبادی درباره محل سکونت قبائل در مدینه باقی مانده. همچنین ابن حجر نصوصی از آنرا در
الاصابه نقل کرده است.
از زندگی سیاسی اجتماعی زبیر بن بکار آگاهی فراوانی در دست نیست. تنها می‌دانیم که وی در سال‌های پایانی زندگی خود،
قاضی شهر
مکه بوده و این سمت را
متوکل عباسی (خلیفه مشؤوم و پست عباسی) به عنوان پاداش به وی واگذار کرده بود. پیش از آن نیز وی با حکومت عباسی مرتبط بوده است؛ ازجمله نام همین کتاب الموفقیات برگرفته از نام ابو احمد طلحه الموفق فرزند متوکل عباسی است. ابواحمد در عهد خلافت برادرش معتصم، مقام ولایتعهدی را داشت، اما عمرش برای خلافت دوام نیاورد و درگذشت.
زبیر بن بکار کتاب الموفقیات را به نام وی گذاشت و این حکایت از روابط نزدیک وی با خاندان عباسیان دارد. به هر روی او عالمی پرنفوذ و متعلق به طایفه قریش بود و به طور طبیعی شخصیتی برجسته به شمار می‌آمد؛ به ویژه که عمری نسبتا دراز یافت و فرصت آن را داشت تا بر دامنه نفوذ خویش بیافزاید. وی پس از هشتاد و چهار سال زندگی در
ذی‌حجه سال ۲۵۶ درگذشت.
مصادر رجالی
اهل سنت به طور کلی او را توثیق کرده‌اند.
دارقطنی،
بغوی و
خطیب بغدادی در شمار کسانی هستند که وی را
موثق شمرده‌اند؛ اما احمد بن علی سلیمانی سخت بر وی تاخته او را
منکرالحدیث خوانده و در شمار جاعلان
حدیث آورده است. در این صورت به رغم دفاع ابن حجر از وی، باید درباره اخبار او محتاط بود. ما معیارهای سلیمانی مذکور را در تضعیف و توثیق نمی‌دانیم؛ شاید به خاطر برخی اخبار که وی درباره
سقیفه آورده این چنین متهم شده؛ شاید هم بدبینی عمومی که دامنگیر اخباریان بوده است سبب تضعیف مزبور شده باشد.
این نیز محتمل است که سلیمانی آگاهی ویژه‌ای درباره او داشته و یا روایت او را از راویان ضعیف کاری که اخباریان به آن تن می‌دادند تا کتب تاریخی خور را حجیم‌تر و پربار کنند دانسته است. این آخری، با آنچه سلیمانی درباره زبیر آورده و وی را در شمار جاعلان حدیث یاد کرده سازگاری ندارد. به هر روی باید گفت، مشکل توثیق و تضعیف درباره مورخان و اخباریان همیشگی بوده و کمتر مورخی را می‌توان یافت که از این بابت مصون مانده باشد.
از شخص زبیر بن بکار که بگذریم باید گفت، خوشبختانه کتاب موفقیات وی مجموعه روایاتی است که هر کدام به طور مستند نقل شده و سبک حدیثی بر آن حاکم است؛ یعنی هر حکایت
سند مستقل خود را دارد و از این جهت می‌توان ارزیابی کرد. با این حال باید این حقیقت را فاش گفت که داشتن سند و سالم‌بودن روایت آن به آن معنا نیست که روایت مزبور حتما درست خواهد بود، چه، جعل سند همانند جعل خبر کار دشواری نبوده است. پس باید با دقت بیشتری به ارزیابی متون اخبار پرداخت و در کنار آن کار سندی نیز انجام داد.
اشاره کردیم که کتاب‌های تاریخ آن روزگار یا تک‌نگاری در ابره رخدادهای ویژه‌ای است و یا تاریخ عمومی یک دوره تاریخی؛ و گفتیم که زبیر بن بکار مربوط به نسل تاریخ‌نگاری از نوع تک‌نگاری است. اکنون پرسش آن است که اخبارالموفقیات چگونه کتابی است.
کتاب موفقیات دربرگیرنده ۴۲۹ خبر تاریخی است. هر کدام از این اخبار مشتمل بر دو سه سطر یا دو سه صفحه می‌باشد. این حکایات به طور عمده تاریخی و کمتر ادبی است. محور اصلی آن‌ها نیز مسائل مهم سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دو قرن نخست هجری است. در واقع کار زبیر بن بکار بر آن بوده تا از مجموعه این تحولات، آنچه را که جالب و شیری آموزنده و مهم بوده گلچین کرده در این کتاب عرضه کند. از این جهت باید گفت وی گرچه نمی‌تواند در قالب یک تک‌نگاری از یک واقعه شناخته شود یا در شمار تواریخ عمومی درآید، اما خود، دارای سبک بسیاری نوی است که آنرا برای علاقه‌مندان به تاریخ خواندنی کرده است.
در این میان آنچه اهمیت دارد، اصل گزینش است. مروری بر فهرست مطالب کتاب ارزش آن را آشکارتر می‌سازد. تقریبا همه اخبار جهت‌گیری خاصی داشته و ما باید آن را مجموعه یادداشت‌های مورخی بدانیم که در طول زندگی خود آن‌ها را در دفترچه‌ای فراهم آورده است. می‌دانیم که این یادداشت‌ها به لحاظ آنکه توسط یک
مورخ فراهم آمده، آن هم در طول سال‌ها، چه اندازه ارزشمند است.
محقق کتاب در همان مقدمه نوشته است که زبیر بن بکار در این کتاب سه‌گونه خبر دارد.
یکی اخباری که در هیچ مصدر دیگری نیامده است.
دوم اخباری که تنها به طور مختصر در مصادر دیگر آمده و تفصیل آنرا بادی در اینجا یافت.
سوم اخباری که البته در مصادر دیگر نیز آمده است. به هر روی باید توجه داشت که ما این اخبار را در کتابی که در نیمه اول قرن سوم هجری تاءلیف شده، در اختیار داریم. مؤلف با بسیاری از قضایای مربوط به اواخر قرن دوم یا دوره
مامون معاصر بوده و از این جهت بر ارزش تاریخی این کتاب افزوده می‌شود.
آنچه که به نظر جالب می‌رسد، حساسیت مولف در گزینش اخبار است. این گزینش جهت‌گیری فکری و تحلیل قوی دارد؛ نه آن که صرفا از لحاظ صوری جالب باشد. به عبارت دیگر، بیشتر این نقل‌ها در تحلیل تاریخ دو قرن اول هجری کاربرد دارد و کمتر خبری است که بتوان از آن صرف نظر کرد. البته یک محقق باید تمامی چنین کتابی را بخواند تا بتواند از آنچه در آن پراکنده است بهره بجوید؛ زیرا کتاب ترتیب تاریخی مشخصی ندارد و از اساس مولف بنای چنین کاری را نداشته است.
پیش از آن که مروری دقیق‌تر بر محتوای آن داشته باشیم، این مطلب را هم درباره کتاب موفقیات بگوییم که متاءسفانه نسخ باقی مانده از کتاب کامل نبوده و تنها بخشی از کتاب که باید گفت نسبتا مفصل است در اختیار ما قرار گرفته است. با این حال محقق آن تلاش کرده تا قسمت مفقود آن را با کمک اخباری که دیگران در قرن‌های گذشته از آن برگرفته‌اند به نوعی بازسازی کند. لذا قسم الضائع آن که شامل ۵۸ خبر تاریخی بوده و عمدتا از
شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید است.
در پایان کتاب (ص ۵۷۳ به بعد) آمده است. باید از محقق به خاطر ضمیمه کردن این بخش سپاسگذار بود. به نظر می‌رسد که فاش‌گویی این کتاب در اخبار تاریخی آنرا برای متعصبان، غیر قابل تحمل کرده و از این جهت کتاب مزبور همانند بسیاری از آثار دیگر قرن سوم مورد بی‌مهری قرار گرفته و به همین دلیل بخش متنابهی از آن از بین رفته است.
به رغم آنکه خاندان زبیر با
بنی‌هاشم روابط مناسبی نداشته است. اخبار الموفقیات، اخبار قابل توجهی درباره
امام علی (علیه‌السّلام) دارد. یکی از جالب‌ترین آن‌ها تحت عنوان رسول الله یوصی بولایه علی چنین است: … عن عمار بن یاسر قال: قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم).
اوصی من آمن بالله و صدقنی بولایه علی بن ابیطالب، من تولاه فقد تولانی و من تولانی فقد تولی الله، ومن احبه فقد احبنی و من احبنی فقد احب الله عزّوجل.
وی ادامه سه سند دیگر برای این خبر نقل کرده است. این امر نشان تاءکید مولف بر درستی حدیث است.
درباره امام علی (علیه‌السّلام) اخبار دیگری نیز دارد که برخی از آن‌ها عبارتند از:
۱. من قضاء الامام علی (علیه‌السّلام).
۲. من قضاء الامام علی (علیه‌السّلام).
۳. عایشه و استشهاد علی (علیه‌السّلام).
(خبر خوشحالی و سرور عایشه از
شهادت امام!!)
۴. خطبه علی (علیه‌السّلام) بین الصفین بالنهروان.
۵. حزن علی (علیه‌السّلام) علی محمد بن ابی‌بکر.
۶. من قضاء الامام علی (علیه‌السّلام).
۷. قصة تزویج امام علی (علیه‌السّلام) مع فاطمه (سلام‌الله‌علیها).
۸. مدافعة علی (علیه‌السّلام) من الانصار علی عمر بن العاص.
جز اینها اخبار دیگری نیز دارد که به نحوی از امام علی (علیه‌السّلام) در آن‌ها یاد شده است. در ضمن دو خبر هم درباره امام (علیه‌السّلام) دارد، یک دعاء جعفر بن محمد یمنع المنصور من قتله
و دیگری: محاورة جعفر الصادق مع ابی‌حنیفه.
کتاب الموفقیات همچنین حاوی اسناد و اخبار فراوانی درباره اختلاف
انصار با قریش است. این اخبار به اندازه‌ای مرتب در این کتاب آمده که بر اساس آن‌ها می‌توان تحلیل منظمی را در این‌باره به دست داد.
اخبار چگونگی نزاع میان انصار و امویان، در قالب برخوردهای ادبی و شعری صفحات ۲۲۷ -۲۵۶
کتاب الموفقیات آمده است. جز آن در سایر بخش‌های کتاب نیز به صورتی پراکنده به بحث انصار پرداخته شده است، مثلا:
الماءمون و الانصار.
اءشد قریش علی الانصار بعد بیعه ابی‌بکر.
شعر حسان فی الرد علی قریش.
شاعر قریش یرد علی الانصار.
رد معن بن عدی وعویم بن ساعده علی الانصار.
فروه بن عمرو یعاتب معنا وعویما.
قول عمرو بن العاص یوم السقیفه و جواب الانصار
شعر خالد بن سعید یوم السقیفه
عمرو بن عاص یرد علی الانصار وجواب علی
شعر خزیمة بن ثابت فی مخاطبه قریش.
شعر الفضل بن العباس فی نصره الانصار
عمر بن العاص یخرج من المدینه حتی یرضی عنه علی والمهاجرون
الولید بن عقبه یشتم الانصار ویذکرهم بالهجر.
از این عناوین به خوبی می‌توان موضع اصولی انصار را در برابر قریش دریافت، اگرچه به دلیل اختلافات داخلی، این موضع اصولی خود را در سقیفه نشان نداد. از این‌رو بلافاصله
اوس و خزرج بر سرنخواستن
ابوبکر با یکدیگر به
نزاع برخاستند. زبیر بن بکار از
محمد بن اسحاق نقل می‌کند که: ان الاوس تزعم ان اول من بایع ابابکر بشیر بن بن سعد؛ و تزعم الخزرج ان اول من بایغ اسیر بن حضیر!!
معنای این سخن آن بود که
بیعت اول را بر عهده قبیله مخالف می‌گذاشتند. از همین عناوین روشن می‌شود که حزب سیاسی قریش که همان خلفا و ایادی آن‌ها نظیر
عمرو بن عاص،
ولید بن عقبه و برخی دیگر بودند، چگونه با انصار برخورد می‌کرند. در برابر، علی (علیه‌السّلام) و
فضل بن عباس مدافع انصار شدند و این همان نکته‌ای است که پیشتر اشاره کردیم که امام علی (علیه‌السّلام) مخالف حاکمیت حزب قریش بود.
مصعب بن عبدالله زبیری (م ۲۳۳) عموی زبیر بن بکار و از اخباریان و نسب‌شناسان همین قرن است. وی به داشتن موضع ضد علوی شهره بوده و کتاب نسب قریش از وی برجای مانده و به چاپ رسیده است.
الاخبار الموفقیات (کتاب)؛
زبیر بن عوام؛
رسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام.
مرکز اطلاع رسانی غدیر، برگرفته از مقاله «زبیر بن بکار»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۱/۲۸.
