زندگی‌نامه حضرت فاطمه زهرا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: شهادت،
حضرت فاطمه،
تولد،
بیت الحزان،
مصحف حضرت فاطمه،
زندگی‌نامه.
پرسش: خلاصه‌ای از زندگی‌نامه حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) را ارائه فرمایید.
پاسخ اجمالی: پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پدر حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) و
خدیجه دختر
خویلد مادر آن حضرت است. گزارشات مختلفی برای ولادت و شهادت آن حضرت، ذکر شده است.
انفاق،
ایثار،
عبادت خالصانه،
حیا و عفت، الگوی کامل
پوشش و
حجاب اسلامی،
علم، دانش گسترده حضرت و... نمونه‌هایی از ابعاد شخصیتی حضرت می‌باشند. ایشان بعد از رسیدن به
سن بلوغ، با
امام علی (علیه‌السّلام) ازدواج کردند. بعد از
رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، شرایط به گونه‌ای پیش رفت که بی‌احترامی‌ها و بی‌عدالتی‌هایی نسبت به
اهل بیت (علیهم‌السّلام)، به ویژه حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)، روا داشته شد. افرادی که بعد از رحلت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قدرت را به دست گرفتند، آسیب‌های جسمی و روحی فراوانی به حضرت وارد کردند از جمله:
آتش زدن خانه حضرت، صدمات جسمی وارد شده بر حضرت،
غصب فدک و... تمام این فشارها و دردها، سوگ پدر و گریه بسیار بر آن حضرت و نیز درد و بیماری برخاسته از صدمات وارده در
حمله و یورش حکومت غاصب به بیت ایشان، کمک کرد تا ایشان را به بستر شهادت بکشاند. بنابر
وصیت خود حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)، پیکر آن حضرت شبانه
تشییع و بر پیکرشان نماز گزارده شد. در مورد
محل دفن آن حضرت نیز گزارشات مختلفی وجود دارد.
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پدر فاطمه (سلام‌الله‌علیها) و خدیجه دختر خویلد مادر آن حضرت است.
از آنجا که اختلاف در گزارش وقایع و حوادث تاریخی، از جمله تولد و
وفات و شهادت شخصیت‌های بزرگ، امری عادی و طبیعی است، در تاریخ ولادت حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) نیز اختلاف وجود دارد. علت اصلی چنین اختلاف نظرهایی اهتمام نداشتن به ضبط دقیق گزارش‌ها، نگهداری منابع و... است و نیز جنگ‌هایی که به از بین رفتن بسیاری از منابع اولیه شده است.
به هر حال، سه تاریخ برای ولادت آن حضرت ذکر شده است: بیستم جمادی الآخر سال پنجم قبل از بعثت؛ دهم جمادی الآخر سال پنجم بعد از بعثت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)؛ و بیستم جمادی الآخر سال دوم بعد از بعثت.
برخی از اسامی و القاب آن حضرت چنین است:
فاطمه،
بتول،
حصان، حره، سیده، عذرا، زهرا،
طاهره،
زکیه،
راضیه،
مرضیه،
محدثه.
در برخی روایات، سیما و مشخصات ظاهری و جسمی حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) به شرح ذیل توصیف شده است.
انس بن مالک می‌گوید: «از مادرم درباره شمایل حضرت فاطمه سؤال کردم، در جواب گفت: فاطمه مثل
ماه در شب چهاردهم یا مثل آفتابی بود که تازه از زیر
ابر خارج شده و یا تازه وارد آن می‌گردید، و رنگ پوستش سفید و روشن بود.»
راوی می‌گوید: «فاطمه دختر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم). .. موهای خود را می‌بافت و موهای بلندش بر روی شانه‌های ایشان می‌ریخت.»
عائشه می‌گوید: «راه رفتن فاطمه (سلام‌الله‌علیها) مانند راه رفتن رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود.»
روایات دیگری وجود دارد که هم می‌تواند نشانگر زیبایی باطنی باشد و هم نشانگر زیبایی ظاهری که به چند مورد از آنها اشاره می‌کنیم.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) را چنین
توصیف می‌کند: «اگر برای زیبایی، نمادی بود همانا فاطمه (سلام‌الله‌علیها) آن نماد می‌شد.»
علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: هرگاه با پیامبر تنها می‌شدم به من می‌فرمود: «ای اباالحسن! چه نیکو و زیبا است همسرت فاطمه، (البته ممکن است این عبارت، ناظر به زیبایی معنوی باشد) مژده باد که سَرور زنان جهان را به همسری تو درآوردم.»
ابعاد شخصیت والای حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) بسیار گسترده است که تنها با ژرف‌اندیشی می‌توان به جوانب گسترده آن پی برد. مطالعه و تحقیق پیرامون محورهای معنوی و الهی، علم و دانش و
مبارزات سیاسی و
اجتماعی آن حضرت و... ما را در رسیدن به مقصود یاری می‌دهد.
برخی از آیات قرآن کریم - مانند
آیه تطهیر - در شان حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) و دیگر پاکان اهل بیت (علیه‌السّلام) نازل شد.
برخی از ویژگی‌های بارز اخلاقی و انسانی بانوی بانوان - به شهادت کتب مختلف شیعه و
سنی- بدین شرح است:
۱. پارسایی و قناعت به مال اندک و امکاناتی ناچیز، در عین امکان بهره‌مندی از بالاترین امکانات؛
۲. انفاق و ایثار فراوان در اشیای مورد علاقه و نیاز خویش؛
۳. عبادت خالصانه و نیایش به درگاه باری تعالی؛
۴. تبلور حیا و عفت؛
۵. الگوی کامل پوشش و حجاب اسلامی؛
۶. علم و دانش گسترده؛
۷. مبارزات سیاسی و اجتماعی ایشان - بعد از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در پاسداری از مقام ولایت حضرت علی (علیه‌السّلام).
امام علی (علیه‌السّلام) به جهت شرایط اقتصادی نامناسب و حیای نفس، برای
خواستگاری حضرت فاطم ه (سلام‌الله‌علیها) اقدام نمی‌کرد، تا آن‌که با
تشویق برخی
صحابه به این امر اقدام نمود و
خداوند و رسولش نیز رضایتشان را از این ازدواج اعلام داشتند.
حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها)، قبل از ازدواج با امام علی (علیه‌السّلام)، خواستگارانی؛ مانند
ابوبکر و
عمر، داشت، اما پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با اعلام این‌که اجازه ازدواج زهرا (سلام‌الله‌علیها) با
پروردگار است، به آنها جواب رد داد.
در نهایت، امام علی (علیه‌السّلام)، حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) را از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خواستگاری کرده و با
رضایت خداوند، این ازدواج صورت پذیرفت.
در مورد این‌که خطبه آنها را چه کسی خواند، از روایات چنین برمی‌آید که خطبه آنها در
عالم ملکوت و آسمان‌ها توسط
فرشتگان خوانده شد، و سپس پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این دنیا که عالم
تکلیف است، خطبه‌ای نیز جاری کردند.
گزارش‌های مختلفی در مورد این
عقد در آسمان‌ها وجود دارد مانند آن‌که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «خطبه ازدواج علی و فاطمه را
جبرئیل و
میکائیل در آسمان‌ها خواندند که جبرئیل وکیل علی و میکائیل وکیل فاطمه بود.»
در ارتباط با سن علی (علیه‌السّلام) و فاطمه (سلام‌الله‌علیها) هنگام ازدواج و تشکیل زندگی مشترک گزارش‌های مختلفی وجود دارد که برخی از آنها ناشی از اختلاف نظر در تاریخ تولد آن بزرگواران است. بر این اساس، سن حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) هنگام ازدواج به ترتیب ده سال، سیزده سال، پانزده سال و هجده سال گزارش شده است و با توجه به گزارش‌های مختلف در مورد تاریخ تولد امام علی (علیه‌السّلام)، سنّ حضرت هنگام ازدواج نیز دقیقاً مشخص نیست و احتمالاً ایشان ۲۱ سال داشته‌اند.
در خصوص روز و ماه عقد و به خانه رفتن آن حضرت نیز، اقوال مختلفی نقل شده است:
۱. روز اول ذی حجّه عقد و روز سه‌شنبه ششم همان ماه به خانه رفتند.
۲. عقد آن حضرات در ماه صفر بود، و پس از گذشت چند روز از ماه شوّال به خانه رفتند.
۳. عقد در ماه رمضان انجام پذیرفت و ماه ذی‌حجه به خانه رفتند.
۴. زفاف حضرت فاطمه در شب پنج‌شنبه، بیست و یکم ماه محرّم بوده است.
مهر حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) در حقیقت بهای
زره امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) بود که آن‌را در گزارش مشهور به پانصد
درهم و بنابر نقلی به چهارصد درهم فروختند.
در این‌که پانصد درهم معادل چه مقدار
نقره است، نظرات متفاوتی وجود دارد، ولی مشهور آن است که پانصد درهم معادل ۲۶۲ مثقال صیرفی نقره خالص می‌باشد.
پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از همان ابتدای ورود به
مدینه در فکر ساخت حجره‌ای برای حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) بود و بدین جهت زمانی که اتاق‌هایی را در شرق
مسجد برای همسران خود ساخت، برای فاطمه (سلام‌الله‌علیها) نیز حجره‌ای در نظر گرفت.
از ویژگی‌های خانه فاطمه (سلام‌الله‌علیها) آن بود که بعدها به دستور خدا، همه درهایی که به مسجد باز می‌شدند، جز درِ این خانه بسته شد: «اَمَرَ بِسَدِّ الْابْوابِ الّا باب علیّ.» این گزارش در بسیاری از منابع معتبر اهل‌سنت نیز نقل شده است.
این خانه از نورانیت و شکوه خاصی برخوردار و از خانه‌هایی بود که
قرآن مجید درباره آنها فرمود: «در خانه‌هایی که خدا رخصت داده که(قدر و منزلت) آنها رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود. در آن (خانه)ها هر
بامداد و
شامگاه او را نیایش می‌کنند.»
در این خانه هرگز از
تجمل‌گرایی اثری یافت نمی‌شد، خانه‌ای بسیار ساده، نه فرش گران‌بهایی دارد و نه وسائل گران‌قیمتی! این خانواده می‌خواستند زندگی زاهدانه‌ای را در پیش گیرند، بدین جهت بیشتر آنچه داشتند را به
تهیدستان داده و خود تا می‌توانستند ساده می‌زیستند.
تا پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) زنده بود، احترام این خانه و ساکنان آن برجا بود، اما بعد از رحلت حضرت، حوادثی رخ داد که در نهایت بدان انجامید که فاطمه (سلام‌الله‌علیها) مدت زیادی بعد از پدرشان زنده نمانند.
افرادی که بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قدرت را به دست گرفتند، آسیب‌های جسمی و روحی فراوانی به حضرت وارد کردند، از جمله آن‌که در ملایم‌ترین گزارش‌ها تهدید به آتش‌زدن خانه ایشان نموده و به گزارش مشهور، درب ورودی آن‌را نیز آتش زدند:
«ابوبکر، عمر را به سوی علی و کسانی که با او بودند فرستاد تا آنها را از خانه فاطمه بیرون بیاورد. و به او گفت: اگر آنان با تو مخالفت کردند با آنان نبرد کن! عمر در حالی‌که آتش با خود حمل می‌کرد به سوی خانه فاطمه رفت تا خانه را به آتش کشد! پس با فاطمه روبرو شد. فاطمه از او پرسید، ای پسر خطاب کجا می‌روی؟ آیا آمده‌ای خانه ما را به آتش بکشی؟! عمر گفت: بله، یا این‌که آنچه را مردم قبول کرده‌اند (
خلافت ابوبکر) قبول کنید...»
فدک که هدیه پیامبر به دخترشان بود را از دست ایشان گرفتند:
«زمانی که مردم با ابوبکر
بیعت کردند و او بر همه
مهاجرین و
انصار تسلط پیدا کرد کسی را به سوی فدک فرستاد تا وکیل حضرت زهرا (علیه‌السّلام) را از آن خارج سازد.»
که از گزارش اخیر می‌توان برداشت کرد که غصب فدک بعد از حمله به خانه ایشان، با فاصله زمانی چند روز صورت گرفته است.
زمانی که ابوبکر و عمر تصمیم گرفتند تا فدکی که پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در زمان حیات خویش به دخترش بخشیده بود، را از دست آن حضرت خارج کنند، حضرت برای
احقاق حق و
اتمام حجّت به همراه تعدادی از اطرافیان به
مسجد النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رفتند که عده‌ای از مهاجران و انصار در آنجا گرد ابوبکر جمع شده بودند. وقتی آن حضرت وارد مسجد شدند، پرده‌ای را بین ایشان و مردم نصب کردند. آن‌گاه حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) ناله جان‌سوزی زدند که در اثر آن، صدای تمام حاضران به گریه بلند شد. بعد از آرام شدن مردم، زهرا (سلام‌الله‌علیها) سخن خود را با
حمد و ثنای خداوند و درود بر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آغاز کردند، با شنیدن نام پیامبر، دوباره صدای گریه مردم بلند شد.
آنچه حضرت در این خطبه فرمودند، در کتب روایی و تاریخی گزارش شده است.
«
مصحف فاطمه» نام مجموعه‌ای است که در زمان فاطمه (سلام‌الله‌علیها) و با دستان علی (علیه‌السّلام) نوشته شد. مطالب این کتاب - مشتمل بر
حوادث غیبی و
اسرار آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است - به وسیله جبرئیل و یا فرشته‌ای دیگر به حضرت فاطمه القا شد. این کتاب نزد هر فردی باشد، نشانه‌ای از
امامت او بوده و از این رو میان امامان دست به دست شده و اکنون در دست
امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) است. محتوای این مصحف نیز در اختیار آن پیشوایان بوده و جز آنچه از آنان در این زمینه نقل شده، دیگر مطالب مندرج در آن در اختیار عموم قرار نگرفته است.
چون این کتاب پس از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تدوین یافته است، از حضرت درباره آن چیزی گزارش نشده است، ولی این به معنای بی‌اطلاعی پیامبر از این مصحف نبوده است؛ زیرا ما
عقیده داریم وی به
اذن خدا از رخدادهای آینده نیز باخبر بود.
تسبیحات حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) عبارت است از: (۳۴) مرتبه «الله اکبر»، بعد (۳۳) مرتبه «الحمد لله» و بعد از آن (۳۳) مرتبه «سبحان الله». از تعقیب‌هایی که بعد از
نمازهای پنج‌گانه خیلی سفارش شده است، تسبیح حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) است.
درباره پاداش تسبیحات حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) روایات زیادی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
الف)
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «تسبیح فاطمه (سلام‌الله‌علیها) پس از هر
نماز در نزد من از هزار رکعت نماز در هر روز محبوب‌تر است.»
همچنین آن حضرت به
ابوهارون مکفوف فرمود: «ای ابوهارون! ما کودکان خود را همان‌گونه که به نماز فرمان می‌دهیم به تسبیح حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) نیز امر می‌کنیم. پس بر این
ذکر مداومت کن؛ زیرا هر بنده‌ای بر آن مداومت کند تیره‌بخت نمی‌شود.»
ب)
امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: «هرکس تسبیح حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) را بگوید، سپس طلب آمرزش کند آمرزیده خواهد شد. این تسبیح به زبان صد مرتبه است، ولی در میزان عمل هزار تسبیح به شمار می‌رود، و شیطان را دور می‌کند، و خداوند رحمان را خشنود می‌سازد».
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) که تنها فرزند باقی مانده ایشان بود، علاقه خاصی داشت و رابطه‌ای صمیمی میان آنها برقرار بود که به همین دلیل،اندوه حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) برای از دست دادن پدرشان، مضاعف می‌شد.
علاوه بر این، بعد از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، شرایط به گونه‌ای پیش رفت که بی‌احترامی‌ها و بی‌عدالتی‌هایی نسبت به اهل بیت (علیهم‌السّلام)، به ویژه حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) روا داشته شد.
مجموع اینها سبب شد که فقدان پدر برای فرزند بسیار سنگین آید و به دنبال آن، عزای فاطمه (سلام‌الله‌علیها) سنگین‌تر شود، تا جایی که گزارش شده است، عزاداری فاطمه (علیه‌السّلام) در خانه، موجب
اعتراض برخی شده و به دنبال آن بود که امام علی (علیه‌السّلام) اتاقی در
بقیع آماده کرد و فاطمه (سلام‌الله‌علیها) برای عزاداری به آنجا می‌رفت:
«بزرگان مدینه گرد هم آمده و به حضور حضرت علی (علیه‌السّلام) رفتند و گفتند: ای ابوالحسن! فاطمه شب و روز گریه می‌کند و هیچ‌کدام از ما علاوه بر آن‌که روزها در طلب معیشتیم، شب هنگام نیز خواب خوشی نداریم. ما از تو می‌خواهیم که به فاطمه بگویی یا شب گریه کند و یا روز.
آن حضرت پذیرفت و این موضوع را با فاطمه (سلام‌الله‌علیها) در میان نهاد، ولی دریافت که همسرش توانایی آن‌را ندارد که از گریه آرام گیرد.
با این حال، فاطمه (سلام‌الله‌علیها) گفت: ای ابوالحسن! من، چندان در میان این مردم زندگی نخواهم کرد و به زودی از میان آنان خواهم رفت!
علی جان! به خداوند سوگند من شب و روز آرام نخواهم گرفت تا این‌که به پدرم ملحق شوم.
حضرت علی (علیه‌السّلام) در پاسخ فرمود: باشد، هر طور که میل داری انجام بده و سپس اتاقی در بقیع که در آن زمان، خارج از منطقه مسکونی شهر مدینه بود برای همسرش ساخت که به «
بیت الاحزان» مشهور شد.
صبحگاهان، فاطمه، فرزندانش را برداشته و به آنجا می‌رفت و تا شبانگاه مشغول گریه بود و چون شب فرا می‌رسید حضرت امیر (علیه‌السّلام) فاطمه را به منزل باز می‌گردانید.
حضرت فاطمه پس از فوت پدر بزرگوارش مدت ۲۷ روز این برنامه را انجام می‌داد.»
بر اساس روایات، حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) صاحب اموالی بود که از طریق
هبه (بخشش) به آن حضرت رسیده بود و ایشان بخشی از اموالش را برای
بنی‌هاشم و
بنی‌مطلب وقف نمود.
در مورد تعداد روزهایی که حضرت صدیقه طاهره (سلام‌الله‌علیها) پس از رحلت پدر بزرگوارشان در قید حیات بود، چند گزارش وجود دارد. بعضی این زمان را چهل روز و کسانی این مدت را شش ماه ذکر کرده‌اند.
گزارش مشهوری که برخی روایات اهل بیت (علیهم‌السّلام) نیز مؤید آن هستند، حدود سه ماه را تایید می‌کند.
امام باقر (علیه‌السّلام) می‌فرماید: زمان رحلت صدیقه کبری (سلام‌الله‌علیها) سه ماه بعد از رحلت پیامبر مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود.
در همین راستا
طبرسی می‌گوید: حضرت صدیقه طاهره (علیه‌السّلام) در ماه جمادی الاخر سال یازده هجری از دنیا رفتند. و مدت زمان حیات فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ۹۵ روز بود.
بنابر وصیت خود حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)، جنازه آن حضرت شبانه تشییع و بر پیکرشان نماز گزارده شد، آنچه قطعی است آن است که تنها تعداد اندکی در این مراسم شرکت داشتند، اما درباره نام افراد شرکت‌کننده که گزارش‌های گوناگونی وجود دارد.
۱. بر جنازه حضرت فاطمه (علیه‌السّلام)؛ امام علی، امام حسن (علیه‌السّلام)، امام حسین (علیه‌السّلام)، عقیل، سلمان، ابوذر، مقداد، عمار و بریده نماز خواندند.
۲. علاوه بر این افراد، عباس بن عبدالمطلب و فرزندش فضل، حذیفه و ابن‌مسعود نیز در نماز شرکت داشتند.
۳. در مراسم خاک‌سپاری فاطمه؛ عباس بن عبدالمطلب، علی (علیه‌السّلام) و فضل پسر عباس حضور داشتند.
بر اساس قرائن موجود، در مورد محل دفن آن حضرت سه نظر وجود دارد:
۱. در خانه خودشان.
۲. در محل روضه (بین منبر و خانه پیامبر) که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «باغی است از باغ‌های بهشت.»
۳. در قبرستان بقیع.
تعظیم شعائر و بزرگ‌داشت مقام معصومان (علیه‌السّلام) با هر بهانه و در هر مناسبتی ارزش‌مند است، اما آنچه در سال‌های اخیر به عنوان «ایام فاطمیه» اول و دوم و در برخی نقاط، ایام فاطمیه سوم برگزار می‌شود، در
منابع اسلامی، شیعی و در
سیره امامان (علیه‌السّلام)، حتی
شیعیان سده‌های ابتدایی بعد از
غیبت، گزارشی در ارتباط با «ایام فاطمیه» و یا «دهه فاطمیه» مشاهده نمی‌شود و اساساً غیر از عزاداری برای امام حسین (علیه‌السّلام) در
دهه محرم و
اربعین، گزارش دیگری در مورد عزاداری پیشوایان دینی و اصحاب آنان در ایام ویژه دیگر وجود ندارد.
سایت اسلام کوئست، برگرفته از مقاله "خلاصه‌ای از زندگی‌نامه حضرت فاطمه زهرا(س) را ارائه فرمایید؟"، تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۱۱/۲۵.
