سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان و...» ، تالیف
مسعود گلزاری به
زبان فارسی ، گزارش یکی از
رجال عهد قاجار به این مناطق می‌باشد.
این کتاب یکی از با اهمیت‌ترین منابع اطلاعاتی، از این مناطق در اوایل دوره قاجار می‌باشد که مطالب آن در سال‌های بعد نیز مورد
استناد اهل
تاریخ و جغرافی قرار گرفته است. مولف کتاب سعی کرده، در این اثر اطلاعات با اهمیتی از سکنه،
آب و
هوا ، محصولات، بناها،... این سرزمین‌ها را در میان مطالب کتاب به خوانندگان خود ارائه دهد.
ساختار کتاب؛ شامل فهرست مطالب، سرآغاز، خطبه، تفصیل، متن کتاب در چهارده بخش، تعلیقات و تصحیحات و اضافات و فهرست عمومی می‌باشد. روش بیان مطالب کتاب در این
اثر بر اساس نثر قاجار می‌باشد که لغات
عربی در نثر
فارسی زیاد دیده می‌شود. مولف تمامی مشاهدات خود را از هنگام شروع
سفر از
تهران و مسافت و مکان‌های بین را، تا
زمان بازگشت دوباره به تهران در اثر خود آورده است.
سرآغاز کتاب به شرح مختصری در مورد کتاب و مولف آن می‌پردازد.
بخش اول کتاب با عنوان «راه دارالخلافه به خاتون آباد» آغاز می‌شود. در این بخش به مطالبی؛ همانند، دهکده خاتون آباد، راه خاتون آباد به ایوان کیف، دهکده ایوان کیف، راه ایوان کیف به
قشلاق ، دهکده قشلاق... اشاره می‌شود. مولف در گزارش سفر خود به
مسافت دقیق مناطق از یکدیگر و مکان‌هایی که مابین سفر می‌بیند، اشاره دقیق می‌کند؛ همانند اینکه نقل می‌کند: «از بابت راه از ایوان کیف به قشلاق که پنج
فرسخ است، به مسافت یک فرسخ و نیم گذشته اول سر دره است که بالای
تپه ، قراولخانه نادری مخروبه از آجر است که
خیابان از میان دره است که جوی آب شور روان می‌باشد. سه ربع فرسخ آمده دست چپ، توی دره ایضا قراولخانه سنگی خرابه است. و این دو قراولخانه به
حکم نادر شاه ساخته شده بود که هرگاه افغان بیاید مستحفظین مانع شوند و جنگ نمایند. و ربع فرسخ دیگر گذشته سردره تمام می‌شود که همه این سردره یک فرسخ است.»
بخش دوم کتاب «از
سمنان به
دامغان ، راه سمنان به آهوان» نام دارد که خود به قسمت‌های مختلفی تقسیم می‌شود؛ همانند: «آهوان دو
کاروانسرا دارد: یکی مشهور به شاه عباسی است که حاجی علینقی
تاجر کاشی به سعی مشهدی غلامحسین در سنه ۱۲۷۱ تعمیر کرده است و بالای دروازه به اسم شاه سلیمان نوشته است و
تاریخ دارد سنه ۱۰۹۷ که مقابلش
آب انبار و
آبریز دارد که از
آجر ساخته‌اند و کاروانسرای دیگر از
سنگ است که هر طرف پنج
برج دارد. مشهور است که انوشیروان بنا نهاده است. الآن مخروبه است و قلعه خرابه‌ای دارد که کسی ساکن نمی‌باشد...» .
بخش‌های دیگر کتاب با عناوین زیر، در این سفرنامه آمده است: بخش سوم؛ «از دامغان به
شاهرود » و «راه از دامغان به شاهرود»، بخش چهارم؛ «از شاهرود به
قریه جز، راه شاهرود به تاش»، «بخش پنجم»؛ از شاهرود به شهر
استراباد ، راه جز به کرد محله، بخش ششم؛ «از استراباد به شهر اشرف، راه از دهکده جر به بلوک کلباد، از محال
مازندران »، بخش هفتم؛ «از اشرف به شهر
ساری ، قراتپه»، بخش هشتم؛ «از ساری به شهر بارفروش، از بابت راه از شهر ساری به فرح آباد»، بخش نهم؛ «از مشهدسر به بلوک کلارستاق، از بابت راه از مشهدسر به فریکنار»، بخش دهم؛ «از بلوک کلارستاق به بلوک
تنکابن ، از بابت راه از اورنگ به عباس آباد»، بخش یازدهم؛ «از آب گرم سخت سر به شهر
لاهیجان ، از بابت راه از آب گرم سخت سر به سیاه کله رود»، بخش دوازدهم؛ «از لاهیجان به شهر
رشت ، از بابت راه از شهر لاهیجان به شهر رشت»، بخش سیزدهم؛ «از رشت به دار السلطنه
قزوین ، از بابت منازل
چاپارخانه از رشت به دار السلطنه قزوین و
زنجان و ایلیات قزوین» و بخش چهاردهم؛ «از
منجیل به
آستارا ، تفصیل احوال ولایت رحمت آباد» می‌باشد.
در جغرافیای سرزمین‌های جنوبی
دریای مازندران همراه بناها و
آثار تاریخی و نرخ مواد خواروبار و تواریخ محلی و گوشه‌هایی از وقایع
زمان در سال‌های ۱۲۸۶ و ۱۲۷۷ ه. ق. که به دست میرزا ابراهیم نامی برای ژنرال درن نوشته شده است. میرزا ابراهیم در ۲۹
رمضان ۱۲۷۶ ق
سفر خود را آغاز کرده و در ۲۰
ذیقعده ۱۲۷۷ ق به پایان رسانده است.
مؤلف سفر خود را از
تهران شروع کرده شهرهای سمنان، دامغان، شاهرود، استراباد، اشرف، ساری، بارفروش، لاهیجان، رشت، قزوین و آستارا را دیده و تمام وقایع زمان سفر را یادداشت کرده است. مولف در کتاب هنگام
گزارش کتاب به اوزان،
نرخ و قیمت‌های اجناس، تقسیمات ایلات و طوایف نیز اشاره کرده است که از این بابت حائز اهمیت می‌باشد و یکی از منابع اطلاعاتی مهم از این دوران و اوضاع و احوال این مناطق می‌باشد. این کتاب از یک جهت اطلاعات خوبی به خواننده از دوران قاجار و چگونگی سرکشی
حکومت از مناطق زیر دست در ایالات را به دست می‌دهد و از جهت دیگر حاوی مطالب مهم تاریخی و جغرافیایی از این دوره و مناطق مورد سرکشی مولف به دست می‌دهد.
در پایان کتاب، بخش تعلیقات و تصحیحات و اضافات مطالب بیان شده است. کتاب دارای بخش فهرست عمومی نیز می‌باشد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
