سفرنامه اولیویه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«سفرنامه اولیویه»،
اثر اولیویه است که توسط آقای
محمد طاهر میرزا به
فارسی ترجمه شده است. سفرنامه مسیو اولیویه یکی از ارزش مندترین متون
تاریخ ایران در مقطع حساس انتقال
سلطنت آغا محمد خان قاجار به فتحعلی شاه است.
اصل آن به زبان فرانسه و در ۶ جلد است.
سفرنامه اولیویه در یک مقدمه و ده فصل بدین شرح: حرکت به سوی ایران، از کرمانشاهان تا کاروان سرای شهر نو، از
همدان تا
تهران ، در باره
طبابت ایران، در وصف آغا محمد خان، در وصف
کاشان ،
قم و
اصفهان ، رسم امکنه ایران،
دریای خزر ، شیوه زندگانی مردم،
اوضاع اقتصادی و تشکیلات لشکری، تنظیم شده است.
اولیویه از میان متقدمان، نوشته‌های گلمن، پارسن، پالاس، و دوبوشان را با
دقت مطالعه کرده و با آگاهی‌های کافی مبادرت به سفر به ایران کرده بود.
خود وی در چندین مورد در کتابش یادآور می‌شود که یافته‌های او را به طور مثال، گملن هم در چندین سال پیش برداشت کرده بود و گذشت
زمان تغییرات عمده‌ای در روند اجتماعی مردم ایران به وجود نیاورده و این روند بسیار بطی ء بوده است.
جلد سوم همین اثر مربوط به ایران است که به وسیله محمد طاهر میرزا، پسر اسکندر میرزای ولی عهد به فارسی ترجمه شده است. اهمیت این سفرنامه به حدی است که بلا فاصله پس از بازگشت اولیویه از ایران و
سفر وی به نواحی شرقی (عثمانی و
مصر ) به زبان آلمانی هم ترجمه شده و در اتریش به چاپ رسیده است.
اولیویه، علاوه بر عضویت در هیئت مدیره (دیرکتوار) فرانسه و شرکت در مسائل سیاسی پزشک نیز بود. شغل وی این امکان را برایش فراهم می‌کرد که علاوه بر محافل سیاسی و دیپلماسی ایران، به راحتی با مردم و اشخاص معمولی کشور تماس داشته باشد. دردها و محرومیت‌ها را بشناسد و نابسامانی‌های داخلی را دریابد. این نوع آگاهی‌ها برای شخصی در موقعیت وی، قابل توجه بود، زیرا اطلاع از زندگانی مردم همراه با مشاهدات عینی او، از واقعیت‌هایی سخن می‌گفت که وی از منابع اطلاعاتی رسمی به دست نمی‌آورد و در واقع آمارهای دولتی همواره با ملاحظات سیاسی همراه بود. افزوده بر آن، این تماس‌ها به وی امکان می‌داد تا به بیماری‌های بومی بپردازد و
شیوه درمان و مسائل پزشکی در ایران را مورد
تفحص قرار دهد.
تسلط و آگاهی اولیویه به امور پزشکی و چگونگی بیماری‌های مختلف، این امکان را به وی داده است تا به خوبی روند امراض و ناخوشی‌های گوناگون سرزمین ایران را که اغلب نیز بومی این منطقه است، بررسی کند و اطلاعات جامعی در
اختیار تاریخ پزشکی کشور قرار دهد.
از جمله موارد بهداشتی دیگر از
وضع ایران، نوع
آب، شیوه آبیاری و
وضع قنوات آن است. عدم لایروبی قنوات و چاه‌های آب ایران و در نتیجه آلودگی آنها،
بهداشت و سلامتی آب و اهالی شهر را دچار مخاطره می‌کرده است. هم چنین
وضع یخچال‌های تهران نیز مورد توجه اولیویه قرار گرفته است.
اولیویه هم چنین گیاه شناس ماهری بود و از هر فرصت برای آگاهی بیشتر راجع به گیاهان مخصوص نواحی ایران استفاده می‌کرد و به جمع آوری اطلاعات و نمونه گیاهان می‌پرداخت. اوصاف وی از جاده همدان و نیز توقفش در کوه‌های الوند، دلالت بر علاقه مندی وی به این رشته تخصصی دارد. این دقت اولیویه کمک شایانی به اطلاعات مربوط به تاریخ طبیعی ایران و به ویژه به جغرافیای تاریخی ایران می‌کند؛ به طور مثال توضیحات گیاه شناسی اولیویه راجع به وجود گیاه
سقز در نواحی کردستان و شهر سقز، آگاهی‌های ذی قیمتی را در جهت شناخت آن منطقه در دست رس قرار می‌دهد.
نکته جالب دیگر، اوصاف پرندگان و دیگر حیوانات ایران است. از یادداشت‌های او چنین برمی آید که امروزه دیگر
نسل برخی از این حیوانات از بین رفته است و آثاری از بعضی پرندگان و حیوانات منطقه داخلی ایران به
چشم نمی‌خورد، در حالی که در ایام اقامت اولیویه به راحتی در اطراف جاده‌های کشور و کوهستان‌ها این حیوانات قابل رؤیت بوده است.
سفر اولیویه به ایران، سفری رسمی بود و مسئولیت وی ایجاب می‌کرد که تماس‌های مستقیمی با ماموران مملکتی مانند «
حاکم »، «وزیر»، «کلانتر»، «داروغه» و غیره داشته باشد.
برقراری ارتباط با آنان همراه با دقت اولیویه، موجب می‌شد که وی در سفرنامه خود به وظایف و چارچوب کارهای موظف هر یک از ماموران دولتی و مناصب آنان آشنایی کافی بیابد و دریافت‌های خود را در سفرنامه بگنجاند. یادداشت‌های وی از لحاظ آگاهی به شیوه اداری و وظایف دستگاه حاکمه ایران، برای بررسی‌های تاریخی حایز اهمیت فراوانی است.
اولیویه هم چنین اطلاعات دست اولی در مورد
وضعیت تهران در سال‌های اولیه پایتختی خود می‌دهد. اوصاف اولیویه از آن سبب حایز اهمیت است که امروزه دیگر از حصارها، عمارات، دروازه‌ها و دیگر ابنیه‌ای که وی نام می‌برد و محل آن را به دقت بیان می‌کند، اثری بر جای نمانده است.
توضیحات دیگر اولیویه مربوط به
وضع جمعیت تهران است. این امر از نظر
محققان بسیار اهمیت دارد، زیرا راجع به
آمار جمعیت ایران در دهه‌های آخرین
قرن هجدهم و دهه‌های نخستین قرن نوزدهم میلادی؛ یعنی اوایل حکومت قاجار، آگاهی‌های بسیار کمی در دسترس است.
در فصول کتاب نکات تازه و جالبی از
اوضاع ایران بیان شده که در سطور فوق یادآوری شد، اما موارد مهم دیگر، سه فصل آخر این سفرنامه است.
فصل هشتم،
دریای خزر ، حاوی نظریه‌های گوناگون و قابل توجهی از فرضیه اتصال دریای خزر با دریای آزف و سیاه است که اولیویه به صورت تطبیقی و با ارائه مدارک جغرافیایی و زمین شناسی کوشش در
اثبات آن دارد.
فصل نهم، شیوه زندگانی مشتمل بر یادداشت‌های بسیاری از دیده‌های اولیویه از زندگی روزمره ایرانیان است. نویسنده نه تنها به بازگو کردن ساده این موارد اکتفا نکرده، بلکه شیوه‌های مختلف زندگی در ایران را با
اوضاع زندگانی عثمانیان
مقایسه کرده و تفاوت‌های آن را بررسی کرده است.
فصل دهم،
اوضاع اقتصادی و تشکیلات لشکری قاجار است. که به ویژه برای آشنایی با نحوه اداره حکومت در آن
ایام قابل توجه است.
مسیو اولیویه، چنان که در مقدمه کتاب خود اطلاع داده، به همان روش اجرای مختلفه، کتاب
سیاحت خود را به اتمام می‌رساند. دو مجلد سابق حاوی احوالات مملکت عثمانی و شهر اسلامبول، جزایر آرشیپل، جزایر کرت، مملکت
شام و مزوپوتامی است. مدت‌ها و زمان هاست که این ممالک مطمح نظر دانشمندان بوده و موجب اهتمام ایشان در شناسایی تمام گشته و به موقع اهمیت یافته است؛ به همین لحاظ مصنف چیزی را فروگذار نکرده و تمام آنچه را که متعلق به پولیتیک و غیره بوده علی التفصیل نگاشته است. هم چنین در این مجلد آخری، همان روش را از دست نداده و به همان شیوه مرضیه، این سیاحت را که به امر
حکومت شروع کرده، به انجام رسانده است. این قسمت سوم از کتاب مشتمل بر احوال ایران است. در احوال آسیای صغیر کتب زیاد و بسیار خوبی از مصنفین در دست داریم، اما از احوال ایران، خاصه در این ایام که انقلابات عدیده موجب جلب خیالات دول شده است، تصنیفی کامل نداریم. از پنجاه
سال تا به حال هیچ تالیفی و تصنیفی که لایق ذکر باشد، ظاهر نشده است که مشتمل باشد بر احوالات این مملکت که در قرن هفدهم عیسوی بنا بر قول مسافرین این دیار، کمال اعتبار و نهایت نضارت و ریعان را داشته است. مصنفین این قرن آخر که از
اوضاع و احوال این مملکت سخن گفته‌اند، هیچ از فوت نادر شاه به بعد تجاوز نکرده‌اند. پس برای اینکه هیچ چیز فروگذار نشود، مسیو اولیویه تا سلطنت شاه حسین پیش رفته و از احوالات این پادشاه بدبخت که در
تاریخ هزار و شش صد و نود و چهار مسیحی ۱۱۰۶ ق، جانشین پدر خود گردید، سخن گوید. این پادشاه صفات محسنه داشت، لیکن
ضعف نفس وی موجب هلاک گردید و باعث انقلاباتی شد که سبب سقوط وی از اریکه سلطنت گردید و نیز باعث استیلای طایفه وحشیه
افغان در تاریخ هزار و هفت صد و بیست و دو میلادی ۱۱۳۲ ق، شد.
فهرست مطالب کتاب در ابتدای آن و فهرست نام کسان و جای‌ها در انتهای کتاب درج شده است. هم چنین در پایان کتاب کتاب شناسی مصحح به
زبان فارسی و لاتین ذکر شده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز
تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
