• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

سلام‌الله جاوید

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



سلام اللّه جاوید، از فعالان جنبش چپ ایران، وزیر کشور و استاندار آذربایجان در دوره حکومت جعفر پیشه وری
[۱] ۳۰ سال: نهضت ۲۱ آذر ۱۳۲۴ـ۱۳۲۵،یکی از درخشانترین صفحات تاریخ جنبش دمکراتیک ایران.
و مؤلف آثاری در زمینه پزشکی و بهداشت، آموزش زبان ترکی و فرهنگ مردم آذربایجان می‌باشد.



او در ۱۲۷۹ ش در خلخال به دنیا آمد. در حدود ده سالگی به همراه خانواده‌اش به باکو مهاجرت کرد.
[۲] تورج اتابکی، آذربایجان در ایران معاصر، ج۱، ص۱۳۱.
در ۱۲۸۹ـ۱۲۹۰ ش در کلاس دوم مدرسه اتحاد ایرانیان، واقع در بخش صابونچی باکو نام نویسی کرد. مدیر مدرسه نام خانوادگی او را به مناسبت نام پدربزرگش، ملامدد، مددوف ثبت کرد و از همان زمان وی به مددوف یا مددزاده معروف شد
[۳] سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۱، ص۱۸ و پانویس، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
[۴] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۴۹.
اما بعدها نام خانوادگی جاوید را برای خود بر گزید.
وی از سال‌های دانش آموزی و به ویژه پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷، فعالیت‌های اجتماعی ـ سیاسی خود را آغاز کرد
[۵] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۶.
[۶] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص۱۱ـ۱۲.
[۷] سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۱، ص۲۳، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
[۸] سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۲، ص۳۳ـ۳۴، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
او از ۱۲۹۷ ش به تدریس در مدرسه اتحاد ایرانیان مشغول شد، اندکی بعد دوره سه ماهه تربیت معلم را گذراند و در مدرسه تمدن، به مدیریت سیدجعفر جوادزاده (پیشه وری)، به تدریس پرداخت و پس از کناره گیری پیشه وری، به مدیریت آن مدرسه رسید.
[۹] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۱۷ـ ۱۸.

در همان ایام به گیلان سفر کرد و در نمایشی به منظور جمع آوری اعانه برای دانش آموزان تنگدست در رشت نقش ایفا نمود.
[۱۰] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۱۶.
در نمایشنامه شجاع الدوله نیز که در باکو به روی صحنه رفت، نقش شیخ سلیم را بازی کرد.
[۱۱] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۱۸.



جاوید که در اواسط حکومت مساوات (این حکومت در قفقاز جنوبی
[۱۲] قیزیل صحیفه لر (آذربایجان خلقینین ملی آزادلیق یولوندا مبارزه سی تاریخندن).
از ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ برقرار بود) به عضویت حزب عدالت در آمده بود
[۱۳] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۱۹.
، همراه عده‌ای از جوانان برای تحصیل و کار آموزی سیاسی به مسکو فرستاده شد و در همین سفر در تاشکند با حیدرخان عمو اوغلی، از مبارزان مشروطه و از بنیان گذاران حزب کمونیست ایران، آشنا گردید. در دوره نه ماهه تحصیل در دانشگاه کمونیستی سوردلوف در مسکو
[۱۴] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۲۲ـ۲۹.
، ضمن آنکه دو مقاله‌اش درباره جنبش گیلان در پراودا، روزنامه رسمی حزب کمونیست شوروی، به چاپ رسید، به عضویت حزب کمونیست روسیه هم در آمد و پس از بازگشت به باکو به حزب کمونیست آذربایجان پیوست.
[۱۵] د. آ.، ج ۱، ص ۴۸.
[۱۶] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۲۲ـ۳۲.
(حزب کمونیست ایران).

۲.۱ - عضویت در کمیته مرکزی

وی که در عین حال در حزب عدالت (که در اواخر خرداد ۱۲۹۹ حزب کمونیست ایران نامیده شد) فعالیت داشت، در اختلافات منجر به انشعاب آن، از پیشنهاد حیدرخان عمواوغلی جانبداری کرد و به عضویت کمیته مرکزی تحت رهبری وی (تشکیل شده در شهریور ۱۲۹۹) بر گزیده شد
[۱۷] عبدالصمد کامبخش، شمه ای درباره تاریخ جنبش کارگری ایران، ج۱، ص۲۷.
[۱۸] ۲۲۶، ابراهیم اف، ج۱، ص۱۹۵.
[۱۹] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۳۹.
و اندکی بعد در رأس گروهی برای سازماندهی تشکیلات حزب در آذربایجان، به تبریز رفت. این گروه پس از سرکوب شدن جنبش شیخ محمد خیابانی به تبریز رسید، اما اندکی بعد شناسایی شد و عده‌ای از افراد آن دستگیر شدند. بیشتر بازداشت شدگان، از جمله جاوید، پس از چهل روز، چند روز بعد از کودتای ۱۲۹۹ ش آزاد شدند
[۲۰] ۴۴۹، مهدیقلی هدایت، ج۱، ص۳۳۶، خاطرات و خطرات.
[۲۱] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۴۷ـ۵۲، ۱۴۵.

جاوید پس از آزادی، در تبریز ماند و ارتباط خود را با حیدرخان عمواوغلی حفظ کرد.
[۲۲] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۵۵.
جاوید پس از شرکت در قیام ناکام ابوالقاسم لاهوتی (بهمن ۱۳۰۰)، همراه فراریان دیگر، از جمله خودِ لاهوتی، به آن سوی ارس گریخت و از طریق نخجوان به باکو رفت (جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۶۶ـ۷۰؛.
[۲۳] کاوه بیات، کودتای لاهوتی، ج۱، ص۴۸.
[۲۴] کاوه بیات، کودتای لاهوتی، ج۱، ص۵۰.
[۲۵] کاوه بیات، کودتای لاهوتی، ج۱، ص۷۶.
او پس از مدتی از طرف کمیته مرکزی حزب کمونیست ایران به تهران فرا خوانده شد و پس از یک سال فعالیت در تهران به باکو بازگشت و ضمن تحصیل در دانشکده طب دارالفنون، به تدریس در مدرسه اتحاد ایرانیان و فعالیتهای حزبی پرداخت و به افرادی که برای تحصیلات یا اهداف دیگر از ایران به شوروی اعزام می‌شدند کمک می‌کرد.
[۲۶] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۸۳ ـ۸۴.


۲.۲ - رابط حزب و دانشجویان

به گفته افتخاری
[۲۷] یوسف افتخاری، خاطرات دوران سپری شده، ج۱، ص۲۱.
او رابط حزب کمونیست ایران و بین الملل سوم (کمینترن) و به قول آوانسیان
[۲۸] اردشیر آوانسیان، خاطرات سیاسی، ج۱، ص۱۹، به کوشش علی دهباشی.
نماینده حزب در باکو و رابط همه دانشجویانی بود که به مسکو می‌رفتند. وی که در ایام اقامتش در تبریز نزد سید محمدخان موسوی و در تهران در مدرسه طب به آموزش پزشکی اشتغال داشت
[۲۹] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۵۴.
[۳۰] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص۷۸.
، دوره طب را در دانشگاه باکو طی پنج سال، در ۱۹۲۸/۱۳۰۷ ش به پایان رساند و در همان سال با توافق کمیته مرکزی حزب برای گذراندن دوره کارآموزی یک ساله به مسکو رفت ولی پس از شش ماه، به تهران فرا خوانده شد و در تابستان ۱۳۰۸ ش به همراه همسر و فرزند یک ساله‌اش از طریق باکو و عشق آباد و مشهد به تهران آمد و از وزارت معارف جواز طبابت گرفت و به اتفاق همسرش، که مامایی خوانده بود، در تهران مطبی تأسیس کردند.
[۳۱] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۱۰۵ـ۱۱۰.



جاوید که در آبان ۱۳۰۶، به عضویت کمیته مرکزی بر گزیده شده و پس از دستگیر شدن پیشه وری (دبیر حزب) در دی ۱۳۰۹، مسئولیت اداره حزب را پذیرفته بود، در ۲۱ اسفند همان سال، همراه با کسانی دیگر، بازداشت شد جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۱۱۲، ۱۱۵.
[۳۲] سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۳، ص۶ـ۷، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
و در اردیبهشت ۱۳۱۲ به کاشان تبعید گردید.
[۳۳] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۱۳۸ـ ۱۳۹.
در این تبعید که تا پس از شهریور ۱۳۲۰ ادامه یافت، وی به طبابت اشتغال داشت و مدتی نیز رئیس بهداری کاشان بود. در اواخر همین دوره، پیشه وری نیز، به کاشان تبعید و از کمکهای وی برخوردار شد.
[۳۴] جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۱۳۰.
[۳۵] سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۳، ص۴۱، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
[۳۶] سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۳، ص۴۳، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.



جاوید پس از دوره تبعید و انتقال به تهران، فعالیت‌های سیاسی خود را که با اقدام به تشکیل نخستین هسته حزب توده در کاشان از سر گرفته بود ادامه داد و در تشکیل اتحادیه های کارگری، شورای زحمتکشان، جمعیت مبارزه با استعمال تریاک و الکل، شورای مرکزی اتحادیه کارگری و حزب دموکرات ایران شرکت کرد.
[۳۷] سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۳، ص۴۵، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
[۳۸] سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۴، ص۵ ـ۱۳، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
[۳۹] سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۴، ص۱۷ـ۲۱، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
تا پیش از انتشار بیانیه ۱۲ شهریور ۱۳۲۴، که خبر از تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان می‌داد، جاوید از اقداماتی که منجر به پیدایش این فرقه شده بود، اطلاعی نداشت.
[۴۰] قسمت ۲، ص ۵، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
پس از آن، او را از تهران به تبریز فرا خواندند و در همایش اول فرقه (۱۰ـ۱۲ مهر ۱۳۲۴) به عضویت کمیته مرکزی و دفتر سیاسی در آمد و در کنگره ملی که مجلس مؤسسان نامیده شد (۲۹ـ۳۰ آبان ۱۳۲۴)، عضو هیئت ملی ۳۹ نفری، که عالی ‌ترین مقام اجرایی فرقه بود، شد. این هیئت در ۲۱ آذر ۱۳۲۴ جای خود را به مجلس ملی داد.
[۴۱] قسمت ۲، ص ۷، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۴۲] ۳۰ سال: نهضت ۲۱ آذر ۱۳۲۴ـ۱۳۲۵، یکی از درخشانترین صفحات تاریخ جنبش دمکراتیک ایران، ج۱، ص۱۷،.
[۴۳] ۳۰ سال: نهضت ۲۱ آذر ۱۳۲۴ـ۱۳۲۵، یکی از درخشانترین صفحات تاریخ جنبش دمکراتیک ایران، ج۱، ص۲۵،.
[۴۴] ۳۰ سال: نهضت ۲۱ آذر ۱۳۲۴ـ۱۳۲۵، یکی از درخشانترین صفحات تاریخ جنبش دمکراتیک ایران، ج۱، ص۲۷،.


۴.۱ - مناصب جاوید در فرقه

جاوید در مذاکره با سرتیپ درخشانی، فرمانده لشکر آذربایجان، که به امضای توافقنامه ۲۲ آذر ۱۳۲۴ انجامید، شرکت داشت.
[۴۵] خانبابا بیانی، غائله آذربایجان، ج۱، ص۲۲۹.
وی در ۲۱ آذر ۱۳۲۴ در دولت پیشه وری، وزیر کشور شد
[۴۶] قیزیل صحیفه لر (آذربایجان خلقینین ملی آزادلیق یولوندا مبارزه سی تاریخندن)، ج۱، ص۴۳۴.
[۴۷] شهریورین اون ایکی سی، آذربایجان دموکرات فرقه سینین بیرینجی ایل دونومی مناسبتیله، ج۱، ص۳۵.
و تا امضای موافقتنامه ۲۳ خرداد ۱۳۲۵ بین مظفر فیروز (معاون سیاسی قوام السلطنه) و پیشه وری که به انحلال حکومت ملی و تبدیل آن به سازمان اداری دولت مرکزی در آذربایجان انجامید این مقام را حفظ کرد. پس از آن بر اساس مادّه دوم همان موافقتنامه و با تأیید مظفر فیروز، که جاوید را «از طرفداران دولت مرکزی» می شناخت، به استانداری ایالت آذربایجان منصوب گردید.
[۴۸] گذشته، چراغ راه آینده است، ج۱، ص۳۸۸.
[۴۹] قسمت ۲، ص ۲۵، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۵۰] احمد شفائی، قیام افسران خراسان و سی وهفت سال زندگی در شوروی، ج۱، ص۱۴۷.
[۵۱] نصرت اللّه جهانشاه لوافشار، ما و بیگانگان، ج۱، ص۲۴۷، تهران ۱۳۸۰ ش.
وی پیش از آن در دی ۱۳۲۴ در هیئت پانزده نفری منتخب مجلس ملی برای تدوین قانون اساسیِ حکومت فرقه شرکت داشت
[۵۲] گذشته، چراغ راه آینده است، ج۱، ص۳۳۶.
و به هنگام سفر پانزده روزه پیشه وری در رأس هیئتی به تهران (۸ ـ۲۳ اردیبهشت ۱۳۲۵) قائم مقام او بود
[۵۳] قسمت ۲، ص ۱۷، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
و از مظفر فیروز استقبال کرد و در مذاکرات سران فرقه با وی حاضر بود.
[۵۴] خانبابا بیانی، غائله آذربایجان، ج۱، ص۵۵۳.
[۵۵] نصرت اللّه جهانشاه لوافشار، ما و بیگانگان، ج۱، ص۲۴۵، تهران ۱۳۸۰ ش.
ایرج اسکندری
[۵۶] ایرج اسکندری، خاطرات ایرج اسکندری، ج۱، ص۵۶۹.
جاوید را جزو فراکسیون پنج نفری مورد اعتماد پیشه وری، که همه امور را حل و فصل می‌کردند، به شمار آورده است. جاوید در ۲۵ خرداد ۱۳۲۵، برای مذاکره با قوام السلطنه و بعضی از وزرا و مقامات حکومت مرکزی عازم تهران شد و پس از شرکت در مصاحبه های مطبوعاتی و سخنرانی در رادیو تهران به تبریز بازگشت.
[۵۷] قسمت ۲، ص ۲۵ـ۴۴، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۵۸] عبداللّه مجتهدی، بحران آذربایجان، ج۱، ص۳۰۴.
[۵۹] عبداللّه مجتهدی، بحران آذربایجان، ج۱، ص۳۰۷ـ۳۱۰.
[۶۰] گذشته، چراغ راه آینده است، ج۱، ص۳۸۸ـ۳۸۹.
[۶۱] گذشته، چراغ راه آینده است، ج۱، ص۳۹۲.
[۶۲] احمد آرامش، خاطرات سیاسی احمد آرامش، ج۱، ص۱۳۰.

وی پس از یک ماه ونیم اقامت در تبریز و رفتن به شهرهای استان برای اطلاع از احتیاجات آنها، در سی ام مرداد به اتفاق تعدادی از نمایندگان فرقه، از جمله حاجی علی شبستری (رئیس انجمن ایالتی)، برای ادامه مذاکرات روانه تهران شد.
[۶۳] قسمت ۲، ص ۴۸ـ۵۳، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۶۴] باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۹۵، تهران ۱۳۷۶ ش الف.
[۶۵] خانبابا بیانی، غائله آذربایجان، ج۱، ص۵۵۹.
این سفر حدود دو ماه ونیم طول کشید. وی در این دوره در مذاکرات مربوط به مسائل مورد اختلاف با مقامات حکومتی به تبادل نظر پرداخت و با رجال و نمایندگان سازمانهای سیاسی ملاقات کرد. سرانجام پس از فراهم آوردن مقدمات واگذاری زنجان به دولت مرکزید در ۱۳ آبان، حدود چهل روز مانده به سقوط حکومت فرقه، به تبریز بازگشت.
[۶۶] قسمت ۲، ص ۵۳ ـ ۷۵، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۶۷] ابوالحسن ابتهاج، خاطرات ابوالحسن ابتهاج، ج۱، ص۲۲۸ـ۲۳۱.
[۶۸] علی اصغر احسانی، خاطرات ما از قیام، ج۱، ص۱۷۷.
[۶۹] حسن نظری، گماشتگی های بدفرجام، ج۱، ص۲۰۸.


۴.۲ - تبدیل فرقه به دو جناح

رهبری فرقه، در واکنش به هجوم ارتش به آذربایجان در ۱۹ آذر، به دو جناح منشعب شد:
جناح پیشه وری پادَگان که خواهان مقاومت مسلحانه و مبارزه چریکی فرسایشی بود؛
و جناح جاوید شبستری، که طرفدار ترک مقاومت و تسلیم کامل بود. نظر اخیر با حمایت کنسول شوروی بر نظر دیگر غلبه کرد.
[۷۰] آبراهامیان، ج۱، ص۴۱۲ـ۴۱۳.
[۷۱] تورج اتابکی، آذربایجان در ایران معاصر، ج۱، ص۱۸۳.
[۷۲] فوست، ج۱، ص۷۹.
[۷۳] عبداللّه مجتهدی، بحران آذربایجان، ج۱، ص۳۵۲.
پس از فرار و اختفای اکثر سران فرقه، زمام امور به دست جناح جاوید ـ شبستری افتاد
[۷۴] خانبابا بیانی، غائله آذربایجان، ج۱، ص۶۴۶.
و به قولی آنان به توصیه دولت شوروی ماندند تا مأمور اجرای امور مربوط به تسلیم به دولت باشند
[۷۵] گذشته، چراغ راه آینده است، ج۱، ص۴۳۴ـ ۴۳۵.
اما به گفته خود جاوید، وی برای جلوگیری از برادرکشی و خونریزی، خطر ماندن در شهر را به جان خریده بود.
[۷۶] قسمت ۲، ص ۸۷، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
نوشته های وی و گزارش‌های دیگران از آن روزها نیز کم و بیش مؤید این ادعاست.
[۷۷] قسمت ۲، ص ۸۴ ـ۱۰۳، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۷۸] حسن نظری، گماشتگی های بدفرجام، ج۱، ص۲۳۲ـ۲۴۰.
[۷۹] حمید ملازاده، سیری در کوچه های خاطرات، ج۱، ص۱۰۵.
[۸۰] رحیم زهتاب فرد، خاطرات در خاطرات، ج۱، ص۳۳۴ـ۳۳۵.
[۸۱] خانبابا بیانی، غائله آذربایجان، ج۱، ص۶۵۸.

جاوید که از طرف بعضی از سران فرقه و حزب توده و نویسندگان دیگر متهم به ارتباط داشتن با مأموران امنیتی شوروی و مزدوری قوام و سوءاستفاده های مالی شده بود
[۸۲] ۲۶۳، نصرت اللّه جهانشاه لوافشار، ج۱، ص۲۴۴، ما و بیگانگان، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۸۳] ایرج اسکندری، خاطرات ایرج اسکندری، ج۱، ص۲۱۴.
[۸۴] عبدالرحمان فرامرزی، استاد فرامرزی و قضیه آذربایجان، ج۱، ص۳۹۶ـ۳۹۷.
[۸۵] جعفر مهدی نیا، زندگی سیاسی قوام السلطنه، ج۱، ص۳۴۶ـ۳۴۹.
[۸۶] عاقلی، ۱۳۷۶ ش ب، ص ۴۸۷.
، پس از استقرار ارتش در آذربایجان، در ۲۵ آذر ۱۳۲۵ دستگیر و همراه شبستری به تهران برده شد و به دو سال زندان محکوم شد ولی با یک درجه تخفیف شاهانه، بعد از شش ماه، در ۶ مرداد ۱۳۲۷ آزاد گردید.
[۸۷] قسمت ۲، ص ۱۰۴ـ۱۰۵، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۸۸] قسمت ۲، ص ۱۲۰ـ۱۲۲، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۸۹] قسمت ۲، ص۱۳۵، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۹۰] قسمت ۲، ص۱۴۵، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.



جاوید پس از آزادی از زندان به طبابت و تألیف و نوشتن خاطرات خود مشغول شد. او در خاطراتش از فرقه دموکرات کوشیده است ضمن یادآوری خدمات خویش،
[۹۱] قسمت ۲، ص ۱۲۲ـ۱۲۳، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۹۲] قسمت ۲، ص ۱۲۶، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۹۳] قسمت ۲، ص ۱۴۸ـ۱۵۰، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
در مقابل اتهاماتی که به وی زده بودند از خود دفاع کند.
[۹۴] قسمت ۲، ص ۴۶ـ۴۷، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۹۵] قسمت ۲، ص ۱۰۸، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۹۶] قسمت ۲، ص ۱۱۱، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۹۷] قسمت ۲، ص۱۲۴، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۹۸] قسمت ۲، ص۱۴۱، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۹۹] قسمت ۲، ص۱۴۳، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
[۱۰۰] قسمت ۲، ص۱۴۵، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
گزارشهای مقامات امنیتی مندرج در پرونده ساواک جاوید، حاکی از آن است که آمد و رفتها و مراودات و فعالیتهای وی، از همان سال آزادی از زندان تا واپسین ماههای حکومت پهلوی محلّ مراقبت مقامات مذکور بوده و دست کم یک بار زندانی شده است،
[۱۰۱] سلام اللّه جاوید، سند ش ۱۸۲۲۲، ج۱، ص۳۱ـ۳۳.
اما به گفته خودش، در دوره محمدرضا پهلوی شش بار زندانی شده است.
[۱۰۲] سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۲، ص۱، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.



جاوید در ۲۸ آبان ۱۳۶۵، در تهران درگذشت و در ۳۰ آبان به وصیت خودش در گورستان وادی رحمت تبریز به خاک سپرده شد.




۷.۱ - پزشکی و بهداشت

راهنمای بهداشت و معالجه، استعمال دخانیات و سرطان، گلچهره چرا مرد (خطر دیفتری)، تراخم و عوارض آن، نقرس و دیابت، ضعف اعصاب و سستی روان، اصول پرستاری، سلامتی کودکان را حفظ نمایید، و راهنمای پرورش کودکان.

۷.۲ - فرهنگ مردم و زبان شناسی

آذربایجان فولکلور نمونه لری(نمونه های فرهنگ مردم آذربایجان )، آذربایجان فولکلوریندان نمونه لر (نمونه هایی از فرهنگ مردم آذربایجان )؛ آذری فولکلور صفحه لری (صفحات فرهنگ مردم آذربایجان ) آذربایجان دیلینه مخصوص صرف و نحو. (صرف و نحو مخصوص زبان آذربایجان )؛ آذربایجان دیل بیلگیسیندن ، یازی قاعده لری (دستور زبان آذربایجان ، قواعد املا).

۷.۳ - تاریخ

صفحات مصور از تاریخ مشروطیت ایران، دو قهرمان آزادی (ستارخان و حیدرعمو اوغلی)، فداکاران آزادی فراموش شده، نهضت مشروطیت ایران و نقش آزادی خواهان جهانی، برگزیده وقایع تاریخ مشروطیت ایران، و نهضت ملی آذربایجان حقیندا آمریکا خارجه وزارتینین مکتوبلاری.
[۱۰۳] قیزیل صحیفه لر (آذربایجان خلقینین ملی آزادلیق یولوندا مبارزه سی تاریخندن).


۷.۴ - خاطرات

ایران سوسیال دمکرات (عدالت) فرقه سی حقینده خاطره لریم (خاطراتم در باره حزب سوسیال دموکرات ایران)؛ گوشه ای از خاطرات، از کودکی تا تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان؛
[۱۰۴] قیزیل صحیفه لر (آذربایجان خلقینین ملی آزادلیق یولوندا مبارزه سی تاریخندن).
آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم
[۱۰۵] قیزیل صحیفه لر (آذربایجان خلقینین ملی آزادلیق یولوندا مبارزه سی تاریخندن).
و دوستدار گؤروشو (دیدار دوستان).


(۱) احمد آرامش ، خاطرات سیاسی احمد آرامش ، به کوشش غلامحسین میرزا صالح ، تهران ۱۳۶۹ ش ؛
(۲) اردشیر آوانسیان ، خاطرات سیاسی ، به کوشش علی دهباشی ، تهران ۱۳۷۸ ش ؛
(۳) ابوالحسن ابتهاج ، خاطرات ابوالحسن ابتهاج ، به کوشش علیرضا عروضی ، تهران ۱۳۷۱ ش ؛
(۴) تورج اتابکی ، آذربایجان در ایران معاصر ، ترجمة محمد کریم اشراق ، تهران ۱۳۷۶ ش ؛
(۵) افسران خراسان ، تهران ۱۳۷۸ ش ؛
(۶) ایرج اسکندری ، خاطرات ایرج اسکندری : دبیر اول حزب تودة ایران ( ۱۳۴۹ـ۱۳۵۷ )، تهران ۱۳۸۱ ش ؛
(۷) یوسف افتخاری ، خاطرات دوران سپری شده : خاطرات و اسناد یوسف افتخاری ، ۱۳۲۶ـ۱۲۹۹ ، به کوشش کاوه بیات و مجید تفرشی ، تهران ۱۳۷۰ ش ؛
(۸) کاوه بیات ، کودتای لاهوتی : تبریز، بهمن ۱۳۰۰ ، تهران ۱۳۷۶ ش ؛
(۹) خانبابا بیانی ، غائلة آذربایجان ، تهران ۱۳۷۵ ش ؛
(۱۰) سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم ، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف ؛
(۱۱) سلام اللّه جاوید، ایران سوسیال دمکرات ( عدالت ) فرقه سی حقینده خاطره لریم ، تهران ۱۳۵۹ ش ب ؛
(۱۲) سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات ، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش ؛
(۱۳) نصرت اللّه جهانشاه لوافشار، ما و بیگانگان : سرگذشت دکتر نصرت اللّه جهانشاه لو افشار ، تهران ۱۳۸۰ ش ؛
(۱۴) رحیم زهتاب فرد، خاطرات در خاطرات ، تهران ۱۳۷۳ ش ؛
(۱۵) «سلام اللّه جاوید»، سند ش ۱۸۲۲۲، موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی ؛
(۱۶) ۳۰ سال : نهضت ۲۱ آذر ۱۳۲۴ـ۱۳۲۵، یکی از درخشانترین صفحات تاریخ جنبش دمکراتیک ایران ، ( بی جا ) : فرقه دمکرات آذربایجان ، ۱۳۵۷ ش ؛
(۱۷) احمد شفائی ، قیام افسران خراسان و سی وهفت سال زندگی در شوروی ، تهران ۱۳۶۵ ش ؛
(۱۸) شهریورین اون ایکی سی ، آذربایجان دموکرات فرقه سینین بیرینجی ایل دونومی مناسبتیله ، تبریز: گونش ، ۱۳۲۵ ش ؛
(۱۹) باقر عاقلی ، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی ، تهران ۱۳۷۶ ش الف ؛
(۲۰) باقر عاقلی، میرزااحمدخان قوام السلطنه در دوران قاجاریه و پهلوی ، تهران ۱۳۷۶ ش ب ؛
(۲۱) عبدالرحمان فرامرزی ، استاد فرامرزی و قضیة آذربایجان ، به کوشش حسن فرامرزی ، تهران ۱۳۷۹ ش ؛
(۲۲) قیزیل صحیفه لر ( آذربایجان خلقینین ملی آزادلیق یولوندا مبارزه سی تاریخندن )، تبریز: علمیه مطبعه سی ، ۱۳۲۴ ش ؛
(۲۳) عبدالصمد کامبخش ، شمه ای دربارة تاریخ جنبش کارگری ایران : سوسیال دمکراسی انقلابی ، حزب کمونیست ایران ، حزب تودة ایران ، تهران ۱۳۶۰ ش ؛
(۲۴) گذشته ، چراغ راه آینده است ، ( تهران ) : جامی ، ?( ۱۳۵۵ ش ) ؛
(۲۵) عبداللّه مجتهدی ، بحران آذربایجان ( سالهای ۱۳۲۴ـ۱۳۲۵ ش ) : خاطرات مرحوم آیت اللّه میرزاعبداللّه مجتهدی ، به کوشش رسول جعفریان ، تهران ۱۳۸۱ ش ؛
(۲۶) حمید ملازاده ، سیری در کوچه های خاطرات : تبریز از شهریور ۱۳۲۰ تا ۱۳۶۰ ، تبریز ۱۳۷۳ ش ؛
(۲۷) جعفر مهدی نیا، زندگی سیاسی قوام السلطنه ، تهران ۱۳۷۵ ش ؛
(۲۸) حسن نظری ، گماشتگی های بدفرجام ، تهران ۱۳۷۶ ش ؛
(۲۹) مهدیقلی هدایت ، خاطرات و خطرات ، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۳۰) Ervand Abrahamian, Iran between two revolutions , Princeton, N. J. ۱۹۸۳;
(۳۱) Azerbayja ¦n Sa ¦vet Ensiklopediya ¦s  , Baku ۱۹۷۶-۱۹۸۷;
(۳۲) Louise L , Estrange Fawcett, Iran and the Cold War: the Azerbaijan crisis of ۱۹۴۶ , Cambridge ۱۹۹۲;
(۳۳) T. A. I bra ¦himov (S §a ¦hin), I ra ¦n Kommunist Pa ¦rtiya ¦s  n  n ya ¦ra ¦nma ¦s  , Baku ۱۹۶۳.
(۳۴) علی اصغر احسانی ، خاطرات ما از قیام .


۱. ۳۰ سال: نهضت ۲۱ آذر ۱۳۲۴ـ۱۳۲۵،یکی از درخشانترین صفحات تاریخ جنبش دمکراتیک ایران.
۲. تورج اتابکی، آذربایجان در ایران معاصر، ج۱، ص۱۳۱.
۳. سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۱، ص۱۸ و پانویس، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
۴. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۴۹.
۵. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۶.
۶. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص۱۱ـ۱۲.
۷. سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۱، ص۲۳، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
۸. سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۲، ص۳۳ـ۳۴، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
۹. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۱۷ـ ۱۸.
۱۰. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۱۶.
۱۱. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۱۸.
۱۲. قیزیل صحیفه لر (آذربایجان خلقینین ملی آزادلیق یولوندا مبارزه سی تاریخندن).
۱۳. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۱۹.
۱۴. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۲۲ـ۲۹.
۱۵. د. آ.، ج ۱، ص ۴۸.
۱۶. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۲۲ـ۳۲.
۱۷. عبدالصمد کامبخش، شمه ای درباره تاریخ جنبش کارگری ایران، ج۱، ص۲۷.
۱۸. ۲۲۶، ابراهیم اف، ج۱، ص۱۹۵.
۱۹. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۳۹.
۲۰. ۴۴۹، مهدیقلی هدایت، ج۱، ص۳۳۶، خاطرات و خطرات.
۲۱. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۴۷ـ۵۲، ۱۴۵.
۲۲. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۵۵.
۲۳. کاوه بیات، کودتای لاهوتی، ج۱، ص۴۸.
۲۴. کاوه بیات، کودتای لاهوتی، ج۱، ص۵۰.
۲۵. کاوه بیات، کودتای لاهوتی، ج۱، ص۷۶.
۲۶. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۸۳ ـ۸۴.
۲۷. یوسف افتخاری، خاطرات دوران سپری شده، ج۱، ص۲۱.
۲۸. اردشیر آوانسیان، خاطرات سیاسی، ج۱، ص۱۹، به کوشش علی دهباشی.
۲۹. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۵۴.
۳۰. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص۷۸.
۳۱. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۱۰۵ـ۱۱۰.
۳۲. سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۳، ص۶ـ۷، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
۳۳. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۱۳۸ـ ۱۳۹.
۳۴. جاوید، ۱۳۵۹ ش ب، ص ۱۳۰.
۳۵. سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۳، ص۴۱، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
۳۶. سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۳، ص۴۳، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
۳۷. سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۳، ص۴۵، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
۳۸. سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۴، ص۵ ـ۱۳، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
۳۹. سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۴، ص۱۷ـ۲۱، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
۴۰. قسمت ۲، ص ۵، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۴۱. قسمت ۲، ص ۷، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۴۲. ۳۰ سال: نهضت ۲۱ آذر ۱۳۲۴ـ۱۳۲۵، یکی از درخشانترین صفحات تاریخ جنبش دمکراتیک ایران، ج۱، ص۱۷،.
۴۳. ۳۰ سال: نهضت ۲۱ آذر ۱۳۲۴ـ۱۳۲۵، یکی از درخشانترین صفحات تاریخ جنبش دمکراتیک ایران، ج۱، ص۲۵،.
۴۴. ۳۰ سال: نهضت ۲۱ آذر ۱۳۲۴ـ۱۳۲۵، یکی از درخشانترین صفحات تاریخ جنبش دمکراتیک ایران، ج۱، ص۲۷،.
۴۵. خانبابا بیانی، غائله آذربایجان، ج۱، ص۲۲۹.
۴۶. قیزیل صحیفه لر (آذربایجان خلقینین ملی آزادلیق یولوندا مبارزه سی تاریخندن)، ج۱، ص۴۳۴.
۴۷. شهریورین اون ایکی سی، آذربایجان دموکرات فرقه سینین بیرینجی ایل دونومی مناسبتیله، ج۱، ص۳۵.
۴۸. گذشته، چراغ راه آینده است، ج۱، ص۳۸۸.
۴۹. قسمت ۲، ص ۲۵، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۵۰. احمد شفائی، قیام افسران خراسان و سی وهفت سال زندگی در شوروی، ج۱، ص۱۴۷.
۵۱. نصرت اللّه جهانشاه لوافشار، ما و بیگانگان، ج۱، ص۲۴۷، تهران ۱۳۸۰ ش.
۵۲. گذشته، چراغ راه آینده است، ج۱، ص۳۳۶.
۵۳. قسمت ۲، ص ۱۷، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۵۴. خانبابا بیانی، غائله آذربایجان، ج۱، ص۵۵۳.
۵۵. نصرت اللّه جهانشاه لوافشار، ما و بیگانگان، ج۱، ص۲۴۵، تهران ۱۳۸۰ ش.
۵۶. ایرج اسکندری، خاطرات ایرج اسکندری، ج۱، ص۵۶۹.
۵۷. قسمت ۲، ص ۲۵ـ۴۴، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۵۸. عبداللّه مجتهدی، بحران آذربایجان، ج۱، ص۳۰۴.
۵۹. عبداللّه مجتهدی، بحران آذربایجان، ج۱، ص۳۰۷ـ۳۱۰.
۶۰. گذشته، چراغ راه آینده است، ج۱، ص۳۸۸ـ۳۸۹.
۶۱. گذشته، چراغ راه آینده است، ج۱، ص۳۹۲.
۶۲. احمد آرامش، خاطرات سیاسی احمد آرامش، ج۱، ص۱۳۰.
۶۳. قسمت ۲، ص ۴۸ـ۵۳، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۶۴. باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۹۵، تهران ۱۳۷۶ ش الف.
۶۵. خانبابا بیانی، غائله آذربایجان، ج۱، ص۵۵۹.
۶۶. قسمت ۲، ص ۵۳ ـ ۷۵، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۶۷. ابوالحسن ابتهاج، خاطرات ابوالحسن ابتهاج، ج۱، ص۲۲۸ـ۲۳۱.
۶۸. علی اصغر احسانی، خاطرات ما از قیام، ج۱، ص۱۷۷.
۶۹. حسن نظری، گماشتگی های بدفرجام، ج۱، ص۲۰۸.
۷۰. آبراهامیان، ج۱، ص۴۱۲ـ۴۱۳.
۷۱. تورج اتابکی، آذربایجان در ایران معاصر، ج۱، ص۱۸۳.
۷۲. فوست، ج۱، ص۷۹.
۷۳. عبداللّه مجتهدی، بحران آذربایجان، ج۱، ص۳۵۲.
۷۴. خانبابا بیانی، غائله آذربایجان، ج۱، ص۶۴۶.
۷۵. گذشته، چراغ راه آینده است، ج۱، ص۴۳۴ـ ۴۳۵.
۷۶. قسمت ۲، ص ۸۷، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۷۷. قسمت ۲، ص ۸۴ ـ۱۰۳، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۷۸. حسن نظری، گماشتگی های بدفرجام، ج۱، ص۲۳۲ـ۲۴۰.
۷۹. حمید ملازاده، سیری در کوچه های خاطرات، ج۱، ص۱۰۵.
۸۰. رحیم زهتاب فرد، خاطرات در خاطرات، ج۱، ص۳۳۴ـ۳۳۵.
۸۱. خانبابا بیانی، غائله آذربایجان، ج۱، ص۶۵۸.
۸۲. ۲۶۳، نصرت اللّه جهانشاه لوافشار، ج۱، ص۲۴۴، ما و بیگانگان، تهران ۱۳۸۰ ش.
۸۳. ایرج اسکندری، خاطرات ایرج اسکندری، ج۱، ص۲۱۴.
۸۴. عبدالرحمان فرامرزی، استاد فرامرزی و قضیه آذربایجان، ج۱، ص۳۹۶ـ۳۹۷.
۸۵. جعفر مهدی نیا، زندگی سیاسی قوام السلطنه، ج۱، ص۳۴۶ـ۳۴۹.
۸۶. عاقلی، ۱۳۷۶ ش ب، ص ۴۸۷.
۸۷. قسمت ۲، ص ۱۰۴ـ۱۰۵، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۸۸. قسمت ۲، ص ۱۲۰ـ۱۲۲، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۸۹. قسمت ۲، ص۱۳۵، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۹۰. قسمت ۲، ص۱۴۵، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۹۱. قسمت ۲، ص ۱۲۲ـ۱۲۳، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۹۲. قسمت ۲، ص ۱۲۶، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۹۳. قسمت ۲، ص ۱۴۸ـ۱۵۰، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۹۴. قسمت ۲، ص ۴۶ـ۴۷، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۹۵. قسمت ۲، ص ۱۰۸، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۹۶. قسمت ۲، ص ۱۱۱، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۹۷. قسمت ۲، ص۱۲۴، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۹۸. قسمت ۲، ص۱۴۱، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۹۹. قسمت ۲، ص۱۴۳، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۱۰۰. قسمت ۲، ص۱۴۵، سلام اللّه جاوید، آذربایجان ملی نهضتیندن خاطره لریم، قسمت ۲، تهران ۱۳۵۹ ش الف.
۱۰۱. سلام اللّه جاوید، سند ش ۱۸۲۲۲، ج۱، ص۳۱ـ۳۳.
۱۰۲. سلام اللّه جاوید، گوشه ای از خاطرات، ج۲، ص۱، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۸ ش.
۱۰۳. قیزیل صحیفه لر (آذربایجان خلقینین ملی آزادلیق یولوندا مبارزه سی تاریخندن).
۱۰۴. قیزیل صحیفه لر (آذربایجان خلقینین ملی آزادلیق یولوندا مبارزه سی تاریخندن).
۱۰۵. قیزیل صحیفه لر (آذربایجان خلقینین ملی آزادلیق یولوندا مبارزه سی تاریخندن).



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سلام‌الله جاوید»، شماره۴۴۳۶.    



جعبه ابزار