سیدامین‌الدین محمد بلیانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
امین‌الدین محمد بن زین‌الدین علی، عالِم و
عارف قرن هفتم و هشتم و از مشاهیر
خاندان بلیانی بود.
در ۶۶۸ در کازرونِ
فارس به
دنیا آمد. مادرش، دختر زاهد عِزّالله کازرونی از معاریف کازرون و مرید
امام‌الدین مسعود بود. امین‌الدین از کودکی زیرنظر پدرش، زین‌الدین علی (متوفی ۶۹۳) و عمویش اوحدالدین عبدالله، به اهل
خانقاه پیوست. از هشت سالگی درس
قرآن را شروع کرد و در حدود ده سالگی پس از اتمام این درس، ابتدا نزد پدر و سپس نزد
فقیه عثمان کهفی
فقه آموخت و نزد رشیدالدین احمد کازرونی
استماع حدیث کرد. در چهارده سالگی از اوحدالدین عبدالله (ح ۶۱۳ـ۶۸۳ یا ۶۸۶) خرقه گرفت و شجره خرقه‌اش از طریق اوحدالدین با چند واسطه به
ابونجیب سهروردی (متوفی ۵۶۳) می‌رسد.
امین‌الدین پس از وفات پدرش جانشین او شد.
وفات امین‌الدین در یازدهم
ذیقعده ۷۴۵ اتفاق افتاد و در خانقاه خود موسوم به خانقاه علیای کازرون به
خاک سپرده شد. این بنا هم اکنون نیز زیارتگاه است.
پس از او برادرش، امام‌الدین محمد، جانشین وی شد.
عرفان امین‌الدین شبیه به
زهد عرفای قرون اول اسلامی بود. مبانی عرفان او را می‌توان زهد، مخالفت با
نفس در خوردن و پوشیدن و خوابیدن، کثرت
نماز،
ذکر و خلوت‌نشینی دانست. البته او به مسائل اجتماعی نیز توجه ویژه‌ای داشته است.
وی از
شطح و
طامات‌گویی بیزار بود و گاه می‌کوشید که برخی از شطح‌های مشایخ را به گونه‌ای شرح و توجیه کند.
او همچنین به مریدان کمتر اجازه
سماع می‌داد.
امین‌الدین ساعاتی از وقت خود را به دیدار حاجتمندان و توجه به مشکلات مردم اختصاص می‌داد و حتّی برای حل مشکل آنان گاه نزد حکّام می‌رفت
از جمله، مراجعه یهودیانی که از او مدد می‌جستند نشانه مقبولیّت و اعتماد اهل ادیان به اوست.
وی مورد توجه حکام فارس نیز بود. در
مفتاح‌الهدایه، به مکاتبات امین‌الدین با حکام
شیراز و نیز رابطه مریدانه شرف‌الدین محمودشاه (متوفی ۷۳۶) و فرزند او، جلال‌الدین مسعودشاه اینجو (متوفی ۷۴۴)، با امین‌الدین اشاره شده است.
امین‌الدین بناهایی برای رفاه حال، تحصیل و بهداشت مردم ساخت،
از جمله مدرسه دارالحدیث شمسیّه،
قنات قرچه و چشمه بمشق یا بیدمشک.
او گاه این اعمال خیر را به جهت احترام به شیخ مرشد ابواسحاق کازرونی (متوفی ۴۲۶) و به نام وی انجام داده است،
از جمله سقایه مرشدی (خزانه آب)،
دارالشفای مرشدی،
دارالعابدین مرشدی ـ که برای مسافران و غریبان بوده است.
و گسترش مسجد جامع مرشدی.
اقدامات او در حق شیخ مرشد سبب شد تا برخی
امین‌الدین را جانشین خلفای مرشدی بدانند.
چنانکه گذشت، امین‌الدین طریقتی جدای از طریقت مرشدیه داشته است.
علاوه بر محمود بن عثمان، مؤلف مفتاح‌الهدایه، می توان این افراد را نام برد:
خواجوی کرمانی (۶۸۹ـ۷۵۳)، که در مثنوی گل و نوروز
و
روضةالانوار و همچنین در دیوان خود
وی را به عنوان پیر خود ستوده است.
ابوالعباس احمد ابی‌الخیربن عزالدین مودود ذهبی، مشهور به
زرکوب شیرازی، مؤلف کتاب
شیرازنامه شیخ شمس‌الدین محمدصادق (متوفی ۷۳۷).
و سیدنصرت‌الدین علی بن جعفر حسنی (متوفی بعد از ۷۰۰)، بانی زاویه‌ای در
شیراز.
شرف‌الدین محمودشاه اینجو، حاکم
فارس، نیز از مریدان او بود.
امین‌الدین پس از
مرگ وی، تعزیت نامه‌ای به پسر او، جلال‌الدین مسعودشاه اینجو ـ که خود از دوستان و محبان امین‌الدین بود ـ نوشت.
(جواب این نامه در منشآت جلال‌الدین
فریدون بن عکاشه درج شده است رجوع کنید به
) ابواسحاق اینجو (حک: ۷۴۴ـ ۷۵۸) نیز به امین‌الدین ارادت داشت.
حافظ در یکی از اشعارش با مطلع :
به عهد سلطنت شاه شیخ ابواسحاق
به پنج شخص عجب ملک فارس بود آباد
ضمن تکریم بلیانی، اشاره می‌کند که گشایش کارهای بسته در عهد ابواسحاق اینجو، به همت وی بوده است:
دگربقیه ابدال شیخ امین‌الدین
که یمن همت او کارهای بسته گشاد
غزلیّات او عارفانه و شایان توجه، و قصایدش متوسط است.
امین‌الدین در پاسخ یکی از مریدان، که سؤال کرده بود آیا می‌توان گاهی شعر سرود، جواب داده بود که برای سالک آن را سزاوار نمی‌داند.
با این حال، یکی از آثار شیخ دیوان اوست که در حاشیه نسخه‌ای خطی از
کلیات سعدی نوشته شده و شامل
قصیده،
غزل،
مثنوی، رباعی و چند ترجیع و تربیع است.
بدایةالذاکرین، در آداب ذکر است که آن را برای فرزندش، محب‌الدین محمد، نوشته است.
«تربیت‌نامه»ها نیز مکتوباتی در آداب و شرایط خلوت نشینی‌اند که امین‌الدین آن‌ها را برای فرزندش یا دیگر سالکان به دست خویش نوشته است و محمود بن عثمان دو نمونه آن را در مفتاح‌الهدایه آورده است.
مکتوب دیگری از او، خطاب به درویش علی حاجی رشید، در دست است که آن را باید یکی از این تربیت نامه‌ها دانست.
جامِعُ‌الدَّعوات لاِهلِ الخَلَوات، کتابی است مشتمل بر مجموعه ادعیه‌ای که امین‌الدین در اوقات مختلف می‌خواند. محمود بن عثمان در مفتاح‌الهدایه به این کتاب اشاره کرده است.
زرکوب شیرازی
نیز مجموعه‌ای از مسموعات، لطایف تفسیر،
احادیث نبوی، آثار مشایخ و اشعار او را جمع‌آوری کرده است.
(۱) ایران مجلس شورای ملی کتابخانه، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۶، تألیف سعید نفیسی، تهران ۱۳۴۴ ش.
(۲) بلیانی، محمد بن علی، بدایةالذاکرین، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش نجم ۱۱/۶۶.
(۳) جنید شیرازی، جنید بن محمود، شدّالازار فی حطّ‌الاوزار عن زوارالمزار، چاپ محمد قزوینی و عباس اقبال، تهران ۱۳۲۸ ش.
(۴) جنید شیرازی، جنید بن محمود، ترجمه فارسی تذکره هزار مزار، ترجمه عیسی بن جنید شیرازی، چاپ نورانی وصال، شیراز ۱۳۶۴ ش.
(۵) حافظ، شمس‌الدین محمد، دیوان، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۶) خواجوی کرمانی، محمود بن علی، دیوان، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۷) خواجوی کرمانی، محمود بن علی، روضةالانوار، در خمسه خواجوی کرمانی، چاپ سعید نیاز کرمانی، کرمان ۱۳۷۰ ش.
(۸) خواجوی کرمانی، محمود بن علی، گل و نوروز، در خمسه خواجوی کرمانی.
(۹) دانشگاه تهران کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۵، زیرنظر محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، تهران ۱۳۴۶ ش.
(۱۰) دانشگاه تهران کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، فهرست میکروفیلم‌های کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، تألیف محمدتقی دانش پژوه، ج۳، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۱) زرکوب شیرازی، احمد بن ابی‌الخیر، شیرازنامه، چاپ بهمن کریمی، تهران ۱۳۱۰ ش.
(۱۲) صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات ایران، ج۳، بخش۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۳) محمود بن عثمان، مفتاح‌الهدایه و مصباح‌العنایه، چاپ شیخ الحکمائی، تهران ۱۳۷۶ ش؛
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بَلیانی، امین‌الدین»، شماره۱۷۷۲.
