شرح اصول فقه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«
شرح اصول فقه » از جمله شروح فارسی کتاب
اصول فقه مرحوم مظفر به قلم
علی محمدی خراسانی است. این شرح پس از چندین دوره تدریس به رشته تحریر درآمده لذا از صلابت و اتقان خوبی برخوردار است.
کتاب در چهار جلد تدوین شده و شارح در چهارم به تکمیل
اصول عملیه پرداخته و اصول
برائت ،
تخییر و
احتیاط را که در اصل کتاب نیامده خود به رشته تحریر درآورده است. وی پس از تبیین مطالب کتاب سعی نموده نظریات بزرگان علمای متاخر را هرچند فهرست‌وار در
اختیار خوانندگان قرار دهد.
کتاب مشتمل بر چهار جلد است که مطالب به اخصار به شرح ذیل است:
مرحوم مظفر در ابتدای کتاب چهار مطلب را بیان می‌کند که به ترتیب عبارتند از: تعریف
علم اصول ، بیان موضوع، بیان فایده اصول، تقسیم بندی مباحث علم اصول.
توضیح اینکه اصولیان متقدم از منطقی‌ها پیروی کرده و معتقد بودند که هر علمی باید دارای موضوع خاصی باشد که در آن از عوارض ذاتی همان موضوع بحث شود ولی اصولیان متاخر از قبیل
آخوند در
کفایه و بعضی دیگر معتقدند که لازم نیست هر علمی موضوع خاصی داشته باشد بلکه امتیاز علوم از یکدیگر به اغراض است. مرحوم مظفر همین نظر را پذیرفته و می‌گوید هر مساله‌ای که در طریق
استنباط احکام شرعی باشد از مسائل علم اصول است. از جمله مسایلی که همواره میان دانشمندان هر علم مرسوم بوده و هست مساله تقسیم بندی مطالب آن
علم است. در علم اصول هم تا
زمان مرحوم محقق اصفهانی شیوه‌های گوناگونی عرضه شده بود. جدیدترین تقسیم بندی مخصوص ایشان است که مرحوم مظفر از آن روش متابعت نموده و مباحث
اصول را به مباحث الفاظ، عقلی،
حجت ، و اصول عملیه تقسیم بندی کرده است. در مقدمه کتاب پاره‌ای از مباحث لغوی را که مربوط به علوم ادبیات است ولی در آن علوم یا اصلا مطرح نشده و یا بسیار ناقص مطرح شده مورد بررسی قرار می‌گیرد. این مباحث شامل چهارده امر می‌گردد که عبارتند از: حقیقت
وضع ، واضع،
وضع تعیینی و تعینی،
اقسام وضع استعمال حقیقی و مجازی،
ترادف و اشتراک ،
حقیقت شرعیه و...
مولف بعد از فراغت از مباحث چهارگانه فوق به شرح و بیان مقاصد چهارگانه کتاب می‌پردازد:
در مقصد اول مباحث الفاظ بیان شده است.
هدف در این بخش شناسایی صغریات اصالة الظهور است؛ یعنی می‌خواهیم بدانیم که مثلا
امر ، ظهور در چه معنایی دارد و مانند آن. در رابطه با ظواهر الفاظ در دو بعد بحث می‌شود: بعد ماده آن و بعد هیئت و صیغه آن. بحث در مقصد اول در هفت باب است که عبارتند از:
مشتق ،
اوامر ،
نواهی ،
مفاهیم ،
عام و خاص ،
مطلق و مقید ،
مجمل و مبین . توضیح اینکه مباحثی که در این بخش ذکر می‌شود از یک ناحیه عام و کلی است یعنی منحصرا درباره الفاظ
قرآن و
سنت بحث نمی‌کنیم بلکه به طور کلی از ظواهر کلمات هر متکلمی بحث می‌کنیم؛ منتهی هدف اصلی ما در علم اصول، تشخیص ظواهر الفاظ کتاب و سنت به منظور
استنباط احکام است.
ملازمات عقلیه: شارح بعد از بیان مقدمات لازم به ابواب پنجگانه کتاب اشاره می‌کند که عبارتند از:
مستقلات عقلیه ، غیرمستقلات عقلیه،
مقدمه واجب ،
مساله ضد ،
اجتماع امر و نهی ، و دلالت نهی بر
فساد . ظاهرا مستقلات عقلیه‌ای که از آنها
حکم شرعی کشف می‌شود منحصر در تحسین و تقبیح عقلی است ولی مراد از غیرمستقلات عقلیه آن حکمی است که در رسیدن به آن به عنوان نتیجه، تنها
عقل حکم نمی‌کند بلکه از حکمی شرعی در یکی از دو مقدمه
قیاس کمک می‌گیرد و مقدمه دیگر
حکم عقلی است. به نظر مولف اجتماع امر و نهی جائز است و جمعی از متاخرین نیز همین رای را دارند.
مباحث حجت: موضوع این مقصد عبارت است از هر چیزی که صلاحیت آن را داشته باشد که کسی مدعی ثبوت
حکم شرعی بوسیله آن شود، تا دلیل و
حجت بر آن حکم تلقی گردد. پس اگر توانستیم با دلیل قطعی
ثابت کنیم که مثلا
خبر واحد حجت است آن را می‌گیریم و برای اثبات احکام شرعی بدان مراجعه می‌کنیم. در این مقصد از حجت بودن کتاب، سنت،
اجماع ،
ظواهر ،
شهرت ،
سیره ،
قیاس بحث می‌شود. سپس در باب نهم درباره
تعادل و تراجیح تحقیق به عمل آورده می‌گوید غرض از این بحث بیان احکام تعادل بین دو دلیل متعارض و نیز بیان
احکام مرجحات یکی بر دیگری است و از اینجا بدست می‌آید که مناسبت تر در عنوان مساله این بود که عبارت «تعارض بین ادله» آورده شود. چون تعادل و ترجیح بین ادله در فرضی است که میان آنها
تعارض باشد اما از آنجا که تلاش اصولیون در این بحث و غایت آنان، شناخت کیفیت عمل به ادله متعارض در فرض تعادل و یا ترجیح آنهاست لذا مساله را با عنوان مزبور مطرح کرده‌اند.
اصول عملیه: یکی از مباحث مهم اصول فقه مبحث اصول عملیه و یا قواعد اصولی و یا ادله فقاهتی است. این مبحث همانند بعضی دیگر از مباحث ارزنده
شیخ انصاری جایگاه والایی در فن اصول
فقه به خویش اختصاص داده است. اصول عملیه از چهار مهم تشکیل یافته است که عبارتند از:
برائت ،
احتیاط ،
تخییر ، و
استصحاب . هرکدام از این اصول دارای ابعاد و زوایای گوناگون و تنبیهات متنوعی هستند ولی متاسفانه در این کتاب از میان چهار اصل مذکور فقط اصل استصحاب مطرح گردیده و از میان آن همه تنبیهات متنوع، فقط به دو تنبیه اشاره شده است. شارح برای جبران این نقیصه هر سه اصل برائت، احتیاط و تخییر را بیان کرده سپس به تکمله مباحث استصحاب پرداخته و بدین صورت اصول عملیه تتمیم شده است.
فهرست مطالب هر یک از مجلدات در ابتدای همان جلد آمده است.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
