• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

شهر تسوج

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تَسوج (یا طَسوج)، شهری در بخش انزابِ شهرستان شبستر در شمال غربی استان آذربایجان شرقی است.



شهر تسوج در ارتفاع حدود ۱۳۷۰ متری، در ۲۷ کیلومتری شمال غربی شهر شبستر و در شمال دریاچه ارومیه واقع شده است. کوه‌های میشو داغی (ارتفاع بلندترین قله: ح ۶۵۰، ۲ متر) در حدود ده کیلومتری شمال شهر امتداد دارد.
تسوج در مسیر سلماس ـ شبستر ـ صوفیان قرار گرفته و از طریق شبستر ـ صوفیان به تبریز
[۱] سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵: نتایج تفصیلی کل کشور، تهران ۱۳۷۶ ش.
راه دارد.
راه آهن تهران ـ تبریز ـ ترکیه در حدود چهار کیلومتری جنوب شهر امتداد دارد که یکی از عوامل اصلی توسعه شهر و جذب جمعیت به آن در سی سال گذشته بوده است.


جمعیت تسوج، طبق سرشماری ۱۳۷۵ش، حدود ۱۱۹، ۸ تن بوده است.


در تقسیمات کشوری ۱۳۲۳ ش، تسوج یکی از آبادی‌های دهستان اَروانَق/ اَروَنَق از توابع شهرستان تبریز در استان سوم (آذربایجان شرقی) ذکر شده است.
[۲] ایران وزارت کشور، اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور ، ج۱، ص۳۷۶ ، تهران ۱۳۲۹ ش.

در ۱۳۳۰ ش، آبادی تسوج به عنوان مرکز دهستان تسوج در بخش شبستر از شهرستان تبریز قرار داشت که در ۱۳۳۶ش به شهر تبدیل شد.
[۳] رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران، ج۴، ص۱۳۲.
[۴] ایران وزارت کشور، معاونت سیاسی و اجتماعی دفتر تقسیمات کشوری، ج۱، ص۳، نشریه تاریخ تأسیس دار: (تقسیمات کشوری ۱۳۷۸)، تهران ۱۳۷۸ ش.

در تقسیمات کشوری ۱۳۵۵ش، شهر/ دهستان تسوج در بخش شبسترِ شهرستان تبریز ذکر شده است.
طبق تصویب نامه هیئت وزیران، با تشکیل شهرستان شبستر در ۱۳۶۸ش، شهر تسوج در بخش مرکزی آن قرار گرفت
[۵] ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال ۱۳۶۹، ج۱، ص۷۶۷، تهران ۱۳۷۰ ش.
و با تشکیل بخش انزاب در ۱۳۷۵ش، به مرکزیت آن در آمد.
[۶] ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۷۵، ج۱، ص۱۴۸، تهران: روزنامه رسمی کشور، ۱۳۷۶ ش.



۱- مسجد جامع با ۲۴ ستون و ۳۵ گنبد آجری که برخی، بنای اولیه آن را به دوره ایلخانیان نسبت می‌دهند و فرمانی به تاریخ ۹۸۹ از سلطان محمد خدا بنده صفوی (حک: ۹۸۵ـ۹۹۶) بر بالای درِ ورودی آن نصب شده است.
این مسجد در ۱۲۵۲ در دوره محمد شاه قاجار تعمیر شده است
[۷] عبدالعلی کارنگ، آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز، ج۱، ص۵۴۳ ـ ۵۴۸، در آثار باستانی آذربایجان، تهران: انجمن آثار ملّی، ۱۳۵۱ ش.
[۸] محمدعلی مخلصی، فهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی، ج۱، ص۱۳۹ـ ۱۴۰، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۹] مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵: نتایج تفصیلی کل کشور، تهران ۱۳۷۶ ش.
[۱۰] عبدالعلی کارنگ، آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز، ج۱، ص۵۴۸ ـ ۵۴۹، در آثار باستانی آذربایجان، تهران: انجمن آثار ملّی، ۱۳۵۱ ش.

۲- کاروانسرایی که متعلق به دوره شاه عباس اول صفوی (۹۹۶ـ ۱۰۳۸) است
[۱۱] فرهنگ جغرافیائی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران، ج۶، ص۱۱۸، تبریز، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۱ ش.

۳- قبری معروف به «قبر علمدار» واقع بر قله علمدارِ کوه‌های میشوداغی
[۱۲] عبدالعلی کارنگ، آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز، ج۱، ص۵۵۰، در آثار باستانی آذربایجان، تهران: انجمن آثار ملّی، ۱۳۵۱ ش.
«اَسکی تسوج» (تسوج کهنه) که ظاهراً از بقایای شهر تاریخی تسوج است و میان شهر امروزی تسوج و آبادی الماس در شش کیلومتری شمال شرقی شهر تسوج قرار دارد.
اسکی تسوج به صورت تپه است و در آن اشیای سفالی و ابزارهای جنگی قدیمی یافته شده است.
[۱۳] عبدالعلی کارنگ، آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز، ج۱، ص۵۵۰، در آثار باستانی آذربایجان، تهران: انجمن آثار ملّی، ۱۳۵۱ ش.



ظاهراً نام تسوج را نخستین بار حمد الله مستوفی
[۱۴] حمد اللّه مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۸۰ ـ۸۱، بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی، تهران ۱۳۷۰ ش.
در قرن هشتم با ضبط «طسوج» آورده است.


با این توضیح که قصبه‌ای است در دو مرحله‌ای تبریز، در جانب غربی و شمال بُحَیره چیچَسْت (دریاچه ارومیه) با باغستان بسیار، میوه‌های نیکو، هوایی گرم‌تر از تبریز، مردمانی ترک و تاجیک و حقوق دیوانی کما بیش پنج هزار دینار.
وی از منطقه قدیمی ارونق نیز ــ که شهر تسوج در آن واقع بوده ــ نام برده است.
[۱۵] حمد اللّه مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۷۹، بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی، تهران ۱۳۷۰ ش.

در این دوره، دریاچه ارومیه دریای شور طسوج/ طروج نیز خوانده می‌شده است.
[۱۶] حمد اللّه مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۲۲۳ـ ۲۲۴، بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی، تهران ۱۳۷۰ ش.



ظاهراً از قرن هشتم به بعد، تسوج به لحاظ قرار داشتن در مسیر شهرهای بزرگ و مهمی مانند تبریز و شبستر و خوی اهمیت بسیاری داشته است، به طوری که حافظ ابرو در ذکر رفتن سلطان احمد (حک: ۷۴۲ـ۷۹۵)، از پادشاهان آل مظفر، به تبریز و کشته شدن وی در آن‌جا، به عبور وی از راه تسوج اشاره کرده است.
[۱۷] عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، زبده التواریخ، ج۳، ص۳۹۹، چاپ کمال حاج سیدجوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.



کلاویخو در اوایل قرن نهم، تسوج را شهری زیبا با نهرهای بسیار و محیطی حدود صد میل وصف کرده
[۱۸] روی گونثالث د کلاویخو، سفرنامه کلاویخو، ج۱، ص۱۶۰، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران ۱۳۴۴ ش.
و میرزا بیگ جُنابدی در اواخر قرن دهم از ولایت تسوج سخن گفته است.
[۱۹] میرزابیگ بن حسن جنابدی، روضه الصفویه، ج۱، ص۷۸۵، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۸ ش.



در اوایل قرن یازدهم، مقارن حکومت شاه عباس اول صفوی که غرب ایران در معرض هجوم نیروهای عثمانی بود، تسوج و نواحی اطرافش آسیب دید.
در ۱۰۱۸ که مراد پاشا، وزیراعظم سلطان عثمانی، قصد حمله به آذربایجان را داشت، سپاهیان شاه عباس برای غلبه بر آنان، در صدد تخریب منازل بین راه لشکریان دشمن بر آمدند؛ از این رو اهالی، ولایت تسوج را به همراه اموال منقول‌شان به مکانی دیگر کوچاندند و هر آن‌چه را که در ولایت باقی‌مانده بود، به آتش کشیدند.
[۲۰] میرزابیگ بن حسن جنابدی، روضه الصفویه، ج۱، ص۸۲۵، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۸ ش.



تسوج در ۱۱۹۳ بر اثر زلزله‌ای شدید ویران شد،
[۲۱] نیکلاس امبرسز و چارلز ملویل، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ج۱، ص۱۷۰، ترجمه ابوالحسن رده، تهران ۱۳۷۰ ش.
ظاهراً همان است که امروزه ویرانه‌های آن را اسکی تسوج یا تسوج کهنه می‌نامند و تسوجی که نام آن از دوره زندیه (ح ۱۱۶۳ـ ح۱۲۰۸) به بعد در منابع آمده، یک آبادی بوده که پس از زلزله در کنار ویرانه‌های شهر تاریخی احداث شده و همین تسوج امروزی است.


در ۱۱۹۸ تسوج محل اجتماع نیروهای محمد قلی خان (حاکم ارومیه) و احمد خان دنبلی (حاکم خوی) بر ضد صادق خان (حاکم سراب) بود، زیرا وی قصد تسخیر تبریز را داشت.
[۲۲] حسن انزلی، اورمیه در گذر زمان، ج۱، ص۱۲۸، ارومیه ۱۳۷۸ ش.



در ۱۲۱۴، در دوره فتحعلی شاه قاجار، تسوج یکی از مکان‌های عبور اردوی عباس میرزا برای سرکوب جعفر قلی خان دنبلی، حاکم خوی، بود.
[۲۳] رضا قلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضه الصفای ناصری، ج۹، ص۳۵۶ـ ۳۵۸، در میرخواند، تاریخ روضه الصفا، ج۸ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش.
[۲۴] محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۱۸۲، تهران ۱۳۷۸ ش.

تسوج در ۱۲۲۲ بر اثر زلزله به شدت ویران شد،
[۲۵] نیکلاس امبرسز و چارلز ملویل، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ج۱، ص۱۷۵ـ۱۷۶، ترجمه ابوالحسن رده، تهران ۱۳۷۰ ش.
حداقل تا نیم قرن بعد مطلب چندانی درباره آن در منابع نیامد.
در سفرنامه فرخ خان امین الدوله غفاری، سفیر کبیر ایران در ۱۲۷۲، به عبور وی از تسوج به منظور عقد عهد نامه پاریس اشاره شده است.
[۲۶] حسین بن عبداللّه سرابی، سفرنامه فرّخ خان امین الدوله (مخزن الوقایع)، ج۱، مقدمه، ص۱۴، چاپ کریم اصفهانیان و قدرت اللّه روشنی، تهران ۱۳۶۱ ش.

تسوج در ۱۲۷۴ برای بار سوم بر اثر زلزله ویران شد.
ادیب الملک در دافع الغرور
[۲۷] عبدالعلی ادیب الملک، دافع الغرور، ج۱، ص۲۶۵، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۹ ش.
در باره ویرانی و تلفات آن مطالبی نوشته است.


جکسون در سفرش به آذربایجان در ۱۳۲۱/۱۹۰۳، از آبادی تسوج در دشت سلماس نام برده است.
[۲۸] آبراهام والنتاین ویلیامز جکسون، سفرنامه جکسن: ایران در گذشته و حال، ج۱، ص۹۵، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران ۱۳۵۲ ش.
از آن تاریخ به بعد، تسوج درگیر نابسامانی‌هایی بود که تا اواخر دوره قاجار ادامه داشت.
در جریان انقلاب مشروطه (۱۳۲۳ـ۱۳۲۷) و در پی آن وقوع انقلاب آذربایجان ــ که سبب شد نیروهای دولتی در ۱۳۲۶ تبریز را محاصره کنند و به دنبال آن قوای روسیه به ایران وارد شود ــ تسوج نیز درگیر نابسامانی‌های ناشی از آن شد.
[۲۹] محمدباقر ویجویه، تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز، ج۱، ص۶، چاپ علی کاتبی، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۳۰] محمدباقر ویجویه، تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز، ج۱، ص۱۸۶ـ۱۸۷، چاپ علی کاتبی، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۳۱] فاوست، ص۹.

در دوره احمد شاه و در جریان توطئه انگلیس برای متحد کردن کردهای ایران و عثمانی به منظور مستقل کردن کردستان ــ که به آشوب‌هایی در آذربایجان منجر شد ــ تسوج یکی از اردوگاه‌های قوای دولتی در برابر این آشوب‌ها بود.
[۳۲] مهدیقلی هدایت، گزارش ایران، ج۱، ص۳۶۹، چاپ محمدعلی صوتی، تهران ۱۳۶۳ ش ب.
[۳۳] مهدیقلی هدایت، گزارش ایران، ج۱، ص۳۷۱، چاپ محمدعلی صوتی، تهران ۱۳۶۳ ش ب.
[۳۴] مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۳۲۶ـ۳۲۷، تهران ۱۳۶۳ش الف.

در ۱۳۳۰ ش تسوج با ۳۰۴، ۴ تن جمعیت، قصبه دهستان تسوج ضبط شده است.
[۳۵] رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران، ج۴، ص۱۳۲.



از جمله افراد بنام تسوج، «ملا عبد النبی طسوجی» است؛ وی فقیه و حکیم و ریاضی‌دان و یکی از پنج عالم طراز اول دوره دوم مجلس شورا، در دوره مشروطه، بوده است.
[۳۶] محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۲۳۳، تهران ۱۳۷۸ ش.



(۱) ابن حوقل، صورة الارض.
(۲) ابن رسته، الاعلاق النفیسة.
(۳) عبدالعلی ادیب الملک، دافع الغرور، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۹ ش.
(۴) نیکلاس امبرسز و چارلز ملویل، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ترجمه ابوالحسن رده، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۵) حسن انزلی، اورمیه در گذر زمان، ارومیه ۱۳۷۸ ش.
(۶) ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۷۵، تهران: روزنامه رسمی کشور، ۱۳۷۶ ش.
(۷) ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال ۱۳۶۹، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۸) ایران وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۹) ایران وزارت کشور، اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج۱، تهران ۱۳۲۹ ش.
(۱۰) ایران وزارت کشور، معاونت سیاسی و اجتماعی دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس دار: (تقسیمات کشوری ۱۳۷۸)، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۱۱) آبراهام والنتاین ویلیامز جکسون، سفرنامه جکسن: ایران در گذشته و حال، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران ۱۳۵۲ ش.
(۱۲) میرزابیگ بن حسن جنابدی، روضه الصفویه، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۱۳) عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، زبده التواریخ، چاپ کمال حاج سیدجوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
(۱۴) حمد اللّه مستوفی، نزهه القلوب، بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۱۵) دانشنامه فارسی.
(۱۶) رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران.
(۱۷) محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۱۸) حسین بن عبداللّه سرابی، سفرنامه فرّخ خان امین الدوله (مخزن الوقایع)، ج۱، چاپ کریم اصفهانیان و قدرت اللّه روشنی، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۹) فرهنگ جغرافیائی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران، ج۶، تبریز، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۱ ش.
(۲۰) عبدالعلی کارنگ، آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز، در آثار باستانی آذربایجان، ج۱، تهران: انجمن آثار ملّی، ۱۳۵۱ ش.
(۲۱) روی گونثالث د کلاویخو، سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران ۱۳۴۴ ش.
(۲۲) محمدعلی مخلصی، فهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۲۳) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵: نتایج تفصیلی کل کشور، تهران ۱۳۷۶ ش.
(۲۴) نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز ۱۳۷۳ ش.
(۲۵) نقشه تقسیمات کشوری ایران، مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۲:۱، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۷۷ ش.
(۲۶) نقشه عملیات مشترک زمینی: تبریز، مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۲:۱، تهران: سازمان جغرافیائی کشور، ۱۳۵۱ ش.
(۲۷) محمدباقر ویجویه، تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز، چاپ علی کاتبی، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۲۸) رضا قلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضه الصفای ناصری، در میرخواند، تاریخ روضه الصفا، ج۸ ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش.
(۲۹) مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، تهران ۱۳۶۳ش الف.
(۳۰) مهدیقلی هدایت، گزارش ایران، چاپ محمدعلی صوتی، تهران ۱۳۶۳ ش ب.
(۳۱) یاقوت حموی، معجم البلدان.
(۳۲) یعقوبی، البلدان.

 
۱. ↑ سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵: نتایج تفصیلی کل کشور، تهران ۱۳۷۶ ش.
۲. ↑ ایران وزارت کشور، اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور ، ج۱، ص۳۷۶ ، تهران ۱۳۲۹ ش.
۳. ↑ رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران، ج۴، ص۱۳۲.
۴. ↑ ایران وزارت کشور، معاونت سیاسی و اجتماعی دفتر تقسیمات کشوری، ج۱، ص۳، نشریه تاریخ تأسیس دار: (تقسیمات کشوری ۱۳۷۸)، تهران ۱۳۷۸ ش.
۵. ↑ ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال ۱۳۶۹، ج۱، ص۷۶۷، تهران ۱۳۷۰ ش.
۶. ↑ ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۷۵، ج۱، ص۱۴۸، تهران: روزنامه رسمی کشور، ۱۳۷۶ ش.
۷. ↑ عبدالعلی کارنگ، آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز، ج۱، ص۵۴۳ ـ ۵۴۸، در آثار باستانی آذربایجان، تهران: انجمن آثار ملّی، ۱۳۵۱ ش.
۸. ↑ محمدعلی مخلصی، فهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی، ج۱، ص۱۳۹ـ ۱۴۰، تهران ۱۳۷۱ ش.
۹. ↑ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵: نتایج تفصیلی کل کشور، تهران ۱۳۷۶ ش.
۱۰. ↑ عبدالعلی کارنگ، آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز، ج۱، ص۵۴۸ ـ ۵۴۹، در آثار باستانی آذربایجان، تهران: انجمن آثار ملّی، ۱۳۵۱ ش.
۱۱. ↑ فرهنگ جغرافیائی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران، ج۶، ص۱۱۸، تبریز، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۱ ش.
۱۲. ↑ عبدالعلی کارنگ، آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز، ج۱، ص۵۵۰، در آثار باستانی آذربایجان، تهران: انجمن آثار ملّی، ۱۳۵۱ ش.
۱۳. ↑ عبدالعلی کارنگ، آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز، ج۱، ص۵۵۰، در آثار باستانی آذربایجان، تهران: انجمن آثار ملّی، ۱۳۵۱ ش.
۱۴. ↑ حمد اللّه مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۸۰ ـ۸۱، بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی، تهران ۱۳۷۰ ش.
۱۵. ↑ حمد اللّه مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۷۹، بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی، تهران ۱۳۷۰ ش.
۱۶. ↑ حمد اللّه مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۲۲۳ـ ۲۲۴، بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی، تهران ۱۳۷۰ ش.
۱۷. ↑ عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، زبده التواریخ، ج۳، ص۳۹۹، چاپ کمال حاج سیدجوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۱۸. ↑ روی گونثالث د کلاویخو، سفرنامه کلاویخو، ج۱، ص۱۶۰، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران ۱۳۴۴ ش.
۱۹. ↑ میرزابیگ بن حسن جنابدی، روضه الصفویه، ج۱، ص۷۸۵، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۸ ش.
۲۰. ↑ میرزابیگ بن حسن جنابدی، روضه الصفویه، ج۱، ص۸۲۵، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۸ ش.
۲۱. ↑ نیکلاس امبرسز و چارلز ملویل، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ج۱، ص۱۷۰، ترجمه ابوالحسن رده، تهران ۱۳۷۰ ش.
۲۲. ↑ حسن انزلی، اورمیه در گذر زمان، ج۱، ص۱۲۸، ارومیه ۱۳۷۸ ش.
۲۳. ↑ رضا قلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضه الصفای ناصری، ج۹، ص۳۵۶ـ ۳۵۸، در میرخواند، تاریخ روضه الصفا، ج۸ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش.
۲۴. ↑ محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۱۸۲، تهران ۱۳۷۸ ش.
۲۵. ↑ نیکلاس امبرسز و چارلز ملویل، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ج۱، ص۱۷۵ـ۱۷۶، ترجمه ابوالحسن رده، تهران ۱۳۷۰ ش.
۲۶. ↑ حسین بن عبداللّه سرابی، سفرنامه فرّخ خان امین الدوله (مخزن الوقایع)، ج۱، مقدمه، ص۱۴، چاپ کریم اصفهانیان و قدرت اللّه روشنی، تهران ۱۳۶۱ ش.
۲۷. ↑ عبدالعلی ادیب الملک، دافع الغرور، ج۱، ص۲۶۵، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۹ ش.
۲۸. ↑ آبراهام والنتاین ویلیامز جکسون، سفرنامه جکسن: ایران در گذشته و حال، ج۱، ص۹۵، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران ۱۳۵۲ ش.
۲۹. ↑ محمدباقر ویجویه، تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز، ج۱، ص۶، چاپ علی کاتبی، تهران ۱۳۵۵ ش.
۳۰. ↑ محمدباقر ویجویه، تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز، ج۱، ص۱۸۶ـ۱۸۷، چاپ علی کاتبی، تهران ۱۳۵۵ ش.
۳۱. ↑ فاوست، ص۹.
۳۲. ↑ مهدیقلی هدایت، گزارش ایران، ج۱، ص۳۶۹، چاپ محمدعلی صوتی، تهران ۱۳۶۳ ش ب.
۳۳. ↑ مهدیقلی هدایت، گزارش ایران، ج۱، ص۳۷۱، چاپ محمدعلی صوتی، تهران ۱۳۶۳ ش ب.
۳۴. ↑ مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۳۲۶ـ۳۲۷، تهران ۱۳۶۳ش الف.
۳۵. ↑ رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران، ج۴، ص۱۳۲.
۳۶. ↑ محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، ج۱، ص۲۳۳، تهران ۱۳۷۸ ش.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، بر گرفته از مقاله «تسوج»، شماره۳۵۵۰.    



جعبه ابزار