طرح باغی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یکی از نقشه های فرش ایران نقشه طرح باغی است.
طرح باغی، در اصطلاح
فرشبافی ایران، طرحی که در آن نقش خیالی و نمادین
بهار و
بهشت به صورت باغی با صفا و پرگل و
گیاه، با پرندگان خوش نقش و نگار و جانوران بالدار و شگفت آفرینش، کشیده می‌شود.
این نقش را می‌توان بازتابی از
اشتیاق و
گرایش به
گل و
سبزه و گیاه در هوای گرم و خشک
فلات ایران نیز تلقی کرد.
قالی تاریخی و مشهور بهارستان یا بهارخسرو، چنانکه از نامش برمی‌آید، همین نقش را داشته و گواه خوبی بر قدمت آن است.
در
طبری، در فصل گشایش مداین، درباره این
فرش آمده است : «اندر خزینه فرشی بود یک بساط، سیصد رش بالا اندر شصت رش پهنا، و آن را فرش زمستانی خواندندی و مَلِکان عجم آن را اندر
زمستان باز کردندی و بر وی نشستندی بدان وقت که اندر جهان سبزی و شکوفه نماندی.
چنانکه چون بنگریستندی پنداشتندی که مَبْقَ
له (
سبزه زار) است یا کشتزاری و اندر آن همه گوهرها اندر نشانده به
رنگ (هرچه) اندر همه
جهان اسپرغم است و شکوفه»
شاید «غالی و پرنون» یا «قالی پرنون» در یکی از ابیات منسوب به
رودکی نیز اشاره‌ای به همین طرح باشد. طرح باغی در
دوره صفویه رواج خاص یافت.
امروزه از قالیهای موجود با این طرح، تعداد کمی به
قرن یازدهم (یا اندکی پیش از آن) و بقیه به قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم متعلق اند.
این قالیها شهرت جهانی دارند و در موزه‌های مختلف جهان چون
ویکتوریا و
آلبرت در لندن، هنرهای زیبا در
وین، پنسیلوانیای امریکا،
جیپورِ هند، کراکوی
لهستان، هنرهای تزیینی در
پاریس، ملی ایران و فرش
ایران در
تهران،
آستان قدس رضوی در
مشهد و مجموعه‌های خصوصی نگهداری می‌شوند.
در اکثر طرحهای باغی دو محور اصلی به صورت دو جوی آب، در برخورد با هم زمینه قالی را چهاربخش کرده است، که خود طرحی کهن و اساس هندسی طرح ریزی باغهای ایرانی است و از اندیشه های قدیم مردم
آسیا سرچشمه گرفته است.
براساس این اندیشه، عالم وجود به چهاربخش تقسیم می‌شده و چهار رودخانه بزرگ آن‌ها را از هم جدا می‌کرده است و این، بطلان نظر کارشناسانی چون
سیسیل ادواردز را ثابت می‌کند که نقشهای قالی ایران را دارای
پیام و مفهوم خاص و نمادین نمی‌دانند.
در قالی باغی موجود در موزه پنسیلوانیا، قسمتهای چهارگانه باغ با
نهر از هم جدا شده و در هر قسمت، نقشهایی از
درخت و
گل دیده می‌شود.
نمونه موجود در موزه
جیپور هند در اوایل قرن یازدهم یا اندکی پیش از آن، در حومه اصفهان بافته شده و ملهم از باغهای زمان شاه عباس است.
این قالی
زربفت، که از آنِ
مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی بوده و به عنوان تحفه‍‍ای نفیس به
کاخ عنبر مهاراجه جیپور آورده شده است، دارای نقش گلهای رنگین، نهرهایی با ماهیان شناور و پرندگانی نشسته بر شاخ درختان یا در حال پرواز است
و در حاشیه آن کتیبه ای با مطلع غزلی از حافظ : «می خواه و گل افشان کن از دهر چه می‌جویی»، بافته شده است.
قالی موجود در موزه هنرهای تزیینی پاریس نیمه فرشی است دارای طرح باغ و ترنج و نقشهای ریزتر از معمول و نیمه دیگر آن در کلیسای کراکوی لهستان نگهداری می‌شود.
رنگ زمینه آن نخودی و نقش آن ترنجی با دو کلاله در هر دو سو و باغی پرگل و پرنده و درخت و حیوان است با حاشیه ای ارغوانی و به اندازه ۱۰/۴ در ۳۵/۲ متر.
فرش باغی روستایی موجود در
موزه وین شاید قدیمیترین قالی با نقش باغ باشد که به نظر
پوپ، محل بافت آن هریس در شمال غربی ایران بوده است. نهرهای پر از
ماهی آن را به شش بخش تقسیم کرده است.
در محوطه های بزرگتر، اردکها در کمین ماهیها هستند و هر بخش دارای
ترنجی است که با اشکال پرنده، آهو و درختهای گلدار زینت یافته است.
دو قالی موجود در
موزه ملی ایران یکی با زمینه فیروزه‌ای مایل به سبز و نقش درختان سرو و بوته های گل، از مجموع قالیهای متعلق به
مقبره شاه عباس و کار استاد نعمت اللّه جوشقانی است که نامش در بافت قالی آمده است و دیگری از مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی، ابریشمی با زمینه نخودی روشن و به اندازه ۲۷/۲ در۶۲/۱ متر است.
امروزه بافت قالی با نقش باغی از رواج افتاده و نمونه‌های قدیم آن کمیاب شده است.
(۱) حسن آذرپاد، فضل اللّه حشمتی رضوی، فرشنامة ایران، تهران ۱۳۷۲ش.
(۲) محمدبن محمدبلعمی، تاریخنامة طبری، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۳) علیرضا حیدری، «قالیبافی در ایران»، سخن، دورة دهم، ش ۴ (تیر ۱۳۳۸)، ص ۳۵۳.
(۴) علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ۱۳۲۵ـ ۱۳۴۶ ش.
(۵) محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۹ـ۱۸۹۶، چاپ افست، تهران ۱۹۶۵.
(۶) ارنست کونل، هنر اسلامی، ترجمة هوشنگ طاهری، تهران ۱۳۵۵ ش، ص ۱۹۲.
(۷) دونالد نیوتن ویلبر، باغهای ایران و کوشکهای آن، ترجمة مهین دخت صبا، تهران ۱۳۴۸ ش.
(۸) ج کریستی ویلسون، تاریخ صنایع ایران، ترجمة عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۶ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باغی»، شماره۲۶۳.
