• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عبدالباقی‌ نهاوندی‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



باقی نهاوندی، عبدالباقی، متخلّص به «باقی»، شرح حال نویس، مورخ و شاعر قرن دهم و یازدهم بوده است.




او در ۹۷۸ در قریه چولک نهاوند به دنیا آمد و در ۱۰۴۲ در هند درگذشت.



پدرش، خواجه آقابابا، متخلّص به مُدرِکی (متوفی ۱۰۰۰) به فرمان شاه عباس اول صفوی (حکومت: ۹۹۶-۱۰۳۸) به وزارت و نظارت همدان منصوب شد .
[۱] باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۱، ص۵-۶، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
[۲] باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۳، قسمت ۲، ص۱۵۳۷، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
و باقی در ایّام وزارت و دولت پدر و برادرش، آقاخضر (مقتول در ۱۰۱۶)، مدتی در همدان و چندی در سمنان و بسطام و دیلمان و لاهیجان و بَوانات فارس و یزد و ابرقو عهده دار وزارت و مسئولیتهای دولتی بود و بعدها مسئول محصولات املاک خالصه پادشاهی، در کاشان شد.
[۳] باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۳، قسمت ۲، ص۱۵۴۲، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.




او از شاگردان و مریدان مغیث الدین علی محوی اسدآبادی همدانی، شاعر قرن دهم (متوفی ۱۰۱۶) بود و رباعیات او را در زمان حیات شاعر گردآوری کرد و بر آن دیباچه‌ای نگاشت و به تتبّع از او، رباعیهای صوفیانه و واعظانه سرود.
[۴] باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۱، ص۱۲-۱۳، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.




پس از شنیدن وصف شاعرنوازی عبدالرحیم خان خانان سپهسالار هندی (۹۶۴-۱۰۳۶) و علاقه او به تربیت اهل ادب، در ۱۰۰۷ غزلی در دعاگویی و حسرت دوری از بزم او سرود .
[۵] باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۱، ص۱۲، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
[۶] باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۳، قسمت ۲، ص۵۴۳، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
و میرعماد قزوینی، خوشنویس قرن دهم (مقتول در ۱۰۲۴) آن را به خطّ خوش نوشت .
[۷] باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۳، قسمت ۲، ص۱۵۴۴، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
و همین نکته سبب شد که برخی مثل صبا
[۸] محمد مظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن، ج۱، ص۵۲۱، چاپ محمد حسین رکن زاده آدمیّت، تهران ۱۳۴۳ش.
و نفیسی
[۹] سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج ۲، ص ۶۸۵
به اشتباه باقی را خوشنویس بدانند.
پس از کشته شدن آقاخضر جانشین او شد، اما به سبب اشتیاق به محضر خان خانان و بی توجهی صفویان به شعر و شاعری، و حسادت اطرافیان، ایران را ترک کرد و بعد از زیارت عتبات عالیات در ذیقعده ۱۰۲۳ به دربار خان خانان رفت.
[۱۰] باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۳، قسمت ۲، ص۱۵۳۵، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
[۱۱] باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۳، قسمت ۲، ص۱۵۴۶-۱۵۵۳ ،چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.




از معاصران او می‌توان تقی الدین کاشی صاحب خلاصة الاشعار و زبدة الافکار و برخی از شاعران ایرانی مقیم دربار بابریان مغول در هند از جمله عرفی (متوفی ۹۹۹) و فیضی دَکَنی (متوفی ۱۰۰۴) را نام برد.



در منابع موجود ذکری از دیوان او به میان نیامده است و از معاصران، فقط آقابزرگ طهرانی
[۱۲] محمد محسن آقابزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسمت ۱، ص۱۲۴، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و گلچین معانی
[۱۳] احمد گلچین معانی، کاروان هند، ج۱، ص۱۵۵، مشهد ۱۳۶۹ ش.
به این مطلب اشاره کرده‌اند.
ازجمله اشعار او قصیده‌ای است در مدح خان خانان در ۶۱ بیت و قطعه ای در دوازده بیت که در مآثر رحیمی
[۱۴] باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۳، قسمت ۲، ص۱۵۴۶-۱۵۵۳، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
مضبوط است.



باقی بر دیوان عرفی شیرازی دیباچه‌ای نگاشته و در آن سیر شعر را تا عهد سلطان حسین بایقرا (متوفی ۹۱۱) شرح داده است؛ سپس از «طرز نو» و «مکتب وقو ع» و پدیدآورندگان آن سخن گفته تا دوره شاعری عرفی شیرازی که هر دو طرز را منسوخ کرده و شیوه‌ای تازه آورده است.از این دیباچه، موضوع تحقیق باقی در شعر فارسی و تحلیل سخن شاعران هم‌عصرش مسلم می‌شود.
[۱۵] ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران،ج ۵، بخش ۱، ص ۵۲۴، تهران ۱۳۶۳-۱۳۷۰ ش.
[۱۶] ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۱، ص۵۲۶-۵۲۷، تهران ۱۳۶۳-۱۳۷۰ ش.
از دیوان عرفی با دیباچه باقی، نسخه‌ای در کتابخانه دانشگاه تهران (ش ۳۰۳۳) موجود است.
[۱۷] احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، ج۳، ص۲۴۴۱،تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۱ ش.




مهمترین اثر باقی کتاب مآثر رحیمی در تاریخ و رجال عهد مؤلف و ذکر احوال سلاطین قراقوینلو است که آن را به سفارش خان خانان در ۱۰۲۵ تألیف کرده و در آن آنچه را دیده و شنیده و از مقربان و معتمدان او پرسیده و بر آن آگاهی یافته، گردآورده است.
این کتاب شامل مقدّمه، چهارفصل، و خاتمه است ـ بدین ترتیب: مقدّمه، در ذکر حسب و نسب خان خانان و امارت اجداد او در عراق عرب و عجم فارس و آذربایجان و بعضی از نواحی خراسان و سبب توجه این خانواده به هندوستان؛ فصل اوّل، در ذکر سرسلسله این دودمان، محمّد بیرام خان (مقتول در ۹۶۸) و فتوحات و احوال سلاطین غزنوی تا زمان سلطنت جهانگیرشاه، پسراکبرشاه، و احوال برخی سلاطین بنگاله و جونپور و مالوَه و کشمیر و مُلتان؛ فصل دوم، در آثار بزرگی و مملکتداری و فتوحات خان خانان و ذکر سلاطین گجرات و سند و دَکَن و خاندیش؛ فصل سوّم، در ذکر خدمات او از جمله تعمیر مساجد و مدارس و خانه‌ها از دارایی شخصی؛ فصل چهارم، در ذکر احوال فرزندان او؛ خاتمه کتاب، در ذکر احوال کسانی که به دربار خان خانان روی آوردند، در سه قسم: علما و فضلا، فصحا و شعرا، سپاهیان و هنرمندان اصناف.



باقی در تألیف این کتاب از کتب تاریخی معتبر پیش از خود مانند تاریخ فیروزشاهی، اکبرنامه، منتخب التواریخ، روضة الصفا، ظفرنام ه، تاریخ اکبری، خلاصة الاخبار و امثال آن سود جسته است .
[۱۸] احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، ج۲، ص۷۴۶، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۹] باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۱، ص۱۵، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
و درمقابل، در تألیف تذکره‌هایی چون سفینه خوشگو، چمن سرو، صحف ابراهیم، تذکره شعرای کشمیر، نیز از آن به عنوان منبع اصیل و معتبر استفاده شده است.



به گفته آفتاب اصغر
[۲۰] آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۲۱۷، لاهور ۱۳۶۴ش.
[۲۱] آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۲۱۹، لاهور ۱۳۶۴ش.
مآثر رحیمی یکی از مهمترین آثار دوره جهانگیری در زمینه شرح حال نویسی است و باقی با این اثر خود، موجب ترقی تاریخ نویسی فارسی تیموریان هند شده است.
اهمیت این کتاب از نظر اشتمال بر اطلاعات ارزنده درباره تاریخ و پادشاهان و عالمان و شاعران و سرداران و هنرمندان معاصر مؤلف و ذکر بسیاری از خاندانهای سلطنتی هند از غزنویان به بعد و تاریخ ادبی ایران و هند است.
[۲۲] ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، بخش ۳، ص۱۷۴۱، تهران ۱۳۶۳-۱۳۷۰ ش.




این اثر در ۱۹۲۴-۱۹۳۱ (۱۳۰۳ـ۱۳۱۰ ش) به اهتمام محمد هدایت حسین در کلکته در پنج جلد چاپ سربی شده که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.



(۱) محمد محسن آقابزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ .
(۲) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور ۱۳۶۴ش .
(۳) باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱ .
(۴) محمد مظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن، چاپ محمد حسین رکن زاده آدمیّت، تهران ۱۳۴۳ش .
(۵) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران ۱۳۶۳-۱۳۷۰ ش .
(۶) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش .
(۷) احمد گلچین معانی، کاروان هند، مشهد ۱۳۶۹ ش .
(۸) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطّی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۱ ش .
(۹) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش .


 
۱. باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۱، ص۵-۶، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
۲. باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۳، قسمت ۲، ص۱۵۳۷، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
۳. باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۳، قسمت ۲، ص۱۵۴۲، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
۴. باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۱، ص۱۲-۱۳، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
۵. باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۱، ص۱۲، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
۶. باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۳، قسمت ۲، ص۵۴۳، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
۷. باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۳، قسمت ۲، ص۱۵۴۴، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
۸. محمد مظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن، ج۱، ص۵۲۱، چاپ محمد حسین رکن زاده آدمیّت، تهران ۱۳۴۳ش.
۹. سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج ۲، ص ۶۸۵
۱۰. باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۳، قسمت ۲، ص۱۵۳۵، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
۱۱. باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۳، قسمت ۲، ص۱۵۴۶-۱۵۵۳ ،چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
۱۲. محمد محسن آقابزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسمت ۱، ص۱۲۴، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۳. احمد گلچین معانی، کاروان هند، ج۱، ص۱۵۵، مشهد ۱۳۶۹ ش.
۱۴. باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۳، قسمت ۲، ص۱۵۴۶-۱۵۵۳، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
۱۵. ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران،ج ۵، بخش ۱، ص ۵۲۴، تهران ۱۳۶۳-۱۳۷۰ ش.
۱۶. ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۱، ص۵۲۶-۵۲۷، تهران ۱۳۶۳-۱۳۷۰ ش.
۱۷. احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، ج۳، ص۲۴۴۱،تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۱ ش.
۱۸. احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، ج۲، ص۷۴۶، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۹. باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج۱، ص۱۵، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱.
۲۰. آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۲۱۷، لاهور ۱۳۶۴ش.
۲۱. آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۲۱۹، لاهور ۱۳۶۴ش.
۲۲. ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، بخش ۳، ص۱۷۴۱، تهران ۱۳۶۳-۱۳۷۰ ش.




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالباقی نهاوندی»، شماره۲۹۶.    



جعبه ابزار