• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عبدالرحمان اخضری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اَخْضَری، ابوزید عبدالرحمان بن سیدی محمد الصغیر بن عامر (د ۹۸۳ق/ ۱۵۷۵م)، منطق‌دان، ادیب و فقیه مالکی الجزایری می‌باشد. وی از خاندانی دانشمند و پرهیزگار بوده است و کشف قبر پیامبری به نام خالد ابن سنان عبسی را به وی نسبت داده‌اند. اخضری در علوم مختلف از جمله در منطق، معانی و بیان، فقه، نجوم و اخلاق تبحر داشته، و آثار بسیاری از خود بر جای گذاشته است. وی بیشتر این کتابها را، بنابر سنت مرسوم در تدوین کتاب‌های درسی، ابتدا به نظم و در بحر رجز سروده، و سپس خود به شرح آنها پرداخته است.



وی از خاندانی دانشمند و پرهیزگار بوده است و کشف قبر پیامبری به نام خالد ابن سنان عبسی
[۱] ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، ص۲۲.
را به وی نسبت داده‌اند.
برخی معاصران، ولادت وی را در ۹۱۰ یا ۹۱۸ق دانسته‌اند،
[۵] م بستانی، السلسبیل.
اما از آنجا که در ۹۴۱ق (سال نظم السلم)، ۲۱ سال بیش نداشته، می‌توان چنین دریافت که وی در ۹۲۰ق زاده شده است.
مقبره اخضری در زاویۀ بن طیوس (بنثیوس امروزی) در جنوب غربی بِسْکَره هنوز زیارتگاه زائران است.
[۷] م بستانی، السلسبیل.



اخضری در علوم مختلف از جمله در منطق، معانی و بیان، فقه، نجوم و اخلاق تبحر داشته، و آثار بسیاری از خود بر جای گذاشته است. وی بیشتر این کتابها را، بنابر سنت مرسوم در تدوین کتابهای درسی، ابتدا به نظم و در بحر رجز سروده، و سپس خود به شرح آنها پرداخته است.


آثار اخضری که به چاپ رسیده‌اند به شرح ذیل می‌باشند:

۳.۱ - السلم المنورق

السلم المنورق، رساله‌ای است منظوم که مشهورترین اثر اخضری است و بیش از ۸۰ نسخۀ خطی از شرح آن تنها در کتابخانۀ ازهریه موجود است.
[۹] ازهریه، فهرست، ج۳، ص۴۰۷-۴۱۱.
این رساله بیشتر به السلم المرونق شهرت یافته است، اما مؤلف خود آن را السلم المنورق خوانده
[۱۰] اخضری، عبدالرحمان، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، ص۲۶۳.
و باجوری نیز در حاشیۀ خود بر السلم، همین را ترجیح داده است.
[۱۱] باجوری، ابراهیم، حاشیة علی متن السلم، ص۲۲.


۳.۱.۱ - مباحث کتاب

گروهی این اثر را خلاصه‌ای از ایساغوجی اثیرالدین ابهری (د ح ۶۶۳ق) پنداشته‌اند،
[۱۲] .GAL، S، I/۸۴۱
[۱۳] .GAL، S، I/۸۴۳
[۱۴] .GAL، S، II/۷۰۶
[۱۵] .EI۲
درحالی‌که از بررسی و مقایسۀ این دو متن چنین برمی‌آید که این اثر نه تنها خلاصۀ ایساغوجی نیست، بلکه خود رساله‌ای مستقل و حاوی مباحثی افزون بر آن است؛ بدین قرار: تعریف منطق و بیان و قائده آن،
[۱۶] اخضری، عبدالرحمان، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، ص۲۶۲-۲۶۳.
اقسام علم (تصور و تصدیق
[۱۷] اخضری، عبدالرحمان، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، ص۲۶۳.
نسبت الفاظ با معانی،
[۱۸] اخضری، عبدالرحمان، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، ص۲۶۴.
رابطۀ کلی و جزئی و کل و جزء،
[۱۹] اخضری، عبدالرحمان، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، ص۲۶۴.
شروط معرِّ،
[۲۰] اخضری، عبدالرحمان، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، ص۲۶۵.
لواحق قیاس (استقراء و تمثیل
[۲۱] اخضری، عبدالرحمان، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، ص۲۶۹.
شرائط صحت برهان.
[۲۲] اخضری، عبدالرحمان، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، ص۲۷۰.


۳.۱.۲ - متن درسی الازهر

اخضری مباحث مهم و پیچیدۀ منطقی را در این منظومۀ کوتاه به گونه‌ای شیوا و استوار به نظم کشیده است و از همین روی، این اثر در محافل علمی بسیار مورد توجه واقع شده است، چنانکه مدتها از متون درسی دانشجویان در الازهر بوده، و مبتدیان ملزم به حفظ آن بوده‌اند.
[۲۳] واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ص۲۰۵.
[۲۴] حفناوی، محمد، تعریف الخلف برجال السلف، ج۱، ص۶۷.


۳.۱.۳ - ترجمه و شرح و چاپ

السلم نخستین‌بار در ۱۲۴۱ق در بولاق منتشر شده، و از آن پس بارها در قاهره، فاس و لکهنو تجدید چاپ شده است. لوسیانی این اثر را به فرانسه ترجمه، و در الجزایر (۱۹۲۱م) منتشر کرده است.
[۲۵] .GAL، S، II/۷۰۵-۷۰۶
بر این اثر شرحهای بسیاری نوشته‌اند: اول‌بار مؤلف خود به شرح آن پرداخته که همراه با شرح احمد دمنهوری (د ۱۲۹۲ق) به نام ایضاح المبهم مما فی السلم (... من معانی السلم) در قاهره (۱۳۰۸ق) به چاپ رسیده است. شرح دیگر آن از احمد ملوی (د ۱۱۸۱ق) است که به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید در قاهره (۱۹۷۶م) منتشر شده است. ابراهیم باجوری (د ۱۲۷۷ق) نیز با بررسی شروح و تقریرات مختلف السلم، حاشیۀ محققانه‌ای بر آن نوشته که در قاهره (۱۲۸۲ق) به چاپ رسیده است.
[۲۷] .GAL، S، II/۷۰۵
[۲۸] .Ellis، A. G.، Catalogue of Arabic Biooks in the British Museum، London، ۱۹۶۷، I/۷۸


۳.۲ - الجوهرالمکنون

الجوهرالمکنون فی صدف الثلاثة الفنون، رسالۀ منظومی است در ۲۹۱ بیت در معانی و بیان و بدیع که اقتباسی است از تلخیص المفتاح قزوینی.
[۲۹] اخضری، عبدالرحمان، «الجوهر المکنون»، مجموع مهمات المتون، ص۷۱۸.
وی این منظومه را در ۹۵۰ق به درخواست یکی از شاگردانش، در بحر رجز، سروده است.
[۳۰] اخضری، عبدالرحمان، «الجوهرالمکنون»، مجموع مهمات المتون، ص۷۱۸.
این اثر نیز بسیار زود مورد توجه قرار گرفت و شروح متعددی بر آن نگاشته شد.

۳.۲.۱ - شارحان

نخستین شرح را مؤلف خود در ۹۵۰ق/ ۱۵۴۳م نوشته است. احمد دمنهوری نیز شرحی به نام حلیة اللب المصون بشرح الجوهر المکنون بر آن نوشته که در قاهره (۱۲۸۵ق) به چاپ رسیده است. ( که به خطا حلیه را از آن اخضری دانسته است). بغدادی شرح شیخ ابراهیم توزری تونسی (د ۱۳۰۳ق) را از بزرگ‌ترین شروح آن دانسته است.
[۳۴] .GAL، S، II/۷۰۵


۳.۳ - الدرة البیضاء

الدرة البیضاء فی احسن الفنون والاشیاء، رساله‌ای منظوم در علم حساب و فرائض است که در ۹۴۰ق/ ۱۵۳۳م نگاشته شده، و همراه با شرح مؤلف در قاهره (۱۳۱۰ق) به چاپ رسیده است.

۳.۴ - رسالة فی الحساب

رسالة فی الحساب، منظومه‌ای است در علم حساب که دانسته نیست آیا بخشی از همان الدرةالبیضاء است، یا رساله‌ای است مستقل. بروکلمان این دو را یکی دانسته است.
[۳۵] .GAL، S، II/۷۰۵


۳.۵ - مختصر فی العبادات

مختصر فی العبادات، رساله‌ای عملیه است براساس مذهب مالکی که بارها ازجمله در ۱۳۲۴ق در الجزایر چاپ شده است.

۳.۶ - نظم السراج فی علم الفلک

نظم السراج فی علم الفلک، رساله‌ای است منظوم در علم نجوم که در ۹۳۹ق/ ۱۵۳۲م تألیف گردیده، و همراه با شرح و نشریسی به نام مفیدالمحتاج در قاهره (۱۳۱۴ش) منتشر شده است.
[۳۶] .GAL، S، II/۷۰۵
[۳۷] .EI۲



۱. زهرالمطالب فی هیئةالافلاک و الکواکب.
[۳۸] حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمیة الصبیحیة بسلا، ص۴۵۶.

۲. اسماءالله الحسنى.
[۳۹] .GAL، S، II/۷۰۵
[۴۰] .شمCatalogus codicum manuscriptorum orientalium...، London، ۱۸۵۲، (۳)۷۷۰

۳. شروط الصلاة، نامی است که بروکلمان بر اثری از اخضری که در باب طهارت و صلات نگاشته، نهاده است.
[۴۱] .GAL، S، II/۷۰۵
[۴۲] .Aumer، Joseph، Die arabischen Handschriften der K. hof-und Staatsbibliothek in Muenchen، Wiesbaden، ۱۹۷۰، p۳۹

۴. مقدمة فی الفقه.
[۴۳] علوش، ی. س. و عبدالله رجراجی، فهرست المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط الفتح، ج۱، ص۳۲۰.

۵. منظومه‌ای در باب فطرت الٰهی روح انسان که در ۹۴۴ق/ ۱۵۳۷م سروده شده است.
[۴۵] .GAL، S، II/۷۰۵
[۴۶] .شمCatalogus codicum manuscriptorum orientalium...، London، ۱۸۵۲، (۲)۷۷۰

۶. مواصل الطلاب الی قواعد الاعراب.
[۴۷] .GAL، S، II/۷۰۵



۱. التحذیر من البدع.
۲. المنظومة القدسیة فی طریق السنة.
[۴۸] حفناوی، محمد، تعریف الخلف برجال السلف، ج۱، ص۶۷.



در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
(۱) ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به کوشش محمد شمام، تونس، ۱۳۸۷ق.
(۲) اخضری، عبدالرحمان، «الجوهرالمکنون»، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، به کوشش احمد سعدعلی، قاهره، ۱۳۶۹ق.
(۳) ازهریه، فهرست.
(۴) باجوری، ابراهیم، حاشیة علی متن السلم، قاهره، مطبعة حجازی، بستانی.
(۵) بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون.
(۶) بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیه العارفین.
(۷) حاجی خلیفه، مصطفی، کشف الظنون.
(۸) حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمیة الصبیحیة بسلا، کویت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵م.
(۹) حفناوی، محمد، تعریف الخلف برجال السلف، تونس، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
(۱۰) سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات، قاهره، ۱۹۲۸م.
(۱۱) علوش، ی. س. و عبدالله رجراجی، فهرست المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط الفتح، پاریس، ۱۹۵۴م.
(۱۲) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاءالتراث العربی.
(۱۳) مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیه، بیروت، ۱۳۰۵ق.
(۱۴) نویهض، عادل، معجم اعلام الجزائر، بیروت، ۱۹۷۱م.
(۱۵) واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، قاهره، ۱۸۹۶م.
(۱۶) .Aumer، Joseph، Die arabischen Handschriften der K. hof-und Staatsbibliothek in Muenchen، Wiesbaden، ۱۹۷۰
(۱۷) .Catalogus codicum manuscriptorum orientalium...، London، ۱۸۵۲
(۱۸) .EI۲
(۱۹) .Ellis، A. G.، Catalogue of Arabic Biooks in the British Museum، London، ۱۹۶۷
(۲۰) .GAL، S


۱. ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، ص۲۲.
۲. مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیه، ص۴۱۲.    
۳. نویهض، عادل، معجم اعلام الجزائر، ص۱۴.    
۴. کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۵، ص۱۸۷.    
۵. م بستانی، السلسبیل.
۶. حاجی خلیفه، مصطفی، کشف الظنون، ج۲، ص۹۹۸.    
۷. م بستانی، السلسبیل.
۸. مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیه، ص۴۱۲.    
۹. ازهریه، فهرست، ج۳، ص۴۰۷-۴۱۱.
۱۰. اخضری، عبدالرحمان، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، ص۲۶۳.
۱۱. باجوری، ابراهیم، حاشیة علی متن السلم، ص۲۲.
۱۲. .GAL، S، I/۸۴۱
۱۳. .GAL، S، I/۸۴۳
۱۴. .GAL، S، II/۷۰۶
۱۵. .EI۲
۱۶. اخضری، عبدالرحمان، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، ص۲۶۲-۲۶۳.
۱۷. اخضری، عبدالرحمان، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، ص۲۶۳.
۱۸. اخضری، عبدالرحمان، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، ص۲۶۴.
۱۹. اخضری، عبدالرحمان، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، ص۲۶۴.
۲۰. اخضری، عبدالرحمان، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، ص۲۶۵.
۲۱. اخضری، عبدالرحمان، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، ص۲۶۹.
۲۲. اخضری، عبدالرحمان، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، ص۲۷۰.
۲۳. واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ص۲۰۵.
۲۴. حفناوی، محمد، تعریف الخلف برجال السلف، ج۱، ص۶۷.
۲۵. .GAL، S، II/۷۰۵-۷۰۶
۲۶. سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات، ج۲، ص۴۰۷.    
۲۷. .GAL، S، II/۷۰۵
۲۸. .Ellis، A. G.، Catalogue of Arabic Biooks in the British Museum، London، ۱۹۶۷، I/۷۸
۲۹. اخضری، عبدالرحمان، «الجوهر المکنون»، مجموع مهمات المتون، ص۷۱۸.
۳۰. اخضری، عبدالرحمان، «الجوهرالمکنون»، مجموع مهمات المتون، ص۷۱۸.
۳۱. سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات، ج۲، ص۴۰۷.    
۳۲. بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیه العارفین، ج۱، ص۵۴۷.    
۳۳. بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون، ج۳، ص۳۸۴.    
۳۴. .GAL، S، II/۷۰۵
۳۵. .GAL، S، II/۷۰۵
۳۶. .GAL، S، II/۷۰۵
۳۷. .EI۲
۳۸. حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمیة الصبیحیة بسلا، ص۴۵۶.
۳۹. .GAL، S، II/۷۰۵
۴۰. .شمCatalogus codicum manuscriptorum orientalium...، London، ۱۸۵۲، (۳)۷۷۰
۴۱. .GAL، S، II/۷۰۵
۴۲. .Aumer، Joseph، Die arabischen Handschriften der K. hof-und Staatsbibliothek in Muenchen، Wiesbaden، ۱۹۷۰، p۳۹
۴۳. علوش، ی. س. و عبدالله رجراجی، فهرست المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط الفتح، ج۱، ص۳۲۰.
۴۴. مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیه، ص۴۱۲.    
۴۵. .GAL، S، II/۷۰۵
۴۶. .شمCatalogus codicum manuscriptorum orientalium...، London، ۱۸۵۲، (۲)۷۷۰
۴۷. .GAL، S، II/۷۰۵
۴۸. حفناوی، محمد، تعریف الخلف برجال السلف، ج۱، ص۶۷.



فاطمه رحمتی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اخضری».    






جعبه ابزار