• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عبدالرزاق لاهیجی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



ملاعبدالرزاق علی بن حسین لاهیجی متخلص به فیاض (م۱۰۷۲ق) یکی از برجسته ترین متکلمان مسلمان و شیعه است. گوهر مراد ، سرمایه ایمان و شوارق الالهام از آثار مهم اوست. او از شاگردان ملاصدرا و نیز داماد اوست. فرزندش حسن از مهمترین شاگردان اوست. اگرچه او شاگرد ملاصدرا بوده است، اما تحت تأثیر اندیشه مشاء و ابن سینا است. کتاب‌های کلامی او، رنگ و بوی فلسفی و عرفانی دارد.




۱.۱ - تولد

اگرچه لاهیجی از جهت علمی سرشناس است، اما درباره زندگی وی اطلاعاتی اندک در دست است. زمان و مکان تولد وی، مشخص نیست.
[۱] فلاسفة الشیعة حیاتهم و آراءهم، عبدالله نعمه ،ص ۳۲۸
اما بنابر برخی نقل‌ها، وی در شیخانور لاهیجان
[۲] اعلام الشیعة، مهاجر ،ج۲، ص ۸۱۸
یا لاهنج
[۳] بنگرید به: تذکره نتایج الافکار، گوپاموی،ص ۵۷۸
از شهرهای گیلان متولد شده است و پس از آن در قم اقامت گزیده است.
[۴] ، تذکره نصرآبادی،میرزا محمدطاهر نصرآبادی، ص ۵۶
به دلیل اقامت وی در قم، برخی او را «قمی» خوانده اند.
[۵] ریحانة الادب، محمدعلی مدرس تبریزی، ج ۴، ص ۳۶۱


۱.۲ - اقامت در قم

فیاض بیشتر عمر خود را در قم سپری کرده است، از برخی اشعار او بر می آید که مسافرت هایی نیز به نجف، مشهد، تبریز، شیراز و احتمالاً کاشان و اصفهان داشته است.
[۶] ح فیاض لاهیجی و اندیشه های کلامی او، حمید عطایی نظری،ص ۲۳؛
[۷] بنگرید به : دیوان فیاض لاهیجی، لاهیجی، عبدالرزاق، ص ۹ از مقدمه و ص ۸۰۵


۱.۳ - همسر

او و فیض کاشانی شاگرد و دامادان ملاصدرا بودند. ملاصدرا به وی لقب «فیاض» را داد. دختر ملاصدرا و همسر لاهیجی، ام‌کلثوم (۱۰۱۹-۱۰۹۰ق) نام داشت. زنی فرهیخته و فاضله بود که علوم حِکمی را نزد پدر و همسرش آموخت و گاه در مجالس علما شرکت میکرد و با آنان مباحثه میکرد.
[۸] مستدرکات أعیان الشیعة، سید مجسن امین ، ج ۳، ص ۴۳

میان او و فیض دوستی برقرار بود. او از فیض با احترام یاد میکند و گاهی با عنوان «بعض افاضل اخواننا الالهیین» نام میبرد.
[۹] شوارق الالهام،عبدالرزاق لاهیجی، ج ۵، ص ۳۰۹؛ گوهر مراد، عبدالرزاق لاهیجی ،ص ۶۵۷


۱.۴ - فرزندان

# میرزا حسن لاهیجی (۱۰۴۵-۱۱۲۱ق) معروف به کاشفی که بزرگترین فرزند فیاض و وارث مکتب و جانشین وی در تدریس علوم عقلی بوده و از وی آثار فلسفی و کلامی مهمی به زبان فارسی همچون شمع الیقین، آینه دین و آینه حکمت بر جای مانده است. # ملامحمدباقر (زنده در ۱۰۸۳ق)؛ حکیم، متکلم و محدث بوده است.
[۱۰] اعیان الشیعه، سید محسن امین،ج ۹، ص ۱۸۹؛>/ref>معجم المؤلفین، عمر کحاله،ج ۹، ص ۸۸
در عقلیات شاگرد پدر و در نقلیات شاگرد برادرش میرزا حسن بود.
[۱۱] اعیان الشیعه، سید محسن امین،ج ۹، ص ۱۸۹؛
بنا به نقل آقابزرگ طهرانی در شاه جهان آباد هند ساکن بوده و تدریس می کرده است. کتاب بصائر الدرجات را همانجا ترجمه است.
[۱۲] الذریعة، آقا بزرگ طهرانی،ج ۴۷ ص ۸۴؛
[۱۳] طبقات اعلام الشیعة، آقا بزرگ تهرانی، ج ۵، ص۳۱۹
# میرزا ابراهیم؛ مؤلف کتاب القواعد الحکمیة و الکلامیة.
[۱۴] ریحانة الادب، مدرس تبریزی،ج ۴۷ ص ۳۶۳؛
[۱۵] اعیان الشیعة، سید محسن امین،،ج۲، ص ۱۷۶،
[۱۶] الذریعة، ج۱۷، آقا بزرگ تهرانی ، ص ۱۸۳؛
[۱۷] مفاخر اسلام، دوانی، علی،ج۷، ص ۳۵
از وی اطلاع دیگری در دست نیست.
[۱۸] فیاض لاهیجی و اندیشه های کلامی او، حمید عطایی نظری ،ص ۲۶


۱.۵ - وفات

در زمان وفات او نیز اختلاف است. بعضی وفاتش را در ۱۰۵۱ق یعنی یکسال پس از وفات ملاصدرا میدانند.
[۱۹] روضات الجنات، میرزا محمدباقر خوانساری، ج ۴، ص ۱۱
بعضی دیگر مانند شیخ آقا بزرگ طهرانی، وفات او را در سال ۱۰۷۲ ق ذکر کرده، تاریخ اول را اشتباه دانسته اند؛ زیرا از یک سو فیاض گوهر مراد را به شاه عباس دوم (۱۰۵۲-۱۰۷۷ق) اهدا کرده است و طبق نظر نخست، شاه عباس یک سال بعد از مرگ حکیم به سلطنت میرسد و در این صورت، اهدای کتاب به عنوان سلطان، به او، ممکن نخواهد بود. از سوی دیگر وی سرمایه ایمان را در سال ۱۰۵۷ نگاشته است و از این جهت نمیتوان تاریخ ۱۰۵۱ درست باشد.
[۲۰] طبقات اعلام الشیعه، آقا بزرگ تهرانی،ج ۵، ص ۳۱۹؛
[۲۱] مفاخر اسلام، علی دوانی،ص ۴۱
وی در شهر قم درگذشت و مقبره وی در حرم حضرت معصومه است.
[۲۲] ریحانة الادب، محمدعلی مدرس تبریزی،ج ۴، ص ۳۶۳
[۲۳] مفاخر اسلام، علی دوانی ص ۴۲




۲.۱ - اساتید

•ملاصدرا؛ فیاض لاهیجی از شاگردان برجسته صدرالمتألهین شیرازی بود. وی هنگام اقامت ملاصدرا در قم، نزد وی تلمذ کرده است. از همدرسان وی، میتوان به ملامحسن فیض کاشانی، ملامحمد یوسف الموتی و شیخ حسین تنکابنی اشاره کرد که همگی از ملاصدرا درس میگرفتند.
[۲۴] ریاض العلماء و حیاض الفضلاء،افندی اصفهانی، ج ۳، ص ۱۱۴
لاهیجی در این دوران، مبدأ و معاد، بخشی از اسفار، شواهد الربوبیه و رساله حرکت را که از مصنفات ملاصدرا است، نزد وی خواند.
[۲۵] آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، آشتیانی ، میرزا مهدی، ج ۱، ص ۲۸۹؛
[۲۶] فیلسوف شیرازی در هند، ثبوت،ص ۲۳۶
•میرداماد؛ در بیشتر منابع درباره اینکه فیاض از میرداماد (م۱۰۴۰ق) درس گرفته است، سخنی به میان نیامده است؛ به ویژه اینکه میرداماد مقیم اصفهان و فیاض ساکن قم بود.
[۲۷] فیاض لاهیجی و اندیشه های کلامی او، حمید عطایی نظری ،ص ۲۴
اما اعیان الشیعه میرداماد را از اساتید او شمرده است.
[۲۸] اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج ۷، ص ۴۷۰
از ستایش های فیاض از میرداماد و اشعارش در مدح وی، چنین برداشت شده است که وی گاهی به اصفهان میرفته و از میرداماد بهره میگرفته است.
[۲۹] دیوان فیاض لاهیجی، لاهیجی ، عبدالرزاق ، ص ۹ از مقدمه
با این حال، هیچ گاه وی از میرداماد به عنوان استاد یاد نکرده است، در حالیکه در موارد متعددی از ملاصدرا با القابی همچون «الاستاذ»
[۳۰] شوارق الالهام، لاهیجی، عبدالرزاق ،ج ۳، ص ۱۸۹
یا «استاذنا الاعظم»
[۳۱] الکلمة الطیبة، ص ۱۲۳
نام برده است. به نظر میرسد میردادماد استاد مستقیم لاهیجی نبوده است و برخی تراجم نیز از جناب میرداماد با عنوان «استاد الاستاد» لاهیجی نام برده اند.
[۳۲] تذکرة نتایج الافکار، گوپاموی،ص ۵۷۸


۲.۲ - شاگردان

لاهیجی اکثر عمر خود را در قم گذرانده و در اغلب اوقات به بحث و تدریس در مدرسه عملیه حضرت معصومه
[۳۳] صاحب ریاض المحدثین مدرسه حضرت معصومه را مدرسه ای کوچک واقع در محل فعلی مدرسه فیضیه معرفی کرده است. ریاض المحدثین، ص ۳۷۴
مشغول بود.
[۳۴] میرزا عبدالله افندی، ریاض العلماء، ج۳، ص ۱۱۴
شاگردان معروف وی عبارتند از: •میرزا حسن لاهیجی(۱۰۴۵-۱۱۲۱ق) فرزند فیاض.
[۳۵] ریاض العلماء و ..، ج۳، ص ۱۱۴؛ خوانساری، روضات الجنات، ج ۴، ص ۱۹۷
قاضی سعید قمی (۱۰۴۹-۱۱۰۷ق) که گفته شده در حکمت اشراق از شاگردان فیاض بوده است.
[۳۶] شیخ آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج۵، ص ۳۱۹؛
[۳۷] میرزا عبدالله افندی، همان، ص ۱۱۴؛
[۳۸] سید جلال الدین آشتیانی، منتخابی از آثار حکمای الهی ایران، ج ۱، ص ۳۱۶
از وی آثار مهمی چون شرح توحید صدوق، اربعینیات و کلید بهشت به جا مانده است. صاحب روضات الجنات این مسأله را نادرست میداند و مدعی است قاضی سعید شاگر فیاض نبوده
[۳۹] روضاتی، دومین دو گفتار، ص ۱۰-۱۶
و با میرزا محمدسعید حکیم (م پس از ۱۰۸۵ق) طبیب درباری آن دوران خلط شده است.
[۴۰] فیاض لاهیجی و اندیشه های کلامی او،حمید عطایی نظری ص ۲۷
قاضی سعید در آثارش از لاهیجی و شاگردی نزد وی یاد نکرده
[۴۱] قمی، شرح الاربعین، ص ۲۷-۳۰ از مقدمه دکتر حبیبی
و مکتب فکرشان سازگار نیست. قاضی سعید بیشتر تحت تأثیر فیض بوده است.
[۴۲] آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج ۳، ص ۷۳
حسین تنکابنی
[۴۳] ریاض العلماء، افندی اصفهانی،ج ۲، ص ۳۴؛
؛


# گوهر مراد؛ از مهمترین آثار کلامی فیاض است. این کتاب یک دوره علم کلام به شیوه استدلالی و فلسفی است و از آثار مهم حکمت اسلامی به شمار می آید. # سرمایه ایمان؛ کتابی مختصر در اصول دین است که فیاض پس از گوهر مراد آن را نوشته است. # شوارق الالهام؛ شرحی مزجی بر تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی. # حاشیه بر حاشیه خفری بر شرح تجرید قوشجی: این اثر با عنوان «حاشیه حاشیة الخفری علی الشرح الجدید للتجرید العقاید» به زبان عربی تألیف شده است و تعلیقه ای است بر حاشیه شمس الدین محمد خفری (م۹۵۷ق) بر شرح جدید تجرید نگاشته علاء الدین محمد قوشجی (م۸۷۹ق) که فیاض آن را به هنگام تدریس شرح تجرید، نوشته است. این اثر تاکنون به چاپ نرسیده است. # حاشیه بر شرح جدید تجرید: این اثر به زبان عربی است و حواشی مبسوطی بر قسمت جواهر و اعراض شرح قوشجی است. این اثر نیز تاکنون چاپ نشده است. # کلمه طیبه: این اثر در اصل، رساله ای است به زبان عربی درباره اصول دین. لاهیجی در مقدمه این اثر به حدیث «من قال لا اله الا الله، وجبت له الجنة» اشاره میکند و میگوید: لااله الا الله به نحو اجمال، مشتمل بر اصول خمسه دین است. مراد از «الکمة الطیبة» همان لا اله الا الله است.
منبع: سخ()
این اثر یک مقدمه دو ازده فصل (به تعداد حروف لااله الا الله) و یک خاتمه دارد. این اثر تاکنون چاپ نشده است. • پاسخ منظوم فیاض لاهیجی به نامه منظوم فیض کاشانی • جوهر المراد؛ شرح فیه تجربة الصوفیة التی خرجت من نطاق المشائیة التی میزت فکره بالاجمال • حاشیه بر حاشیه ملاعبدالله (تهذیب المنطق) • حاشیه جواهر و اعراض • حاشیه شرح اشارات خواجه (حاشیة علی شرح النصیریة للاشارات) •حدوث عالم • دیوان شعر •شرح فصوص الحکم • شرح گلشن راز شبستری (مفاتیح الاعجاز) • شرح هیاکل النور فی حکمة الاشراق • شوارق الانهار و بوارق الاسرار (فی الحکمة) • الکلمات الطیبة فی المحاکمة بین الصدر و الداماد فی اصالة الماهیة و الوجود • مثنوی ساقی نامه • مثنوی سام و بهرام • مشارق الالهام (شرح تجرید الاعتقاد)
[۴۴] فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی، ج۴، ص ۲۴۹
باتوجه به ارجاعات لاهیجی در متن کتابهایش، میتوان حدس زد که ترتیب تاریخی آثارش اینگونه است: ۱. الکمة الطیبه ۲. حاشیه بر حاشیه خفری بر شرح قوشجی ۳. حواشی الهیات تجرید (حاشیه بر شرح قوشجی) ۴. گوهر مراد ۵. سرمایه ایمان ۶. شوارق الالهام.



۴.۱ - پایبندی نسبت به فلسفه مشاء

لاهیجی با فلسفه مشاء آشنایی کامل داشته و اصول و قواعد این فلسفه را پذیرفته است. میتوان گفت اندیشه های ابن سینا بر افکار وی احاطه دارد. او از مهمترین شارحان ابن سینا در میان متأخران است. آثار فلسفی ابن سینا از مهمترین منابع فیاض در نگاشته هایش است و بسیار از او نقل میکند. حتی میتوان آثار فیاض را شرحی بر حکمت مشاء و اندیشه سینوی به حساب آید.
این مسأله آنگاه در خور تأمل است که فیاض، مدت زیادی نزد ملاصدرا تلمذ کرده است و داماد وی بوده است، با این حال میزان تأثیرپذیری از افکار صدرا اندک است. در کل شوارق الالهام تنها هفت بار
[۴۵] شوارق الالهام، لاهیجی ، عبدالرزاق ، ج ۵، ص ۳۴۲
از او یاد میکند. از سوی دیگر دیگر شاگرد و داماد صدرا، یعنی فیض، فیلسوفی صدرایی تمام عیار است. فیاض همواره از صدرا با احترام یاد میکند و در آثار خود از او به عنوان «استاذنا»، «استاذنا و مولانا افضل المتألهین..»
[۴۶] شوارق الالهام، لاهیجیف عبدالرزاق ،ج۵، ص ۳۴۲
تعیبیر میکند. حتی بنا به نقلی وی شواهر ربوبیه و مبدأ و معاد را تدریس میکرده است.
[۴۷] ماجرا در ماجرا،علیرضا ذکاوتی قراگزلو، ص ۸۴

با این حال وی فیلسوفی مشائی به شمار میآید و آموزه های فلسفی صدرا چندان بر وی تأثیر نگذاشته است. او حتی در صدد برآمده که بر اساس اصول مشاء، به نقد حکمت متعالیه بپردازد و میتوان فیاض را نخستین منتقد صدرالمتألهین دانست.
[۴۸] منتخابی از آثار حکمای الهی ایران،سید جلال الدین آشتیانی، ج ۱، ص ۳۱۶

سید جلال الدین آشتیانی معتقد است که فیاض به سبب تقیه و ترس از تکفیر، عقاید خود را در قالب فلسفه مرسوم آن روزگار بیان کرده است و باطناً سالک طریقه اشراق و معتقد به مبانی است.
[۴۹] مقدمه بر شواهد الربوبیه، سید جلال الدین آشتیانی،ص ۸۳
آشتیانی، فیاض را جامع بین حکمت بحثی و ذوقی میداند، اگرچه به حسب ظاهر در مباحث متداول طریق مشاء را میپموده است.
[۵۰] منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، سید جلال الدین آشتیانی،ج۱، ص ۳۱۶

۴.۲ - استقلال فکری

لاهیجی اگرچه از نگاشته ها و اندیشه های دیگر اندیشمندان، استفاده فراوان کرده است، اما استقلال رأی خود را حفظ کرده است. در موارد بسیاری به دیگر اندیشمندان بزرگ ایراد و اشکال میکند.
[۵۱] برای نمونه: شوارق الالهام، لاهیجی ، عبدالرزاق،ج۵، ص ۱۱۲،۱۳۴،۲۴۵،۲۴۶؛
[۵۲] گوهرمراد، لاهیجی ، عبدالرزاق ،ص ۶۰۸؛ ۴۶۳،۴۷۳،۱۳۳و...
با این حال، او دلبستگی فراوان به ابن سینا و وابستگی فکری به اندیشه مشاء دارد.

۴.۳ - برخورداری از گرایشها و تفکرات عرفانی

فیاض به شدت متأثر از از عرفا و تعالیم آنهاست و تأثیر معارف عرفانی و صوفیانه، بر تحلیلها و تقریرهای وی از مسائل کلامی، در مواضع متعددی مشاهده میشود. برای نمونه میتوان به تحلیلهای وی در بحث «غرض از بعثت انبیا» و یا بحث از «فلسفه احکام» اشاره کرد.
[۵۳] گوهر مراد، لاهیجی ، عبدالرزاق ،ص ۳۶

به دیدگاه فیاض، راه به سوی خدا به دو راه ظاهر و باطن تقسیم میشود: الف: راه ظاهر که طریق استفاده از برهان و استدلال است و عقل، خود در آن استقلال داشته و غایت آن، معرفت و علم به خداوند است. دو علم حکمت و کلام به جهت تحصیل این غایت تدوین شده اند.
ب: راه باطن، که همان سیر و سلوک باطنی و معنوی است و غایت آن، وصول حقیقی به خداوند متعال و فانی شدن از هر چه غیر اوست و باقی بودن بدوست. غرض از بعثت انبیا و رسل، هدایت مردم بدون طریق بوده است. به نظر فیاض، حقیقت تصوف، چیزی جز سلوک همین راه باطن نیست.
[۵۴] گوهر مراد، لاهیجی ، عبدالرزاق ،ص ۳۷-۳۸

از منظر فیاض، طریقه اشراق نیز مثل تصوف، طریقه سلوک راه باطن است. میتوان گفت طریقه اشراق در واقع همان طریق تصوف است؛ جز اینکه تصوف در برابر تکلم است و اشراق در برابر حکمت.
[۵۵] گوهر مراد، لاهیجی ، عبدالرزاق، ص ۴۰

خاتمه کتاب گوهر مراد را به بیان طرق سیر و سلوک و تهذیب اخلاق اختصاص داده است. این امر خارج از روش معمول کتب کلامی است.
به نظر لاهیجی سلوک راه باطن به دو طریق ممکن است: ۱. طریق حکمت: تهذیب اخلاق است و غایت سعی حکمای اشراق به شمار میرود. ۲. طریق شرع: محافظت بر اخلاص و تقواست و غایت مجاده صوفیه و عرفا محسوب میشود.
به نظر فیاض هر دو طریق به حسب حقیقت و غایت، یک چیز است.
[۵۶] گوهر مراد، لاهیجی ، عبدالرزاق، ص ۶۶۵

تبیین ها و گرایش های عرفانی، در کتاب گوهر مراد بسی بیشتر از شوارق و سرمایه ایمان است؛ از همین رو میتوان گفت گوهر مراد رویکرد کلام فلسفی-عرفانی دارد. سرمایه ایمان در قالب کلم فلسفی محض تدوین شده و شوارق الالهام با فلسفه کلامی است.

۴.۴ - تسامح و تساهل در نقل و نقد روایات

فیاض در برخورد با روایت، مواجهه بسیار متسامحانه ای داشته و در واقع احادیث را بدون هیچگونه سنجش متنی یا سندی بکار میبرد. برای نمونه لاهیجی در بحث از حدوث نفس به احادیث «الارواح جنود مجنده، فما تعارف منها ائتلف و ما تناکر منها اختلف» و «خلق الله الارواح قبل الابدان بالفی عام» و تنافی معنای ظاهر از آنها با معارف فلسفی اشاره کرده و در توجیه آنها تأویلاتی را ذکر میکند؛ اما به هیچ وجه متعرض بحث سندی و سنجش آن نمیشود.
[۵۷] گوهر مراد، لاهیجی ، عبدالرزاق،ص ۱۷۱

این در حالی است که در کتب کلام نقلی، مؤلفان نوعاً محدث نیز بوده اند و به نقل و ذکر سند و بررسی آنها توجه داشته اند. مجلسی (م۱۱۱۰) از متکلمانی است که اخبار را با دقت مضاعفی هم در متن حدیث و هم در سلسله سند آن نقل میکند.
[۵۸] بحار الانوار، مجلسی، محمد باقر،ج ۵۸، ص ۱۴۴؛

حتی متکلمان عقل‌گرایی مانند شیخ مفید(م۴۱۳) و سید مرتضی (م ۴۳۶) روایات مذکور را با وسواس نقل و نقد میکنند و به ضعف سندی و دلالی آنها تصریح کرده اند.
[۵۹] المسائل السرویه، ص ۵۲؛
[۶۰] رسائل الشریف المرتضی، سید مرتضی ، ج۴، ص ۳۰

به همین جهت، میرزا عبدالله افندی در ریاض العلماء، لاهیجی را به نداشتن بصیرت در علوم نقلی متصف کرده است.
[۶۱] ریاض العلماء،میرزا عبدالله افندی، ج ۳، ص ۱۱۴
این کلام را دیگران برنتافته اند و آن را حمل بر معاندت میرزا عبدالله با اهل حکمت و فلسفه کرده اند.
[۶۲] طبقات اعلام الشیعه، شیخ آقابزرگ طهرانی،ج۵، ص ۳۱۹؛
[۶۳] یادنامه حکیم لاهیجی،قاضی طباطبائی، ص ۲۴؛
[۶۴] مفاخر اسلام، علی دوانی،ج۷، ص ۲۸



دیوان شعر فیاض از آثار مهم ادبی-عرفانی وی است. تذکره نویسان عهد صفوی طبع شعر او را ستوده اند. تذکره مخزن الغرائب میگوید «در شاعری نیز دستگاه قوی داشته و وی را معنی خاص بسیار است.»
[۶۵] تذکره مخزن الغرائب،هاشمی سندیلوی، ج۴، ص ۴۸۸
وی در سبک هندی شعر میگفته است. دیوان شعر او دوازده هزار بیت دارد.
[۶۶] دیوان فیاض لاهیجی، لاهیجی، عبدالرزاق ، ص ۲۳ از مقدمه امیر بانوی کریمی

بسیاری از اشعار او مدیحه و در منقبت ائمه است. بیشترین این مدایح به امام علی اختصاص دارد.
[۶۷] دیوان فیاض لاهیجی، لاهیجی، عبدالرزاق ،ص ۲۴ از مقدمه امیر بانوی کریمی
از مشخصات آشکار اشعار فیاض بهره گیری، وی از بسیاری از اصطلاحات فلسفی و کلامی در آنهاست.
[۶۸] دیوان فیاض لاهیجی، لاهیجی، عبدالرزاق ،ص ۲۷ از مقدمه امیر بانوی کریمی

همچنین میان فیض و فیاض مکتوباتی منظوم رد و بدل شده است.
[۶۹] نامه فیض در: دیوان ملامحمد محسن فیض کاشانی، ج۲، ص ۱۰۲۳ غزل شماره ۶۴۸
[۷۰] نامه فیاض در: دیوان فیاض لاهیجی، ص ۷۸۴، غزل شماره ۶۹۴
مثنوی سام و بهرام از دیگر آثار منظوم وی است. این اثر منظومه ای عرفای است که ضمن روایت داستانی اجتماعی، سیاسی و تاریخی دارای صبغه ای عرفانی-فلسفی است و عشق الهی و حب به ائمه در آن دیده میشود.
[۷۱] منظومه سام و بهرام لاهیجی،لاهیجی، عبدالرزاق، ص ۱۴، از مقدمه نوایی، ملک زاده



گوهر مراد سرمایه ایمان شوارق الالهام


۱. فلاسفة الشیعة حیاتهم و آراءهم، عبدالله نعمه ،ص ۳۲۸
۲. اعلام الشیعة، مهاجر ،ج۲، ص ۸۱۸
۳. بنگرید به: تذکره نتایج الافکار، گوپاموی،ص ۵۷۸
۴. ، تذکره نصرآبادی،میرزا محمدطاهر نصرآبادی، ص ۵۶
۵. ریحانة الادب، محمدعلی مدرس تبریزی، ج ۴، ص ۳۶۱
۶. ح فیاض لاهیجی و اندیشه های کلامی او، حمید عطایی نظری،ص ۲۳؛
۷. بنگرید به : دیوان فیاض لاهیجی، لاهیجی، عبدالرزاق، ص ۹ از مقدمه و ص ۸۰۵
۸. مستدرکات أعیان الشیعة، سید مجسن امین ، ج ۳، ص ۴۳
۹. شوارق الالهام،عبدالرزاق لاهیجی، ج ۵، ص ۳۰۹؛ گوهر مراد، عبدالرزاق لاهیجی ،ص ۶۵۷
۱۰. اعیان الشیعه، سید محسن امین،ج ۹، ص ۱۸۹؛>/ref>معجم المؤلفین، عمر کحاله،ج ۹، ص ۸۸
۱۱. اعیان الشیعه، سید محسن امین،ج ۹، ص ۱۸۹؛
۱۲. الذریعة، آقا بزرگ طهرانی،ج ۴۷ ص ۸۴؛
۱۳. طبقات اعلام الشیعة، آقا بزرگ تهرانی، ج ۵، ص۳۱۹
۱۴. ریحانة الادب، مدرس تبریزی،ج ۴۷ ص ۳۶۳؛
۱۵. اعیان الشیعة، سید محسن امین،،ج۲، ص ۱۷۶،
۱۶. الذریعة، ج۱۷، آقا بزرگ تهرانی ، ص ۱۸۳؛
۱۷. مفاخر اسلام، دوانی، علی،ج۷، ص ۳۵
۱۸. فیاض لاهیجی و اندیشه های کلامی او، حمید عطایی نظری ،ص ۲۶
۱۹. روضات الجنات، میرزا محمدباقر خوانساری، ج ۴، ص ۱۱
۲۰. طبقات اعلام الشیعه، آقا بزرگ تهرانی،ج ۵، ص ۳۱۹؛
۲۱. مفاخر اسلام، علی دوانی،ص ۴۱
۲۲. ریحانة الادب، محمدعلی مدرس تبریزی،ج ۴، ص ۳۶۳
۲۳. مفاخر اسلام، علی دوانی ص ۴۲
۲۴. ریاض العلماء و حیاض الفضلاء،افندی اصفهانی، ج ۳، ص ۱۱۴
۲۵. آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، آشتیانی ، میرزا مهدی، ج ۱، ص ۲۸۹؛
۲۶. فیلسوف شیرازی در هند، ثبوت،ص ۲۳۶
۲۷. فیاض لاهیجی و اندیشه های کلامی او، حمید عطایی نظری ،ص ۲۴
۲۸. اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج ۷، ص ۴۷۰
۲۹. دیوان فیاض لاهیجی، لاهیجی ، عبدالرزاق ، ص ۹ از مقدمه
۳۰. شوارق الالهام، لاهیجی، عبدالرزاق ،ج ۳، ص ۱۸۹
۳۱. الکلمة الطیبة، ص ۱۲۳
۳۲. تذکرة نتایج الافکار، گوپاموی،ص ۵۷۸
۳۳. صاحب ریاض المحدثین مدرسه حضرت معصومه را مدرسه ای کوچک واقع در محل فعلی مدرسه فیضیه معرفی کرده است. ریاض المحدثین، ص ۳۷۴
۳۴. میرزا عبدالله افندی، ریاض العلماء، ج۳، ص ۱۱۴
۳۵. ریاض العلماء و ..، ج۳، ص ۱۱۴؛ خوانساری، روضات الجنات، ج ۴، ص ۱۹۷
۳۶. شیخ آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج۵، ص ۳۱۹؛
۳۷. میرزا عبدالله افندی، همان، ص ۱۱۴؛
۳۸. سید جلال الدین آشتیانی، منتخابی از آثار حکمای الهی ایران، ج ۱، ص ۳۱۶
۳۹. روضاتی، دومین دو گفتار، ص ۱۰-۱۶
۴۰. فیاض لاهیجی و اندیشه های کلامی او،حمید عطایی نظری ص ۲۷
۴۱. قمی، شرح الاربعین، ص ۲۷-۳۰ از مقدمه دکتر حبیبی
۴۲. آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج ۳، ص ۷۳
۴۳. ریاض العلماء، افندی اصفهانی،ج ۲، ص ۳۴؛
۴۴. فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی، ج۴، ص ۲۴۹
۴۵. شوارق الالهام، لاهیجی ، عبدالرزاق ، ج ۵، ص ۳۴۲
۴۶. شوارق الالهام، لاهیجیف عبدالرزاق ،ج۵، ص ۳۴۲
۴۷. ماجرا در ماجرا،علیرضا ذکاوتی قراگزلو، ص ۸۴
۴۸. منتخابی از آثار حکمای الهی ایران،سید جلال الدین آشتیانی، ج ۱، ص ۳۱۶
۴۹. مقدمه بر شواهد الربوبیه، سید جلال الدین آشتیانی،ص ۸۳
۵۰. منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، سید جلال الدین آشتیانی،ج۱، ص ۳۱۶
۵۱. برای نمونه: شوارق الالهام، لاهیجی ، عبدالرزاق،ج۵، ص ۱۱۲،۱۳۴،۲۴۵،۲۴۶؛
۵۲. گوهرمراد، لاهیجی ، عبدالرزاق ،ص ۶۰۸؛ ۴۶۳،۴۷۳،۱۳۳و...
۵۳. گوهر مراد، لاهیجی ، عبدالرزاق ،ص ۳۶
۵۴. گوهر مراد، لاهیجی ، عبدالرزاق ،ص ۳۷-۳۸
۵۵. گوهر مراد، لاهیجی ، عبدالرزاق، ص ۴۰
۵۶. گوهر مراد، لاهیجی ، عبدالرزاق، ص ۶۶۵
۵۷. گوهر مراد، لاهیجی ، عبدالرزاق،ص ۱۷۱
۵۸. بحار الانوار، مجلسی، محمد باقر،ج ۵۸، ص ۱۴۴؛
۵۹. المسائل السرویه، ص ۵۲؛
۶۰. رسائل الشریف المرتضی، سید مرتضی ، ج۴، ص ۳۰
۶۱. ریاض العلماء،میرزا عبدالله افندی، ج ۳، ص ۱۱۴
۶۲. طبقات اعلام الشیعه، شیخ آقابزرگ طهرانی،ج۵، ص ۳۱۹؛
۶۳. یادنامه حکیم لاهیجی،قاضی طباطبائی، ص ۲۴؛
۶۴. مفاخر اسلام، علی دوانی،ج۷، ص ۲۸
۶۵. تذکره مخزن الغرائب،هاشمی سندیلوی، ج۴، ص ۴۸۸
۶۶. دیوان فیاض لاهیجی، لاهیجی، عبدالرزاق ، ص ۲۳ از مقدمه امیر بانوی کریمی
۶۷. دیوان فیاض لاهیجی، لاهیجی، عبدالرزاق ،ص ۲۴ از مقدمه امیر بانوی کریمی
۶۸. دیوان فیاض لاهیجی، لاهیجی، عبدالرزاق ،ص ۲۷ از مقدمه امیر بانوی کریمی
۶۹. نامه فیض در: دیوان ملامحمد محسن فیض کاشانی، ج۲، ص ۱۰۲۳ غزل شماره ۶۴۸
۷۰. نامه فیاض در: دیوان فیاض لاهیجی، ص ۷۸۴، غزل شماره ۶۹۴
۷۱. منظومه سام و بهرام لاهیجی،لاهیجی، عبدالرزاق، ص ۱۴، از مقدمه نوایی، ملک زاده



• عبدالرزاق فیاض لاهیجی، گوهر مراد،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۳ • عبدالرزاق لاهیجی، شوارق الالهام • لاهیجی، دیوان فیاض لاهیجی، • حمید عطایی نظری، فیاض لاهیجی و اندیشه های کلامی او • زین العابدین قربانی لاهیجی، مقدمه بر گوهر مراد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۳ • ي‌ادن‌ام‌ه‌ ح‌ك‌ي‌م‌ لاه‌ي‌ج‌ي‌ م‌ج‌م‌وع‌ه‌ س‌خ‌ن‌ران‌ي‌ه‌ا و م‌ق‌الات‌، ت‌ه‌ران‌،وزارت‌ ف‌ره‌ن‌گ‌ و ارش‌اد اس‌لام‌ي‌، س‌ازم‌ان‌ چ‌اپ‌ و ان‌ت‌ش‌ارات‌ ، ۱۳۷۴ • علی دوانی، مفاخر اسلام، ج۷، مرکز فرهنگی قبله، تهران، ۱۳۷۲، • عبدالله نعمه، فلاسفة الشیعة حیاتهم و آراءهم • المهاجر، اعلام الشیعة • گوپاموی، تذکره نتایج الافکار • میرزا محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی • امین، مستدرکات أعیان الشیعة، • آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، • همو، طبقات اعلام الشیعة • میرزا محمدباقر خوانساری، روضات الجنات، ج ۴، • محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب • افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج ۳، • آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج ۱، • ثبوت، فیلسوف شیرازی در هند، • روضاتی، دومین دو گفتار، • سید جلال الدین آشتیانی، مقدمه بر شواهد الربوبیه،



جعبه ابزار