• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عبدالله بیضاوی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



بیضاوی، عبدالله بن عمربن محمد، مکنّی به ابوالخیر و ابوسعید و ملقب به ناصرالدین، قاضی، فقیه شافعی، مفسر و متکلم اشعری قرن هفتم است.




تاریخ دقیق تولد او معلوم نیست.
تنها ابن حبیب دمشقی در دره الاسلاک او را در زمان وفات صدساله دانسته است؛ ولی از آن‌جا که در سال وفات او نیز اختلاف هست، از این نقل بدرستی نمی‌توان زمان تولد او را به دست آورد.
[۱] عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، ج۱، مقدمه قره داغی، ص۵۴، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).




در بیضای فارس، در خانواده ای اهل علم و قضا متولد شد.
پدرش، امام الدین عمربن محمد بیضاوی، نیز فقیه و قاضی القضات شیراز و، در عهد ابوبکربن سعد، از اتابکان فارس و حاکم سلجوقی شیراز (۶۲۳ـ ۶۵۸)، قاضی الممالک ولایت فارس بود.
پدربزرگ او، فخرالدین علی بیضاوی، نیز منصب قاضی القضاتی داشته است.
بیضاوی بیشترین تحصیل خود را نزد پدر انجام داد.
وی نسب علمی خویش را تا پیامبر اکرم می‌رساند و، چنانکه خود برمی شمارد، جدّ پدریش با دو واسطه (محمودبن ابی المبارک بغدادی از ابی منصور سعیدبن محمدبن عمر الرزاز) از محضر ابی حامد محمد غزالی (متوفی ۵۰۵) کسب علم کرده است.
[۲] مقدمه قره داغی، ص ۵۱، ج۱، ص۱۸۴، عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).
[۳] مقدمه قره داغی، ص ۵۸، ج۱، ص۱۸۴، عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).

جز پدر، از دیگر اساتید بی واسطه او اطلاع روشنی در دست نیست.



برخی نام تنی چند از استادان و شاگردان احتمالی او را آورده اند،
[۴] عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، ج۱، مقدمه قره داغی، ص۶۱ـ ۶۸، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).
اما این گفته کازرونی درسلّم السموات که «بیضاوی صحبت خواجه نصیر طوسی و سهروردیِ عارف را درک کرده است» نامحتمل می‌نماید.
[۵] عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، ج۱، مقدمه قره داغی، ص۶۴ـ ۶۵، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).




وی در حوالی ۶۷۸، به فرمان اباقاخان، فرزند ارشد و جانشین هلاکو، قاضی الممالک فارس شد.
پس از مرگ اباقاخان در ۶۸۰، منصب قضای شیراز را نیز کسب کرد.
بنا به برخی روایات ، وی پس از شش ماه ، این مقام را به مجدالدین اسماعیل بن یحیی (متوفی ۷۵۶)، جوانی از خاندان متنفذ فالی (بالی)، واگذار کرد؛ اما در عهد ارغون خان (حک: ۶۸۳ـ۶۹۰)، قاضیِ موطن خود شد.
در شرح چگونگی اهدای تفسیر انوار التنزیل به ارغون خان و دریافت مقام قضا از وی به عنوان پاداش حکایاتی آمده است
[۶] محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۵، ص۱۳۴ـ ۱۳۵، چاپ اسداللّه اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
که بر آن‌ها نمی‌توان چندان اعتماد کرد
[۷] نامه دانشوران ناصری، قم (تاریخ مقدمه ۱۳۳۸ ش)، ج۱، ص۱۳۹ـ۱۴۰.
بویژه آن‌که حاجی خلیفه
[۸] ج۱، ستون ۱۸۷، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
پاره ای از این وقایع را نه در شیراز بلکه در تبریز و درباره حاکم آن شهر نقل می‌کند.



بیضاوی سالهای آخر عمر خود را در تبریز گذراند.
علت مهاجرت وی از شیراز بدرستی معلوم نیست.
ماجرای مشهوری در شرح کیفیت ورود بیضاوی به تبریز آمده است که بنابر آن، وی ناشناس در مجلس درسی شرکت کرد و ماهرانه به پرسش استاد، که همه شاگردان از حلّ آن فرو مانده بودند، پاسخ گفت و سبب حیرت و تجلیل استاد از وی گردید.
در پایان ماجرا، بیضاوی به استاد می‌گوید که وی در طلب قضا به تبریز آمده است،
[۹] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۸، ص۱۵۸، چاپ محمود محمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶.
اما هیچ مدرکی در دست نیست که وی در تبریز هم این منصب را به دست آورده باشد.
در تبریز گویا مدتی از مصاحبت و ملازمت شیخ محمد کیخانی (کحتائی) برخوردار بوده و به وی ارادت بسیار می‌ورزیده است، تا آن‌جا که بنا به وصیتش او را در قبرستان چرنداب در کنار قبر شیخ خود به خاک سپردند.
[۱۰] ج ۱، ستون ۱۸۷، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۱] محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۵، ص۱۳۵ـ۱۳۶، چاپ اسداللّه اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.




تاریخ وفات بیضاوی سخت مورد اختلاف است؛ نخستین منابع نزدیک به زمان او سالِ ۶۸۵ را ذکر کرده اند.
[۱۲] خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۳۷۹، ج ۱۷، چاپ دوروتیا کرافولسکی، ویسبادن ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۳] ابن کثیر، البدایه والنهایه فی التاریخ، ج۱۳، ص۳۰۹، قاهره ۱۳۵۱/۱۹۳۲.
[۱۴] ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، ج۵، ص۳۹۲، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.

کسانی هم تاریخهای ۶۹۱ و ۶۹۲ را گفته اند.
[۱۵] عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآه الجنان و عبره الیقظان، ج۴، ص۱۶۵، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
[۱۶] عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیه، ج۱، ص۱۳۶، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۱۷] پانویس ۲، عبدالوهاب بن علی سبکی، ج۸، ص۱۵۷، طبقات الشافعیه الکبری، چاپ محمود محمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶.

برخی نیز به سالهای ۷۰۸، ۷۱۰، ۷۱۶ و ۷۱۹ اشاره کرده اند.
خفاجی (متوفی ۱۰۶۹)، از شارحان تفسیر بیضاوی ، سال ۷۱۹ را معتمد می‌داند.
[۱۸] ج ۱، مقدمه قره داغی ص۵۶، عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).

شواهدی چند یکی از چهارتاریخ اخیر را تأیید می‌کند؛ از جمله، مکاتبه ای که میان بیضاوی و علاّمه حلّی (متوفی ۷۲۶) درباره یکی از مسائل قواعدالاحکام صورت گرفته است،
[۱۹] عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۱، ص۳۸۲ـ۳۸۳، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
[۲۰] محسن امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۴۰۱، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و از آن‌جا که محتملترین تاریخ تألیف قواعد، ۶۹۹ است، این نامه‌ها می‌بایست پس از آن تاریخ نگاشته شده باشند.
خوانساری
[۲۱] محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۲، ص۲۸۱، چاپ اسداللّه اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
هم خاطرنشان کرده است که مقام و منزلت علاّ مه حلّی نزد سلطان محمد خدابنده از تمامی علمای آن زمان، از جمله بیضاوی، قاضی عضدالدین ایجی، محمدبن محمود آملی (صاحب نفائس الفنون) و مولی بدرالدین شوشتری برتر بود.
این مسئله که چندان نادرست به نظر نمی‌آید، یقیناً پس از گرویدن سلطان به مذهب تشیع در ۷۱۰ بوده است و نشان می‌دهد که بیضاوی دست کم اندکی پس از این سال زنده بوده است.
هر چند شواهدی از این دست، احتمال فوت او را در سالهای بعد از ۷۱۰ تقویت می‌کند، بسیار بعید می‌نماید که نزدیکترین منابع زمانی به خود بیضاوی، در سال وفات او حدود سی سال اشتباه کرده باشند.
همچنین، معقول نیست که صفدی (متولد ۶۹۶) در زمان وفات بیضاوی حدوداً بیست ساله بوده باشد، اما وفات او را یازده سال قبل از تولد خود ثبت کرده باشد.



آثار علمی بیضاوی نشانه دانش فراگیر و دائره المعارفی اوست.
موضوعات این آثار که عموماً اصیل نیست و از نوشته های دیگران مایه گرفته، منطق ، فقه ، اصول فقه ، تفسیر قرآن ، کلام و عقاید ، تاریخ ، هیئت و نحو است و شمار آن‌ها بالغ بر بیست است؛ گو اینکه بیشترشان امروزه در دست نیست.
تفسیر بیضاوی یکی از آقار ارزشمند اوست.
دیگر آثار باقی‌مانده او از این قرار است: الغایه القصوی فی درایه الفتوی '.
مهمترین کتاب فقهی اوست که در حقیقت ملخّص وسیط غزالی است.
علی محیی الدین قره داغی آن را با مقدمه ای مفصل، تصحیح و چاپ کرده است.
شروحی بر این کتاب نوشته شده است که نام هشت شرح آن در مقدمه مصحح آمده است
[۲۲] ج ۱، قره داغی، ج ۱، ص ۱۴۰ـ۱۴۲، عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).
منهاج الوصول فی معرفه علم الاصول.
مختصری است از الحاصل من المحصولِ ارموی (وفات ۶۵۶) که بارها همراه با شرح یا بدون شرح به چاپ رسیده است.
بیضاوی خود آن را شرح کرده
[۲۳] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین والنحاه، ج۲، ص۵۰، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
و علاوه بر آن نام بیش از سی شرح و تعلیقه دیگر بر این کتاب در دست است که برخی از آن‌ها به چاپ رسیده است
[۲۴] ج ۲، ستون ۱۸۷۸ـ۱۸۸۰، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۲۵] ج ۲، ستون ۵۸۹ ـ۵۹۰، اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱ـ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۳ـ۴، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
طوالع الانوار در کلام و اصول دین .
این کتاب به همراه شرح علامه شمس الدین محمود اصفهانی (وفات ۷۴۹) و حواشی میرسیّد شریف جرجانی (وفات ۸۱۶) بر آن در استانبول (۱۳۰۵) به چاپ رسیده است.
[۲۶] عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، ج۱، مقدمه قره داغی، ص۷۶، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).

حاجی خلیفه نام هجده شرح آن را آورده است
[۲۷] ج۲، ستون ۱۱۱۶ـ۱۱۱۷، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.

نظام التواریخ، تنها کتاب فارسی بیضاوی است که در آن تاریخ جهان از زمان آدم علیه‌السلام تا ۶۷۴ بیان شده است.
مؤلف در این کتاب تاریخ انبیا ، خلفا ، خلافت امویان ، عباسیان و حوادث سلسله های صفاریان ، سامانیان ، غزنویان ، دیلمیان ، سلجوقیان ، سلغریان ( اتابکان فارسخوارزمشاهیان و مغولان را بازگو می‌کند.
[۲۸] ج ۲، ستون ۱۹۵۹، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.

این متن فارسی همراه با توضیحاتی از سید منصور به اردو ، در حیدرآباد (۱۹۳۰میلادی) به چاپ رسیده است.
در انتساب آن به بیضاوی، تنها مؤلف ریحانه الادب به نقل از قاموس الاعلام تردید کرده است
[۲۹] محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، ج۱، ص۳۰۶، تهران ۱۳۶۹ ش.
که موجّه نمی‌نماید.
لبّ الالباب فی علم الاعراب، مختصری است از کافیه ابن حاجب (متوفی ۶۴۶) در علم نحو .
حاجی خلیفه از سه شرح آن نام می‌برد،
[۳۰] ج۲، ستون ۱۵۴۶، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
که از آن میان شرح خواجه محمدبن پیرعلی معروف به برکلی یا بِرگوی (متوفی ۹۸۱) معروف به امتحان الاذکیاء است
[۳۱] ج ۱، ستون ۶۱۰، یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه والمعربه، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
رساله فی موضوعات العلوم و تعاریفها،
[۳۲] اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج۱، ص۴۶۳، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
که نسخه ای از آن باقی مانده
[۳۳] عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، ج۱، مقدمه قره داغی، ص۸۶، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).
و شامل مباحثی است در باب تعاریف و موضوعات علوم ادبی ، طبیعی ، هندسه ، موسیقی ، حساب و اخلاق .



در فهرستها و کتب تراجم ، آثار دیگری نیز از بیضاوی نام برده شده که اکنون از آن‌ها اثری در دست نیست.
این آثار عبارت‌اند از: تحفه الابرار فی شرح مصابیح السنّه
[۳۴] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۸، ص۱۵۷، چاپ محمود محمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶.
شرحی است بر مصابیح السنه فَرّاء بَغَوی در موضوع حدیث.
شرح المطالع، شرحی است بر مطالع الانوار فی الحکمه و المنطق تألیف سراج الدین ارموی (متوفی ۶۸۲).
شرح التنبیه، شرحی است بر التنبیه، اثر امام ابی اسحاق شیرازی (متوفی ۴۷۶) در موضوع فقه .
شرح منهاج الوصول شرحی است بر منهاج الوصول، اثر خود مؤلف، در موضوع اصول فقه که گویا کامل نبوده است.
شرح المنتخب فی اصول الفقه، برخی احتمال داده‌اند که این کتاب همان منهاج الاصول باشد؛ شرح المحصول، شرحی است بر المحصول فی اصول الفقه غزالی و بعید نیست که با کتاب پیشین یکی باشد.
مرصاد الافهام الی مبادی الاحکام. شرحی مَزجی است بر منتهی السؤل و الامل الی علمی الاصول و الجدل، تألیف ابن حاجب .
برخی آن را شرح مختصر ابن حاجب در اصول خوانده اند
[۳۵] خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۳۷۹، ج ۱۷، چاپ دوروتیا کرافولسکی، ویسبادن ۱۴۰۲/۱۹۸۲.

مصباح الارواح. تلخیصی است از دیگر کتاب کلامی خودِ وی با عنوانِ طوالع الانوار؛ الایضاح فی اصول الدین؛ منتهی المُنی فی شرح اسماءالله الحسنی.
بیضاوی در اواخر تفسیرش بر سوره حشر از این کتاب خود یاد می‌کند؛ شرح الکافیه. که شرح کافیه ابن حاجب در نحو است و نامحتمل نیست که همان لب الالباب فی علم الاعراب باشد، بویژه از آنرو که صفدی و سیوطی از شرح الکافیه نام برده اند، اما از لب الالباب سخنی نگفته اند؛ مختصر فی الهیئه.برخی رساله ای منتسب به بیضاوی به نام منازل القمر را بخشی از این کتاب دانسته اند؛ شرح الفصول.شرحی است بر فصول خواجه نصیر طوسی در هیئت ؛ التهذیب و الاخلاق. از آن با نام تهذیب الاخلاق فی التصوف یاد کرده است.
[۳۶] ابن کثیر، البدایه والنهایه فی التاریخ، ج۱۳، ص۳۰۹، قاهره ۱۳۵۱/۱۹۳۲.
[۳۷] ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، ج۵، ص۳۹۲ـ۳۹۳، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۳۸] اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج۱، ص۴۶۳، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۳۹] محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۵، ص۱۳۵، چاپ اسداللّه اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
[۴۰] محمد زحیلی، القاضی البیضاوی، ج۱، ص۱۷۷، دمشق ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۴۱] ج ۲، ستون ۱۷۰۴ـ۱۷۰۵، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۴۲] ج ۲، ستون ۱۸۵۴، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۴۳] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین والنحاه، ج۲، ص۵۰، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
[۴۴] خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۳۷۹، ج ۱۷، چاپ دوروتیا کرافولسکی، ویسبادن ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۴۵] عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، ج۱، مقدمه قره داغی، ص۸۴ ـ ۸۵، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).

جز این آثار، برخی از جمله بغدادی و کتبی سه کتاب الارشاد فی الفقه، التبصره فی الفقه و التذکره فی الفروع را به بیضاوی نسبت داده‌اند که صحیح نیست.
این سه کتاب تألیف قاضی القضات ابی بکر محمدبن احمدبیضاوی است.
[۴۶] عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، ج۱، مقدمه قره داغی، ص۹۵ـ۹۶، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).

قره داغی در مقدمه خود، به نقل از ابن شاکر کتبی، کتاب تفسیری به نام العین را نیز از آن بیضاوی می‌داند.
[۴۷] عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، ج۱، مقدمه قره داغی، ص۷۸، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).




(۱) علاوه بر قرآن.
(۲) ابن عاشور، التفسیر و رجاله، تونس ۱۹۶۶.
(۳) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۴) ابن کثیر، البدایه والنهایه فی التاریخ، قاهره ۱۳۵۱/۱۹۳۲.
(۵) عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیه، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۶) عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
(۷) محسن امین، اعیان الشیعه، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۸) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱ـ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۳ـ۴، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۹) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۰) محمدحسن بکائی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم، ج ۹، تهران ۱۳۷۷ ش.
(۱۱) عبدالله بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، چاپ عبدالقادر عرفان العشا حسونه، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.
(۱۲) عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).
(۱۳) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۴) محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، چاپ اسداللّه اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
(۱۵) محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، بیروت (بی تا).
(۱۶) ابراهیم بن عبدالله رفیده، النحو و کتب التفسیر، بنغازی ۱۹۸۲.
(۱۷) محمد زحیلی، القاضی البیضاوی، دمشق ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۸) محمودبن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت (بی تا).
(۱۹) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، چاپ محمود محمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶.
(۲۰) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه والمعربه، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۲۱) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین والنحاه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
(۲۲) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج ۱۷، چاپ دوروتیا کرافولسکی، ویسبادن ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۲۳) محسن عبدالحمید، الرازی مفسّراً، بغداد ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
(۲۴) محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، قاهره (بی تا)، چاپ افست تهران (بی تا).
(۲۵) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۲۶) نامه دانشوران ناصری، قم (تاریخ مقدمه ۱۳۳۸ ش).
(۲۷) عبداللّه بن احمدنسفی، تفسیرالقرآن الجلیل المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت (بی تا).
(۲۸) عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآه الجنان و عبره الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.


 
۱. عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، ج۱، مقدمه قره داغی، ص۵۴، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).
۲. مقدمه قره داغی، ص ۵۱، ج۱، ص۱۸۴، عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).
۳. مقدمه قره داغی، ص ۵۸، ج۱، ص۱۸۴، عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).
۴. عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، ج۱، مقدمه قره داغی، ص۶۱ـ ۶۸، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).
۵. عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، ج۱، مقدمه قره داغی، ص۶۴ـ ۶۵، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).
۶. محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۵، ص۱۳۴ـ ۱۳۵، چاپ اسداللّه اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
۷. نامه دانشوران ناصری، قم (تاریخ مقدمه ۱۳۳۸ ش)، ج۱، ص۱۳۹ـ۱۴۰.
۸. ج۱، ستون ۱۸۷، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۹. عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۸، ص۱۵۸، چاپ محمود محمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶.
۱۰. ج ۱، ستون ۱۸۷، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۱۱. محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۵، ص۱۳۵ـ۱۳۶، چاپ اسداللّه اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
۱۲. خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۳۷۹، ج ۱۷، چاپ دوروتیا کرافولسکی، ویسبادن ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۱۳. ابن کثیر، البدایه والنهایه فی التاریخ، ج۱۳، ص۳۰۹، قاهره ۱۳۵۱/۱۹۳۲.
۱۴. ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، ج۵، ص۳۹۲، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۱۵. عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآه الجنان و عبره الیقظان، ج۴، ص۱۶۵، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
۱۶. عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیه، ج۱، ص۱۳۶، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۱۷. پانویس ۲، عبدالوهاب بن علی سبکی، ج۸، ص۱۵۷، طبقات الشافعیه الکبری، چاپ محمود محمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶.
۱۸. ج ۱، مقدمه قره داغی ص۵۶، عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).
۱۹. عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۱، ص۳۸۲ـ۳۸۳، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
۲۰. محسن امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۴۰۱، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۱. محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۲، ص۲۸۱، چاپ اسداللّه اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
۲۲. ج ۱، قره داغی، ج ۱، ص ۱۴۰ـ۱۴۲، عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).
۲۳. عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین والنحاه، ج۲، ص۵۰، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
۲۴. ج ۲، ستون ۱۸۷۸ـ۱۸۸۰، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۲۵. ج ۲، ستون ۵۸۹ ـ۵۹۰، اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱ـ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۳ـ۴، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۲۶. عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، ج۱، مقدمه قره داغی، ص۷۶، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).
۲۷. ج۲، ستون ۱۱۱۶ـ۱۱۱۷، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۲۸. ج ۲، ستون ۱۹۵۹، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۲۹. محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، ج۱، ص۳۰۶، تهران ۱۳۶۹ ش.
۳۰. ج۲، ستون ۱۵۴۶، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۳۱. ج ۱، ستون ۶۱۰، یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه والمعربه، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
۳۲. اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج۱، ص۴۶۳، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۳۳. عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، ج۱، مقدمه قره داغی، ص۸۶، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).
۳۴. عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۸، ص۱۵۷، چاپ محمود محمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶.
۳۵. خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۳۷۹، ج ۱۷، چاپ دوروتیا کرافولسکی، ویسبادن ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۳۶. ابن کثیر، البدایه والنهایه فی التاریخ، ج۱۳، ص۳۰۹، قاهره ۱۳۵۱/۱۹۳۲.
۳۷. ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، ج۵، ص۳۹۲ـ۳۹۳، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۳۸. اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج۱، ص۴۶۳، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۳۹. محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۵، ص۱۳۵، چاپ اسداللّه اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
۴۰. محمد زحیلی، القاضی البیضاوی، ج۱، ص۱۷۷، دمشق ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۴۱. ج ۲، ستون ۱۷۰۴ـ۱۷۰۵، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۴۲. ج ۲، ستون ۱۸۵۴، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۴۳. عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین والنحاه، ج۲، ص۵۰، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
۴۴. خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۳۷۹، ج ۱۷، چاپ دوروتیا کرافولسکی، ویسبادن ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۴۵. عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، ج۱، مقدمه قره داغی، ص۸۴ ـ ۸۵، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).
۴۶. عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، ج۱، مقدمه قره داغی، ص۹۵ـ۹۶، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).
۴۷. عبدالله بن عمر بیضاوی، الغایه القصوی فی درایه الفتوی '، ج۱، مقدمه قره داغی، ص۷۸، چاپ علی محیی الدین قره داغی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۸۰).




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیضاوی»، شماره۲۴۸۳.    



جعبه ابزار