• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عقاید توحیدی ماتریدیه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



توحید، به معنای یگانه دانستن خداوند و پایه‌ای‌ترین اصل اعتقادی در اسلام و مهم‌ترین شعار آن است. نخستین آموزه‌ای که پیامبر اسلام برای مردم بیان کرد، باور به خدای یکتا بود که با جمله «لا الٰه الا اللّٰه» ابراز می‌شود. تمام آموزه‌های اعتقادی، اخلاقی و فقهی اسلام به توحید باز می‌گردد. مسلمانان همه روزه در اذان و نماز به وحدانیت خداوند شهادت می‌دهند.



توحید در لغت از وحده به معنای تک بودن و انفراد آمده است و در اصطلاح به معنای ایمان به خدای یگانه و برای او شریک قرار ندادن است.
[۳] فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج۲، ص۲۸۳، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۱۰ ق، چاپ دوم.

تمام فرق اسلامی بر مسئله توحید تأکید بسیار داشته تا جایی که توحید را اولین و مهم‌ترین اصل از اصول دین قرار داده‌اند و حتی برخی علم کلام و علم اصول دین را علم توحید نامیده‌اند.
[۴] قاری، ملا علی، شرح الفقه الاکبر، ص۳۸، تحقیق مروان محمد الشعار، بیروت، دار النفایس، ۱۴۱۷ ق.



برخی آیات توحیدی، عبارت‌اند از:

• «و الهکم اله واحد لا اله الا هو»؛ «و خداى شما، خداوند يگانه‌اى است که غير از او معبودى نيست!».

• «انما الله اله واحد»؛ «خدا، تنها معبود يگانه است».

• «قل الله خالق کل شیی و هو الواحد القهار»؛ «خدا خالق همه چيز است؛ و اوست يکتا و پيروز!».

• «لا تتخذوا الهین اثنین انما هو اله واحد فایای فارهبون». «خداوند فرمان داده: «دو معبود (براى خود) انتخاب نکنيد؛ معبود (شما) همان خداى يگانه است؛ تنها از (کيفر) من بترسيد!».



برخی روایات توحیدی بدین قرار است:

• «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلي‌الله‌عليه‌وآله): التَّوْحِیدُ نِصْفُ الدِّین؛ توحید نصف دین است».

• «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلي‌الله‌عليه‌وآله): التوحید ثمن الجنة؛
[۱۰] طوسي، محمد بن حسن (شیخ طوسی)، الأمالی، ص۵۶۹، قم، انتشارات دارالثقافه، ۱۴۱۴ ه ق.
[۱۱] الشجری الجرجانی، المرشد بالله یحیی بن الحسین بن إسماعیل الحسنی، کتاب الأمالی وهی المعروفه بالأمالی الخمیسیه، ج۱، ص۵۵، تحقیق: محمد حسن اسماعیل‌، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ ه ق، چاپ اول.
توحید بهای بهشت است».

• «عَنِ النَّبِیِّ (صلي‌الله‌عليه‌وآله): قَالَ إِذَا قَالَ الْعَبْدُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ طَمَسَتْ مَا قَبْلَهَا مِنَ السَّیِّئَاتِ یَقُولُ [۸]     لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی مَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ عَذَابِی؛ پیامبر مکرم اسلام فرمودند: زمانی‌ که بنده بگوید: لا اله الا الله گناهان قبلی‌اش نابود شده و خداوند می‌فرماید: «لا اله الا الله» دژ من است و هر کس داخل این دژ شود، از عذاب من ایمن خواهد بود».

هر چند در بین شیعه و سنی در فروعات این مسئله اختلافاتی هست، ولی در اصل توحید با هم متفق‌القول هستند. ماتریدیه هم از این اصل مستثنی نبوده و توحید و مراتب آن را قائل‌اند.



توحید ذاتی عبارت است از نفی ترکیب از خدا و نفی تعدد از ذات باری‌تعالی که از نظر ماتریدیه، خدا از هرگونه شائبه جسمیت و جسمانیت مبراست و به هیچ وجه نمی‌توان آن را جسم دانست.
[۱۳] ماتریدی، ابومنصور، التوحید، ص۳۸، تحقیق: فتح الله خلیف، مصر – اسکندریه، دار الجامعات، بی‌تا.


۴.۱ - دیدگاه ماتریدیه

ماتریدیه می‌گویند: امر مرکب، ناگزیر اوصاف و اشکالی متفاوت همچون طویل بودن و یا مثلث بودن و... به خود می‌گیرد و اگر بگوییم ذات خداوند امری مرکب است باید بگوییم تمام این أشکال در ذات خداوند وجود دارد و این مستلزم اجتماع اضداد در ذات خدا و محال است و اگر بگوییم که تنها برخی از این اجزا در ذات خدا وجود دارد... این امر مستلزم قرار گرفتن خدا تحت قدرت غیر و از أمارات حدوث و مستلزم محال خواهد بود و حتی به نظر ماتریدیه ترکیب در خدا به توحید نوع دوم یعنی عدم تشریک برای خدا نیز ضربه می‌زند.

۴.۲ - دیدگاه نسفی

نسفی از بزرگان ماتریدیه در این زمینه می‌نویسد:

«کثرت اجزا و تبعیض و تجزیه بر خداوند محال است. زیرا در این صورت هر یک از اجزای آن از دو حال خارج نیستند:یا متصف به صفات کمال‌اند که در این صورت هر یک از اجزا حی و قادر و...هستند و در نتیجه هر یک خدای جداگانه خواهند بود و ناگزیر به خدایان متعدد منتهی می‌شوند و... و یا هر یک از اجزا به صفت کمال متصف نیستند که در این صورت به ضد اوصاف کمالی متصف خواهند بود و این از أمارات حدوث و محال است».
[۱۴] نسفی، ابومعین، تبصره الادله فی اصول الدین علی طریق الامام ابی‌منصور الماتریدی، ج۱، ص۱۱۴، تحقیق: کلود سلامه، دمشق، المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیه، ۱۹۹۰ م.




از بین انواع توحید تحقیقاً می‌توان گفت که توحید ذاتی و در بین آنها این قسم دوم یعنی نفی تعدد از ذات خداوند متعال اصلی‌ترین مبحث در مباحث توحید بیان شده است. استدلالات مختلفی از ناحیه ماتریدیه برای این نوع توحید بیان شده است. مثلا ابومنصور ماتریدی بیان می‌کند که «وقتی می‌بینیم جهان به صورت واحدی تدبیر می‌شود بیانگر آن است که جهان در دست مدبری واحد تدبیر می‌شود». یا در استدلال دیگر می‌گوید:«اینکه اشیا یا ضارّند یا نافع و هیچگاه دیده نشده هر دو صفت در یک شئ جمع شوند و این خود نشانگر خالقی واحد است».
[۱۵] ماتریدی، ابومنصور، التوحید، ص۲۱ و ۲۲، تحقیق: فتح الله خلیف، مصر – اسکندریه، دار الجامعات، بی‌تا.
آنان این برهان را، برهان تمانع نامیدند.

آنها می‌گویند: روش شاهان این است که سلطه و نفوذ خود را بر تمام سلاطین و دیگر پادشان بگسترانند و خود یکّه‌تاز این میدان باشند و طبیعتاً خداوند هم از این قاعده مستثنی نیست. از این روی اگر خدایی غیر از این خدای واحد وجود داشت آثار سلطنت و خالقیت او آشکار می‌گردید و چه‌بسا با هم جنگ‌هایی داشتند و این ثُبات همیشگی دلالت بر وجود خدای واحد بی‌همتا دارد. برای اثبات این مطلب به آیه ۲۲ سوره انبیاء نیز تمسک می‌کنند:

«لو کان فیهما الهه الا الله لفسدتا»؛ «اگر در آسمان و زمین، جز «اللَّه» خدایان دیگری بود، فاسد می‌شدند».



برای برخی شبهه شده است که ماتریدیان فقط و فقط به بحث در توحید ذاتی پرداخته و از دیگر توحیدها حتی الوهیت و ربوبیت سخنی به میان نیاورده‌اند که ما در این مقاله و مقالات بعد اثبات می‌کنیم که این‌چنین نبوده، از برخی به صراحت صحبت کرده و از برخی دیگر در فهوای کلام خود مطلبی را به میان آورده‌اند که دلالت بر نوع اعتقاد آنان می‌نماید. اولا ماتریدی در کتاب تاویلات اهل السنه ذیل آیه «و الهکم اله واحد لا اله الا هو الرحمن الرحیم» به بحث از توحید الوهیت پرداخته و این در حالی است که به اعتقاد برخی ماتریدیان، توحید در الوهیت نتیجه توحید در ربوبیت است و مترتب بر آن هست و انسان کسی را سزاوار پرستش می‌داند و در برابر او سر تعظیم فرود می‌آورد که وی را خالق و مدبر هستی خود بداند.
[۱۸] ماتریدی، ابومنصور، تأویلات اهل السنه، ج۱، ص۱۱۴، قاهره، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه، ۱۳۹۱ه ق.
پس با اثبات توحید در ربوبیت و خالقیت، توحید در الوهیت هم ثابت می‌شود.



۱. اصفهانی، راغب، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ج۱، ص۸۵۷، بیروت، دارالعلم الدار الشامیه، ۱۴۱۲ ق، چاپ اول، تحقیق:صفوان عدنان داودی‌.    
۲. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج۳، ص۲۸۱.    
۳. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج۲، ص۲۸۳، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۱۰ ق، چاپ دوم.
۴. قاری، ملا علی، شرح الفقه الاکبر، ص۳۸، تحقیق مروان محمد الشعار، بیروت، دار النفایس، ۱۴۱۷ ق.
۵. بقره/سوره۲، آیه۱۶۳.    
۶. نساء/سوره۴، آیه۱۷۱.    
۷. رعد/سوره۱۳، آیه۱۶.    
۸. نحل/سوره۱۶، آیه۵۱.    
۹. عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۷۱، قم، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، ۱۴۰۹ ه ق.    
۱۰. طوسي، محمد بن حسن (شیخ طوسی)، الأمالی، ص۵۶۹، قم، انتشارات دارالثقافه، ۱۴۱۴ ه ق.
۱۱. الشجری الجرجانی، المرشد بالله یحیی بن الحسین بن إسماعیل الحسنی، کتاب الأمالی وهی المعروفه بالأمالی الخمیسیه، ج۱، ص۵۵، تحقیق: محمد حسن اسماعیل‌، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ ه ق، چاپ اول.
۱۲. محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۵، ص۳۶۳، باب استحباب التهلیل و اختیاره، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۸ ه ق.    
۱۳. ماتریدی، ابومنصور، التوحید، ص۳۸، تحقیق: فتح الله خلیف، مصر – اسکندریه، دار الجامعات، بی‌تا.
۱۴. نسفی، ابومعین، تبصره الادله فی اصول الدین علی طریق الامام ابی‌منصور الماتریدی، ج۱، ص۱۱۴، تحقیق: کلود سلامه، دمشق، المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیه، ۱۹۹۰ م.
۱۵. ماتریدی، ابومنصور، التوحید، ص۲۱ و ۲۲، تحقیق: فتح الله خلیف، مصر – اسکندریه، دار الجامعات، بی‌تا.
۱۶. انبیاء/سوره۲۱، آیه۲۲.    
۱۷. بقره/سوره۲، آیه۱۶۳.    
۱۸. ماتریدی، ابومنصور، تأویلات اهل السنه، ج۱، ص۱۱۴، قاهره، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه، ۱۳۹۱ه ق.



سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «عقاید توحیدی ماتریدیه».    



جعبه ابزار