علی بن ابی‌حمزه بطائنی (مؤلفان مهدوی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
علیّ بن ابی حمزه بطائنی مکنّی به ابوالحسن، از اصحاب و راویان
امام صادق و
امام کاظم (علیهماالسلام) و از سران
واقفیّه است که در عصر
امام رضا (علیه‌السلام) هم می‌زیسته و در حدود سال ۲۰۰ه. ق. درگذشته است.
پدرش ابوحمزه سالم از مردم
کوفه بود که با
انصار پیوند ولاء داشت.
نسبت او، بطائنی، مشعر بدان سبب است که او یا پدرانش به بافتن آستریِ لباس (بِطانه) یا خرید و فروش آن اشتغال داشته‌اند.
حسن فرزند بطائنی نیز از چهره‌های سرشناس
واقفیّه بوده و در کتب رجال، در ضعف او کمتر تردید شده است.
در عرف محدّثان شیعه، هر گاه کلمه بطائنی به تنهایی استعمال شود، مراد پدر است.
هم‌نامِ علیّ بن ابی حمزه بطائنی در میان اصحاب ائمّه (علیه‌السلام)،
علیّ بن ابی حمزه ثمالی است که از ثقات است و احیاناً در صورت عدم ذکر نسبت نامش با بطائنی خلط می‌شود.
محدّثان از جمله کاظمی در
هدایة المحدّثین برای تشخیص این دو تن راه‌هایی ذکر کرده‌اند.
بنا بر برخی روایات، بطائنی را
امام کاظم (علیه‌السلام) تایید کرده و وی در شمار نمایندگانِ مالی آن حضرت بوده است؛ اگرچه برخی خلاف این را نقل کرده‌اند.
کشّی،
بطائنی و چند تن دیگر را نام می‌برد که به دلیل دربند بودنِ امام کاظم (علیه‌السلام) اموال زیادی از پرداخت‌های مالی شیعیان نزد ایشان گرد آمده بود.
در نتیجه، بعد از اطّلاع از شهادت آن حضرت، با انگیزة تصرّف این دارایی‌ها منکر وفات آن حضرت شدند و او را آخرین امامی معرّفی کردند که غیبت گزیده است و مذهب وقف از اینجا آغاز شد.
پیوستن بطائنی به مدّعیان وقف و پیشگام بودن او در این ماجرا را همه به اتّفاق ذکر کرده‌اند.
معاصران او و نیز علمای رجال، چون
ابن غضائری،
نجاشی،
طوسی،
علّامه حلّی و
ابن داوود حلّی و محقّقان بعدی از او با عناوین رئیس واقفیّه و پایه‌گذار وقف و یکی از ارکانِ وقف و نخستین کسی که این نظریّه را مطرح کرد، یاد نموده و غالباً به انگیزة مال‌اندوزی او و همراهانش اشاره کرده‌اند.
طبق روایات، امام رضا (علیه‌السلام) با او و هم‌فکرانش مناظره کرده است.
بطائنی، عصاکشِ ابوبصیر یحیی بن ابی القاسم (م ۱۵۰ه. ق.) بود و از او احادیث بسیار روایت کرده است؛
چنان‌که از ۵۴۵ حدیث که در
کتب اربعة شیعه از بطائنی نقل شده، ۳۲۵ مورد آن، خصوصاً مباحث قرآنی، به روایت از
ابوبصیر است.
دربارة وثاقت و قبول روایات بطائنی، با توجّه به انکار امامت حضرت رضا (علیه‌السلام) چند نظریّه وجود دارد:
بنابر نقل کشّی،
علیّ بن حسن بن فضّال، او را «کذّاب و متّهم» خوانده است.
بیشتر رجالیان و فقها، مثل
سیّدمرتضی علم الهدی و ابن غضائری و صاحب مدارک و علّامه حلّی معتقد به ضعف او بوده و در استدلالات فقهی به روایات وی عمل نکرده‌اند، استثنائاً علّامه حلّی در برخی موارد به روایت او استناد کرده است.
معرّّفی او به عنوان واقفی، در رجال نجاشی، کشّی و علّامه حلّی و دیگر کتب، نشانة تایید نظر معتقدان به ضعف بطائنی است.
در مقابل، کسانی با استناد به مطالبی، مانند عمل اصحاب به احادیث او و نقل حدیث از او توسط محدّثانی، مانند
ابن ابی‌عمیر و
بَزَنطی که جز از ثقات روایت نمی‌کرده‌اند و نیز صاحب «اصل» بودن او و روایات منقول در ستایش وی، او را توثیق کرده‌اند.
برخی، از جمله کلباسی، صاحب سماء المقال، وثاقت او را به دوران قبل از وفات امام کاظم (علیه‌السلام) و ضعف او را به دورة بعد، که مذهب وقف را پایه‌گذاری کرده، نسبت می‌دهند و عقیدة متاخّر او را نشانة عدم عدالت پیشین نمی‌دانند.
محدّث نوری معتقد است که بزرگانِ اصحاب، روایات بطائنی را، جز در مسائل راجع به مذهب وقف، تلقّی به قبول کرده و او را در این گونه مسائل، ثقه می‌دانسته‌اند. (این نکته را از تعبیر شیخ طوسی در
عدّة الاصول می‌توان دریافت.)
بنابر نظریّة اخیر، حتّی در دوران وقف نیز از او استماع حدیث می‌شده است؛ ولی به این مطلب - با توجّه به نهی شدید حضرت رضا (علیه‌السلام) از هم‌نشینی با واقفیّه - نمی‌توان اعتماد کرد.
در نتیجه، اگر استماع روایات او پیش از وفات امام کاظم (علیه‌السلام) بوده باشد، در شمار احادیث صحیح و در غیر این صورت، موثّق خواهد بود؛ هر چند ابن فضّال، بدو نسبتِ کذب داده است.
نجاشی
او را مصنّف چند کتاب در تفسیر و فقه می‌داند و شیخ طوسی در رجال،
وی را صاحب کتاب و در فهرست،
صاحب اصل معرّفی می‌کند. از آثار دیگر او الرّجعة است.
بطائنیِ پسر، کتاب‌هایی نیز نوشته بوده و در کتب اربعة شیعه در حدود پنجاه حدیث از طریق او نقل شده است.
بطائنی گذشته از
امام صادق و امام کاظم و امام رضا (علیه‌السلام) و ابوبصیر، از حدود پانزده تن از راویان بزرگ شیعه، مثل
ابان بن تَغْلِب و
معاویة بن عمّار و
محمّد بن مُسلم نقل حدیث کرده است.
بیش از چهل نفر، از جمله
محمّد بن ابی‌عمیر و
یونس بن عبدالرّحمان و
حسن بن محبوب و
جعفر بن بشیر روایات او را نقل کرده‌اند.
بطائنی در حدود سال ۲۰۰ه. ق. درگذشته است.
• اسماء مصنفی الشّیعة المشتهر برجال النجاشی، احمد بن علی نجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ه. ق.
• الانساب، عبدالکریم بن محمّد سمعانی، چاپ عبدالرّحمن بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ه. ق.
• «بطائنی»، حسن طارمی، دانش‌نامة بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ه. ش.
• تنقیح المقال فی علم الرّجال، عبدالله بن محمّد مامقانی، چاپ سنگی نجف، ۱۳۴۹-۱۳۵۲ه. ق.
• الرّجال، حسن بن علی بن داوود حلّی، چاپ محمّدصادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۹۲ه. ق.، چاپ افست قم.
• رجال الطّوسی، محمّد بن حسن طوسی، نجف، ۱۳۸۰ه. ق.
• رجال العلامة الحلّی، حسن بن یوسف علّامه حلّی، نجف ۱۳۸۱ه. ق.، چاپ افست قم، ۱۴۰۲ه. ق.
• سماء المقال فی تحقیق علم الرّجال، ابوالهدی کلباسی، چاپ محمّدعلی روضاتی اصفهانی، قم، ۱۳۳۲ه. ش.
• عدّة الاصول، محمّد بن حسن طوسی، چاپ محمّدمهدی نجف، قم، ۱۴۰۳ه. ق.
• الغیبة، محمّد بن حسن طوسی، تهران، تاریخ مقدّمه ۱۳۹۸ه. ش.
• الفهرست، محمّد بن حسن طوسی، چاپ محمّدصادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۵۶ه. ق.، چاپ افست قم، ۱۳۵۱ه. ش.
• مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، میرزا حسین نوری، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۸-۱۳۲۱ه. ش.، چاپ افست تهران، ۱۳۸۲-۱۳۸۳ه. ش.
• معجم رجال الحدیث، سیّد ابوالقاسم خوئی، بیروت، ۱۴۰۳ه. ق.
• هدایة المحدّثین، محمّدامین بن محمّدعلی کاظمی، چاپ مهدی رجائی، قم، ۱۴۰۵ه. ق.
