• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوبصیر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اَبوبَصیر، عنوان مشترک دو تن از راویان امامیه و اصحاب امام باقر و امام صادق (علیه‌السلام) بودند.

فهرست مندرجات

۱ - بیوگرافی
۲ - نام ابوبصیر در روایات امامیه
۳ - هویت ابوبصیر
۴ - ابوبصیر یحیی بن ابی‌القاسم اسدی
       ۴.۱ - بیوگرافی
       ۴.۲ - کنیه
       ۴.۳ - نسب
       ۴.۴ - شاگرد سه امام
       ۴.۵ - اساتید
       ۴.۶ - شاگردان
       ۴.۷ - فکری با گروههای مخالف
       ۴.۸ - دعوی امامت فرزند ارشد
       ۴.۹ - موضع‌گیری در مقابل فطحیه
       ۴.۱۰ - اعلام وفاداری به امام کاظم
       ۴.۱۱ - حمله به پایه‌های عقیدتی فطحیه
       ۴.۱۲ - احترام گروههای مختلف به ابوبصیر
       ۴.۱۳ - نقش علی بن ابی حمزۀ بطائنی در انتقال آثار ابوبصیر
       ۴.۱۴ - ابوبصیر در نزد قطعیه
       ۴.۱۵ - اصحاب اجماع
       ۴.۱۶ - حدیث لوح
       ۴.۱۷ - ابوبصیر در نزد رجال شناسان متأخر امامیه
       ۴.۱۸ - آثار و تألیفات
       ۴.۱۹ - نوشته های ابوبصیر در آثار کهن امامیه
۵ - ابوبصیر لیث بن بختری مرادی
       ۵.۱ - بیوگرافی
       ۵.۲ - کنیه
       ۵.۳ - در منابع رجالی
       ۵.۴ - در اسانید روایات
       ۵.۵ - اساتید
       ۵.۶ - شاگردان
       ۵.۷ - عدم اعتقاد به امامت امام کاظم
       ۵.۸ - رابطۀ ابوبصیر مرادی با امام کاظم
       ۵.۹ - گرایش مذهبی ابوبصیر مرادی
       ۵.۱۰ - دلایل گرایش به فطحیه
       ۵.۱۱ - از دیدگاه منابع غیرفطحی
       ۵.۱۲ - ابوبصیر مرادی از دیدگاه ابن غضائری
       ۵.۱۳ - آثار و تألیفات
       ۵.۱۴ - ابوبصیر در منابع رجالی و حدیثی شیعه
       ۵.۱۵ - تألیفات در باره شخصیت رجالی ابوبصیر
۶ - فهرست منابع
۷ - پانویس
۸ - منبع


اَبوبَصیر، عنوان مشترک دو تن از راویان امامیه و اصحاب امام باقر و امام صادق (علیه‌السلام) به نامهای یحیی بن ابی‌القاسم اسدی و لیث بن بَخْتَری مرادی.


در بسیاری از روایات امامیه نام ابوبصیر بدون افزودن هیچ قیدی، در سلسلۀ اسناد قرار گرفته و تنها با کمک گرفتن از قراین خارجی ممکن است هویت راوی را حدس زد؛ اما شمار اسانیدی که هویت ابوبصیر در آن‌ها با قیدی تعیین شده، بسیار اندک است و گاه برخی از این قیود ذکر شد نیز به خودی خود چندان استوار نیست و احتمال می‌رود ناشی از خلط بوده باشد.


اشتراک عنوان «ابوبصیر» میان یحیی اسدی و لیث مرادی سبب شده است تا بحث و پژوهش در هویت ابوبصیر در اسانید گوناگون در بین محدثان و رجال شناسان امامی کمابیش از همان سده‌های نخستین مطرح گردد و تا امروز ادامه یابد. از این‌رو تفکیک این دو شخصیت هم‌عصر که هر دو در کوفه متوطن بوده‌اند، در پاره‌ای موارد نمی‌تواند از قطعیّت برخوردار باشد.




۴.۱ - بیوگرافی

ابوبصیر یحیی بن ابی‌القاسم اسدی (د ۱۵۰ق/۷۶۷م)، از رجال امامی کوفه.

۴.۲ - کنیه

کنیۀ او ابومحمد بود و شاید از آن رو ابوبصیر خوانده می‌شد که از بینایی محروم بود.
[۱] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۳، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۲] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۴۷۶، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۳] طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
[۴] طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۳۳۳، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
ابوالقاسم کنیۀ پدر وی بوده و نام او اسحاق ثبت شده است،
[۵] طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
ولی در برخی از منابع ابوالقاسم به صورت قاسم و به عنوان نام پدر یحیی آمده است.

۴.۳ - نسب

نسبت اسدی به جهت رابطۀ ولای خاندان او با قبیله عرب بنی‌اسد بود.
[۸] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۳، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۹] طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۳۳۳، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
طوسی در رجال
[۱۱] طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۳۳۳، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
او را از اهل کوفه شمرده است. همو و نجاشی
[۱۲] طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۳۳۳، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
به سال وفات وی تصریح کرده‌اند.

۴.۴ - شاگرد سه امام

ابوبصیر اسدی چندی در صحبت امام محمدباقر (علیه‌السلام) (امامت: ۹۵-۱۱۴ق) بود و پس از آن در جرگۀ اصحاب امام جعفر صادق (علیه‌السلام) (امامت: ۱۱۴- شوال ۱۴۸) درآمد. انبوهی از روایات بر جای ماندۀ اعتقادی و فقهی در کتب حدیث امامیه که از طریق ابوبصیر از آن امام روایت شده است، نشان از میزان این بهره‌گیری دارد.
[۱۴] برقی، احمد بن محمد، الرجال، ج۱، ص۱۱، تهران، ۱۳۴۲ش.
[۱۵] برقی، احمد بن محمد، الرجال، ج۱، ص۱۷، تهران، ۱۳۴۲ش.
[۱۶] طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
[۱۷] طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۳۳۳، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
طوسی
[۱۹] طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۳۶۴، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
وی را در شمار اصحاب امام موسی کاظم (علیه‌السلام) (امامت: ۱۴۸-۱۸۳ق) نیز آورده است، ولی باید در نظر داشت که وی تن‌ها حدود ۲ سال از امامت آن حضرت را درک کرده و شمار روایات موجود به نقل ابوبصیر (بدون قید) از امام کاظم (علیه‌السلام) بسیار اندک است.

۴.۵ - اساتید

ابوبصیر اسدی بجز محضر امامان، از برخی راویان امامی چون ابوحمزه ثمالی و صالح (عمران) بن میثم نیز روایت کرده است.

۴.۶ - شاگردان

ابوبصیر اسدی به‌سان یکی از حاملان پراندوختۀ حدیث اهل بیت در کوفه شناخته می‌شد و در میان آنان که از او حدیث فرا گرفتند، نام رجالی چون ابان بن عثمان احمر ، عاصم بن حمید حناط ، حسین بن ابی‌العلاء و عبدالله بن حماد انصاری به چشم می‌خورد.
[۲۴] ابن بابویه، محمد بن علی، «مشیخه الفقیه»، ج۴، ص۱۲۱، همراه ج۴ فقیه.
[۲۵] طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۱۷۸، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
[۲۶] طوسی، محمد بن حسن، امالی، ج۲، ص۹۵، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
[۲۷] طوسی، محمد بن حسن، امالی، ج۲، ص۱۵۷، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
همچنین باید از علی بن ابی حمزۀ بطائدی ، عبدالله بن وضاح و شعیب عقرقوفی ، خواهرزادۀ ابوبصیر اسدی، نام برد که شاگردان خاص وی بوده‌اند.
[۲۹] نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۲۴۹، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۳۰] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۱، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.


۴.۷ - فکری با گروههای مخالف

ابوبصیر اسدی در پی سال‌ها درک صحبت امام محمد باقر و امام صادق (علیه‌السلام) طبعاً یکی از قطبهای رهبری فکری جامعۀ امامی کوفه محسوب می‌شد، روایات متعددی در دست است که نشان می‌دهد ابوبصیر (ظاهراً اسدی) در صحنه‌های مبارزۀ فکری با گروههای مخالف چون مختاریه و زیدیه حضور داشته است.
[۳۱] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۲۹۱، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
[۳۲] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۲۴۰-۲۴۱، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.


۴.۸ - دعوی امامت فرزند ارشد

در ۱۴۸ق به دنبال وفات امام جعفر صادق (علیه‌السلام)، فرزند ارشد او موسوم به عبداللـه دعوی امامت کرد و پیروان او که « فطحیه » نامیده می‌شدند، در مقابل گروهی از شیعیان قرار داشتند که بلاواسطه پس از امام صادق (علیه‌السلام) به امامت امام کاظم (علیه‌السلام) قائل بودند. وقوع این بحران با سالهای پایانی عمر ابوبصیر اسدی مصادف بود.

۴.۹ - موضع‌گیری در مقابل فطحیه

و موضع‌گیری او در مقابل فطحیه از وی چهره‌ای وجیه نزد پیروان امام کاظم (علیه‌السلام) ترسیم نمود؛ چنانکه در روایات آنان ابوبصیر در زمرۀ گروهی از اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) شمرده شده است که از آغاز به عبداللـه پشت کرده، به امام کاظم (علیه‌السلام) روی آوردند.
[۳۳] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۳۵۱-۳۵۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
[۳۴] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۲۸۲-۲۸۴، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.


۴.۱۰ - اعلام وفاداری به امام کاظم

در منابع گوناگون مطالبی از طریق علی بن ابی‌حمزه روایت شده است که بیان می‌دارد ابوبصیر (اسدی) اندکی پس از وفات امام صادق (علیه‌السلام) در حالی که عبداللـه افطح هنوز زنده بود، برای گزاردن حج به حجاز رفته و ضمن دیدار با امام کاظم (علیه‌السلام) مراتب وفاداری خود را به امام اعلام کرده است .
[۳۵] حمیری، عبداللـه بن جعفر، قرب الاسناد، ص۱۴۶، تهران، ۱۳۶۹ق
[۳۶] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۲۸۵، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
[۳۷] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۱۲۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
[۳۸] مسعودی، علین بن حسین، اثبات الوصیه، ج۱، ص۱۶۷-۱۶۸، نجف، ۱۳۷۴ق.
[۳۹] دلائل الامامه، منسوب به ابن رستم طبری، ج۱، ص۱۶۳، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۲م.
[۴۰] دلائل الامامه، منسوب به ابن رستم طبری، ج۱، ص۱۹۳، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۲م.


۴.۱۱ - حمله به پایه‌های عقیدتی فطحیه

در روایاتی که پیروان امام کاظم (علیه‌السلام) از زبان ابوبصیر نقل کرده‌اند، وی پایه‌های عقیدتی فطحیه دربارۀ امامت را مورد حمله قرار داده است
[۴۳] مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه، ج۱، ص۱۶۱، نجف، ۱۳۷۴ق.
اگرچه در روایات مذکور تصریح نشده که کدام ابوبصیر مورد نظر بوده است، ولی حرمت ویژۀ ابوبصیر مرادی نزد فطحیان ، این احتمال را که وی ابوبصیر اسدی باشد، مرجح می‌سازد. شاید به سبب همین شخصیت ضدفطحی ابوبصیر اسدی بوده باشد که ابن فضال ، رجال‌شناس نامی فطحیه، در نقد رجالی ابوبصیر اسدی، او را «مخلّط» قلمداد کرده است.
[۴۴] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۳، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۴۵] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۴۷۶، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.


۴.۱۲ - احترام گروههای مختلف به ابوبصیر

در زمان افتراق بعدی امامیه و تقسیم پیروان امام کاظم (علیه‌السلام) به واقفه (منکران وفات وی و قائلان به مهدویت آن حضرت) و قطعیه (قائلان به جانشینی امام رضا (علیه‌السلام))، سال‌ها از وفات ابوبصیر اسدی می‌گذشت و همین امر موجب آن بود که هر دو دسته در شخصیت ابوبصیر اسدی با دیدۀ احترام بنگرند.

۴.۱۳ - نقش علی بن ابی حمزۀ بطائنی در انتقال آثار ابوبصیر

علی بن ابی حمزۀ بطائنی که در گذشته از شاگردان خاص ابوبصیر اسدی بود و اکنون از سران واقفه به‌شمار می‌رفت، با نقشی که در انتقال آثار ابوبصیر و روایات او به آیندگان ایفا کرد، موجب شد که حتی در آثار قطعیه (در دوره‌های بعد اثناعشریه ) به عنوان راوی درجۀ اول ابوبصیر اسدی شناخته شود.
[۴۷] طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۱۷۸، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.

علی بن ابی حمزه و فرزندش حسن که او هم مذهب واقفی داشت، در اثار خود بسیار بیش از دیگر اصحاب ائمه ، از روایات ابوبصیر بهره گرفته‌اند (به نقل از تفسیر علی بن ابی‌حمزه) (به نقل از فضائل قرآن حسن بن علی).
[۵۱] نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۳۷، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
به علاوه در منابع واقفی، برخی روایات در اثبات باورهای مذهب واقفه از زبان ابوبصیر اسدی، نقل شده است.
[۵۲] علوی، علی بن احمد، نصره الواقفه، شم‌ ۲۱ ،به کوشش احمد پاکتچی، منتشر نشده.
[۵۳] علوی، علی بن احمد، نصره الواقفه، شم‌ ۲۳، به کوشش احمد پاکتچی، منتشر نشده.
[۵۴] علوی، علی بن احمد، نصره الواقفه، شم‌ ۳۳، به کوشش احمد پاکتچی، منتشر نشده.
[۵۵] کشی، محمد، معرفه الرجال، ج۱، ص۴۷۴-۴۷۶، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.


۴.۱۴ - ابوبصیر در نزد قطعیه

از سوی دیگر قطعیه، ابوبصیر اسدی را به عنوان یک راوی «وجیه و ثقه » می‌شناختند، همان تعبیری که نجاشی دربارۀ او به کار برده است.

۴.۱۵ - اصحاب اجماع

نام او در شمار ۶ تن « اصحاب اجماع » از یاران امام باقر و امام صادق (علیه‌السلام) آورده شده است که «طایفه» بر صدق حدیث و فقاهت آنان اجماع نموده‌اند.
[۵۷] کشی، محمد،معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۲۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۵۸] طوسی، محمد بن حسن، عده الاصول، ج۱، ص۳۸۴، به کوشش محمد مهدی نجف، قم، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.


۴.۱۶ - حدیث لوح

همچنین در منابع اثناعشری به روایت حدیثی از ابوبصیر برخورد می‌کنیم که به « حدیث لوح » شهرت دارد و در آن اعتقاد به امامان دوازده‌ ‌گانه با تفصیل نسبی مطرح شده است
[۵۹] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۵۲۷-۵۲۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
[۶۰] نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، ج۱، ص۴۲-۴۴، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۶۱] ابن بابویه، محمد بن علی، کمال‌الدین، ج۱، ص۳۰۸-۳۱۱، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.
و به قرینۀ همراهی عبدالرحمن بن سالم (راوی این حدیث) با علی بن ابی حمزه در روایت از ابوبصیر در برخی از اسانید می‌توان به احتمال قوی‌تر ابوبصیر اسدی را موردنظر در این حدیث دانست .

۴.۱۷ - ابوبصیر در نزد رجال شناسان متأخر امامیه

برخی از رجال شناسان متأخر امامیه همچون علامۀ حلّی
[۶۴] علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۲۶۴، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
در اثر آشفتگی موجود در عبارات کشی ،
[۶۵] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۴۷۴-۴۷۶، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
شخصیت ابوبصیر یحیی بن ابی‌القاسم اسدی را با یحیی بن قاسم حذاء واقفی یکی دانسته و بر این پایه به واقفی بودن ابوبصیر اسدی حکم رانده‌اند که باتوجه به وفات وی در ۱۵۰ق و آغاز افتراق واقفه در ۱۸۳ق، واقفی بودن وی منتفی است.

۴.۱۸ - آثار و تألیفات

افزون بر روایات بسیار پراکنده در کتب حدیث امامیه، آنچه به عنوان آثار ابوبصیر اسدی با نام از آن‌ها یاد شده، دو عنوان زیر است: کتاب مناسک الحج، به روایت علی بن ابی حمزه و حسین بن علاء
[۶۶] طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۱۷۸، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
و کتاب یوم و لیله، به روایت علی بن ابی حمزه. ابن بابویه نیز مجموعه‌ای از روایات فقهی او به روایت علی بن ابی حمزه را در فقیه من لایحضره الفقیه مورد استفاده قرار داده است.
[۶۸] ابن بابویه، محمد بن علی، «مشیخه الفقیه»، ص۱۸ ، همراه ج۴ فقیه.
همچنین مجموعه‌ای مشتمل بر حدود ۲۰ حدیث در موضوع «علل» به روایت حسین بن یزید نوفلی از علی بن ابی حمزه به‌طور پراکنده در علل الشرائع ابن بابویه مورد استفاده واقع شده است ابن بابویه ضمناً تلفیقی از روایت ابوبصیر و محمد بن مسلم را از «کتاب حدیث اربعمأه » به تمامی در الخصال نقل کرده است.

۴.۱۹ - نوشته های ابوبصیر در آثار کهن امامیه

در علاوه بر آنچه ذکر شد، نوشتاری از ابوبصیر در زمینۀ احوال ائمۀ نخستین به روایت محمد بن سنان (در بعضی اسانید با واسطۀ ابن مسکان ) وجود داشته که در آثار کهن امامیه و غیرایشان مورد استفاده قرار گرفته است
[۷۲] ابن ابی الثلج، محمد بن احمد، «تاریخ الائمه»، ج۱۵، مجموعۀ نفیسه، قم، ۱۴۰۶ق.
[۷۳] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۶۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
[۷۴] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۶۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
[۷۶] ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ج۱، ص۵۰، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
[۷۷] ابن خشاب، عبداللـه بن نصر، «تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم»، ج۱، ص۱۶۱، مجموعه نفیسه، قم، ۱۴۰۶ق.
خصیبی تصریح نموده که ابوبصیر مورد نظر در این سند ابوبصیر اسدی است.




۴.۱ - بیوگرافی

ابوبصیر لیث بن بختری مرادی ، از رجال امامی کوفه در نیمۀ نخست سدۀ ۲ق/۸م.

۴.۲ - کنیه

کنیۀ اصلی او را ابن غضائری
[۷۹] علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
و نجاشی «ابومحمد» و ابن ندیم
[۸۱] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۵.
و طوسی
[۸۲] طوسی، محمد بن حسن،رجال، ج۱، ص۲۷۸، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
«ابویحیی» آورده‌اند و طوسی او را از اهل کوفه شمرده است.

۵.۳ - در منابع رجالی

وی در منابع رجالی هم از اصحاب امام باقر (علیه‌السلام) و هم از اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) محسوب شده است.
[۸۴] برقی، احمد بن محمد، الرجال، ج۱، ص۱۳، تهران، ۱۳۴۲ش.
[۸۵] برقی، احمد بن محمد، الرجال، ج۱، ص۱۸، تهران، ۱۳۴۲ش.
[۸۶] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۰، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۸۸] ۲۷۸، طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۱۳۴، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.


۵.۴ - در اسانید روایات

ولی در اسانید روایات، نمونه‌ای قطعی برای روایت او از امام باقر (علیه‌السلام) دیده نمی‌شود (برای موارد قابل تردید).
[۹۰] مفید، محمد بن محمد، المقنعه، ج۱، ص۳۸، تهران، ۱۲۷۶ق.
[۹۱] فخار بن معد موسوی، ایمان ابی‌طالب، ج۱، ص۸۴، به کوشش محمد بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م.
[۹۲] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۵۰۹، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.


۴.۵ - اساتید

ابوبصیر مرادی همچنین از برخی راویان حدیث اهل بیت چون عبدالکریم بن عتبه هاشمی (از اصحاب امامان صادق و کاظم (علیه‌السلام)) روایت کرده است.
[۹۴] ابن بابویه، محمد بن علی، «مشیخه الفقیه»، ص۵۵، همراه ج۴ فقیه.
در سلسلۀ سند حدیثی از المحاسن برقی
[۹۵] برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۱، ص۳۷، به کوشش جلال‌الدین محدث، قم، ۱۳۷۱ق.
روایت لیث مرادی از ابوبصیر (شاید اسدی) دیده می‌شود و باتوجه به آنچه ذکر شد و این‌که نجاشی لیث مرادی را «ابوبصیر اصغر» خوانده است، دور نیست که وی قدری نسبت به ابوبصیر اسدی تأخر طبقه داشته باشد.

۴.۶ - شاگردان

از مهم‌ترین شاگردان ابوبصیر مرادی که روایات زیادی از او نقل کرده است، ابوجمیله مفضل بن صالح اسدی است و در درجۀ بعد می‌توان از عبدالله بن مسکان ، [[عبداللـه بن بکیlt;refnbsp;ابوحمزه ثمالی نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۲۴۹، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق. ر]] و عبدالکریم بن عمرو خثعمی یاد کرد که روایت آنان از ابوبصیر مرادی مورد تصریح قرار گرفته است
[۹۷] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۶۰، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
[۹۸] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۷، ص۳۱۰، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
[۹۹] ابن بابویه، محمد بن علی، «مشیخه الفقیه»، ص۵۵، همراه ج۴ فقیه.


۵.۷ - عدم اعتقاد به امامت امام کاظم

ابوبصیر مرادی، همان‌طور که شعیب عقرقوفی اظهار داشته است،
[۱۰۱] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
وفات امام صادق (علیه‌السلام) را درک کرده است، ولی گزارش صریحی در مورد موضع‌گیری او در قبال فطحیه دیده نمی‌شود. روایت عقرقوفی حاکی است که ابوبصیر مرادی به امامت امام کاظم (علیه‌السلام) باور نداشته است
[۱۰۲] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۱۰۳] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۱۰، ص۲۵، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.
و گفتار ابن غضائری، رجال‌شناس اثناعشری اشارت دارد که مذهب وی مستقیم نبوده است.
[۱۰۴] علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.


۵.۸ - رابطۀ ابوبصیر مرادی با امام کاظم

در مورد رابطۀ او با امام کاظم (علیه‌السلام)، اگرچه طوسی در الفهرست
[۱۰۵] طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۱۳۰، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
و رجال
[۱۰۶] طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۳۵۸، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
او را در زمرۀ اصحاب آن حضرت آورده است، ولی این نکته در کلام برقی، کشی و نجاشی تأیید نشده و در اسانید روایات نیز روایت او از امام کاظم (علیه‌السلام) به اثبات نرسیده است.

۵.۹ - گرایش مذهبی ابوبصیر مرادی

اگر شواهد پراکندۀ یاد شده را در کنار روایات ستایش‌آمیز فطحیان دربارۀ ابوبصیر مرادی قرار دهیم، به نتیجه‌گیری دربارۀ گرایش مذهبی ابوبصیر مرادی کمک خواهد کرد.

۵.۱۰ - دلایل گرایش به فطحیه

از آن جمله باید به روایتی به نقل از علی بن اسباط فطحی اشاره کرد که در آن نام ابوبصیر مرادی در شمار چند تن از اصحاب امامان باقر و صادق (علیه‌السلام) یاد شده و در انتخاب شخصیت‌ها تأثیر دیدگاه فطحی احساس می‌شود.
[۱۰۷] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۹-۱۰، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۱۰۸] مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ج۱، ص۶۱-۶۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جماعه المدرسین.
در روایتی دیگر از طریق علی بن اسباط، ابوبصیر مرادی یکی از چهار تن دانسته شده که در حیات و ممات، زینت و آبروی اهل بیت بوده، از مصادیق قوّامون به قسط، سابقون و مقرّبون شمرده می‌شدند.
[۱۰۹] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۰، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۱۱۰] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۲۳۸-۲۳۹، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
در روایت دیگر نیز از طریق علی بن اسباط و علی بن حدید فطحی ، ابوبصیر مرادی در عداد چهار تن اوتاد زمین و اعلام دین محسوب شده است.
[۱۱۱] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۲۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.


۵.۱۱ - از دیدگاه منابع غیرفطحی

اما از دیدگاه منابع غیرفطحی در بادی امر باید به روایات پراکنده‌ای توجه کرد که کشی نقل کرده و این در حالی است که خود در تمییز ابوبصیر‌ها (دست کم براساس نسخۀ موجود از کتاب وی) به شدت دچار خلط بوده است. کشی علاوه بر روایات علی بن اسباط و علی بن حدید فطحی،.
[۱۱۲] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۲۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.

دو روایت دیگر نقل کرده که در آن‌ها ابوبصیر مرادی یکی از چهار تن «مخبتین» مژده‌ور به بهشت و نیز از احیاکنندگان حدیث اهل حدیث (علیه‌السلام) و امانتداران حلال و حرام خداوند دانسته شده است.
[۱۱۳] ، کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۱۱۴] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۰، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
باتوجه به قراین مختلف، ازجمله وجود روایتی دیگر با همین مضمون
[۱۱۵] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
که در آن نام ابوبصیر (بدون قید) آمده است، می‌توان گفتۀ کشی را درست دانست، با این احتمال که قید «لیث مرادی» و «لیث بن بختری مرادی» در روایت پیشین از افزوده‌های بعدی بوده باشد. کشی همچنین یادآور شده که بعضی در شمار ۶ تن «اصحاب اجماع» از یاران امام باقر و امام صادق (علیه‌السلام) به جای ابوبصیر اسدی، ابوبصیر مرادی را قرار داده‌اند.
[۱۱۶] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۲۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، br /tag light_tag۱۳۴۸ش.


۵.۱۲ - ابوبصیر مرادی از دیدگاه ابن غضائری

از دیگر رجال‌شناسان امامیه ابن غضائری ضمن این‌که مذهب او را مورد طعن دانسته، یادآور شده است که اعتبار روایی او مورد طعن نیست
[۱۱۷] علامۀ حلی، حسن بن یوسف، ، رجال، ج۱، ص۱۳۷ نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
و نجاشی در شرح احوال وی هم در گرایش مذهبی و هم در اعتبار رجالی او سکوت کرده است.
[۱۱۸] علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.


۴.۱۸ - آثار و تألیفات

تنها اثر یاد شده از ابوبصیر مرادی کتابی در مسائل فقهی است که بیش‌تر به روایت ابن فضال فطحی از ابوجمیله مفضل بن صالح از وی شهرت داشته است.
[۱۱۹] علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
[۱۲۰] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۵.
[۱۲۱] طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۱۳۰، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
این کتاب در سطح محدودی مورد استفادۀ محدثان چون برقی در المحاسن،
[۱۲۲] برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۱، ص۳۳۷، به کوشش جلال‌الدین محدث، قم، ۱۳۷۱ق.
کلینی در الکافی
[۱۲۳] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۴۶۰، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
[۱۲۴] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۴۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
ابن بابویه در فقیه
[۱۲۵] ابن بابویه، محمد بن علی ، فقیه من لایحضره الفقیه،ج۲، ص۲۷۴، به کوشش حس موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۶ق
، طوسی در تهذیب و همو در الاستبصار قرار گرفته و آنگونه که از موارد نقل بر می‌آید، مشتمل بر پاسخهای امام صادق (علیه‌السلام) به سؤالات ابوبصیر مرادی است.

۵.۱۴ - ابوبصیر در منابع رجالی و حدیثی شیعه

در منابع رجالی و حدیثی شیعه از شخصیتهای دیگری نیز نام برده شده که «ابوبصیر» خوانده می‌شده‌اند: ابوبصیر عبدالله بن محمد اسدی کوفی از اصحاب امام باقر (علیه‌السلام)
[۱۲۹] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۴، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۱۳۰] طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۱۲۹، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
ابوبصیر یوسف بن حارث از اصحاب بتری مذهب امام باقر (علیه‌السلام)
[۱۳۱] طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۱۴۱، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
و ابوبصیر ثقفی

۵.۱۵ - تألیفات در باره شخصیت رجالی ابوبصیر

در سده‌های اخیر چندین اثر مستقل دربارۀ شخصیت رجالی ابوبصیر تألیف شده است که عبارتند از: ۱. ترجمه ابی‌بصیر، از محمد مهدی خوانساری (د ۱۲۴۶ق)، که همراه الجوامع الفقهیه در ۱۲۷۶ق چاپ سنگی شده است؛ ۲. ترجمه ابی‌بصیر و تحقیق احواله، از محمدباقر شفتی (د ۱۲۶۰ق)، که همراه مجموعه‌ای از رسایل رجالی وی در ۱۳۱۴ق به چاپ رسیده است؛ ۳. ترجمه ابی‌بصیر، از محمدهاشم خوانساری (د ۱۳۱۸ق)، همراه مجمع الفوائد در ۱۳۱۷ق چاپ شده است؛ ۴. ترجمه ابی‌بصیر و اسحاق بن عمار، از ابوتراب خوانساری (د ۱۳۴۶ق)؛ ۵. الرساله المبصره فی احوال ابی‌بصیر، از محمدتقی شوشتری، چاپ شده به عنوان ملحق درج ۱۱ قاموس الرجالِ مؤلف
[۱۳۳] آقابزرگ، الذریعه، ج۴، ص۱۴۷-۱۴۸.
[۱۳۴] آقابزرگ، الذریعه، ج۱۱، ص۲۲۳
)؛ ۶. اسانید ابی‌بصیر، از موسی شبیری زنجانی که عکس نسخۀ دست‌نویس آن در کتابخانۀ مرکز موجود است.


(۱) آقابزرگ، الذریعه.
(۲) ابن ابی الثلج، محمد بن احمد، «تاریخ الائمه»، مجموعۀ نفیسه، قم، ۱۴۰۶ق.
(۳) ابن بابویه، علی بن حسین، الامامه و التبصره من الحیره، قم، ۱۴۰۴ق.
(۴) ابن بابویه، محمد بن علی، امالی، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۵) ابن بابویه، محمد بن علی، ثواب الاعمال، نجف، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
(۶) ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۲ش.
(۷) ابن بابویه، محمد بن علی، علل الشرائع، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
(۸) ابن بابویه، محمد بن علی، فقیه من لایحضره الفقیه، به کوشش حس موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۶ق.
(۹) ابن بابویه، محمد بن علی، کمال‌الدین، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.
(۱۰) ابن بابویه، محمد بن علی، «مشیخه الفقیه»، همراه ج۴ فقیه.
(۱۱) ابن خشاب، عبداللـه بن نصر، «تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم»، مجموعه نفیسه، قم، ۱۴۰۶ق.
(۱۲) ابن ندیم، الفهرست.
(۱۳) ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
(۱۴) برقی، احمد بن محمد، الرجال، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۱۵) برقی، احمد بن محمد، المحاسن، به کوشش جلال‌الدین محدث، قم، ۱۳۷۱ق.
(۱۶) حمیری، عبداللـه بن جعفر، قرب الاسناد، تهران، ۱۳۶۹ق.
(۱۷) خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایه الکبری، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۸) دلائل الامامه، منسوب به ابن رستم طبری، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۲م.
(۱۹) طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.
(۲۰) طوسی، محمد بن حسن، امالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۲۱) طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.
(۲۲) طوسی، محمد بن حسن، رجال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
(۲۳) طوسی، محمد بن حسن، عده الاصول، به کوشش محمد مهدی نجف، قم، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۲۴) طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
(۲۵) علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
(۲۶) علوی، علی بن احمد، نصره الواقفه، به کوشش احمد پاکتچی، منتشر نشده.
(۲۷) فخار بن معد موسوی، ایمان ابی‌طالب، به کوشش محمد بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م.
(۲۸) کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
(۲۹) کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
(۳۰) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۳۱) مسعودی، علین بن حسین، اثبات الوصیه، نجف، ۱۳۷۴ق.
(۳۲) مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جماعه المدرسین.
(۳۳) مفید، محمد بن محمد، المقنعه، تهران، ۱۲۷۶ق.
(۳۴) نجاشی، احمد بن علی، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
(۳۵) نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.


۱. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۳، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۲. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۴۷۶، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۳. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۴. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۳۳۳، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۵. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۶. مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ج۱، ص۸۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جماعه المدرسین.    
۷. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۴۴۱، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۸. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۳، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۹. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۳۳۳، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۱۰. مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ج۱، ص۸۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جماعه المدرسین.    
۱۱. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۳۳۳، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۱۲. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۳۳۳، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۱۳. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۴۴۱، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۱۴. برقی، احمد بن محمد، الرجال، ج۱، ص۱۱، تهران، ۱۳۴۲ش.
۱۵. برقی، احمد بن محمد، الرجال، ج۱، ص۱۷، تهران، ۱۳۴۲ش.
۱۶. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۱۷. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۳۳۳، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۱۸. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۴۴۱، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۱۹. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۳۶۴، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۲۰. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۴۴۱، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۲۱. برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۱، ص۳۰۹، به کوشش جلال‌الدین محدث، قم، ۱۳۷۱ق.    
۲۲. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۷، ص۱۸۵-۱۸۶، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.    
۲۳. ابن بابویه، محمد بن علی، امالی، ص۲۶۸، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.    
۲۴. ابن بابویه، محمد بن علی، «مشیخه الفقیه»، ج۴، ص۱۲۱، همراه ج۴ فقیه.
۲۵. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۱۷۸، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
۲۶. طوسی، محمد بن حسن، امالی، ج۲، ص۹۵، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
۲۷. طوسی، محمد بن حسن، امالی، ج۲، ص۱۵۷، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
۲۸. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۲۱۵، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۲۹. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۲۴۹، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۳۰. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۱، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۳۱. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۲۹۱، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
۳۲. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۲۴۰-۲۴۱، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۳۳. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۳۵۱-۳۵۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
۳۴. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۲۸۲-۲۸۴، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۳۵. حمیری، عبداللـه بن جعفر، قرب الاسناد، ص۱۴۶، تهران، ۱۳۶۹ق
۳۶. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۲۸۵، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
۳۷. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۱۲۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
۳۸. مسعودی، علین بن حسین، اثبات الوصیه، ج۱، ص۱۶۷-۱۶۸، نجف، ۱۳۷۴ق.
۳۹. دلائل الامامه، منسوب به ابن رستم طبری، ج۱، ص۱۶۳، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۲م.
۴۰. دلائل الامامه، منسوب به ابن رستم طبری، ج۱، ص۱۹۳، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۲م.
۴۱. ابن بابویه، علی بن حسین، الامامه و التبصره من الحیره،ص۴۹، قم، ۱۴۰۴ق؛    
۴۲. ابن بابویه، علی بن حسین، الامامه و التبصره من الحیره،ص۷۴، قم، ۱۴۰۴ق؛    
۴۳. مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه، ج۱، ص۱۶۱، نجف، ۱۳۷۴ق.
۴۴. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۳، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۴۵. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۴۷۶، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۴۶. ابن بابویه، محمد بن علی، «مشیخه الفقیه»، ص۱۸، همراه ج۴ فقیه.    
۴۷. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۱۷۸، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
۴۸. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۴۴۱، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۴۹. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۲۵۰، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۵۰. ابن بابویه، محمد بن علی، ثواب الاعمال، ص۱۳۰، نجف، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.    
۵۱. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۳۷، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۵۲. علوی، علی بن احمد، نصره الواقفه، شم‌ ۲۱ ،به کوشش احمد پاکتچی، منتشر نشده.
۵۳. علوی، علی بن احمد، نصره الواقفه، شم‌ ۲۳، به کوشش احمد پاکتچی، منتشر نشده.
۵۴. علوی، علی بن احمد، نصره الواقفه، شم‌ ۳۳، به کوشش احمد پاکتچی، منتشر نشده.
۵۵. کشی، محمد، معرفه الرجال، ج۱، ص۴۷۴-۴۷۶، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۵۶. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۴۴۱، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۵۷. کشی، محمد،معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۲۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۵۸. طوسی، محمد بن حسن، عده الاصول، ج۱، ص۳۸۴، به کوشش محمد مهدی نجف، قم، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۵۹. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۵۲۷-۵۲۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
۶۰. نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، ج۱، ص۴۲-۴۴، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۶۱. ابن بابویه، محمد بن علی، کمال‌الدین، ج۱، ص۳۰۸-۳۱۱، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.
۶۲. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۴۴۳، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.    
۶۳. طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار، ج۱، ص۲۰۳،به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.    
۶۴. علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۲۶۴، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۶۵. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۴۷۴-۴۷۶، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۶۶. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۱۷۸، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
۶۷. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۴۴۱، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۶۸. ابن بابویه، محمد بن علی، «مشیخه الفقیه»، ص۱۸ ، همراه ج۴ فقیه.
۶۹. ابن بابویه، محمد بن علی، علل الشرائع، ج۱، ص۱۵، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.    
۷۰. ابن بابویه، محمد بن علی، علل الشرائع، ج۱، ص۱۶، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.    
۷۱. ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، ج۱، ص۶۱۰-۶۳۷، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۲ش.    
۷۲. ابن ابی الثلج، محمد بن احمد، «تاریخ الائمه»، ج۱۵، مجموعۀ نفیسه، قم، ۱۴۰۶ق.
۷۳. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۶۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
۷۴. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۶۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
۷۵. خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایه الکبری، ج۱، ص۳۹، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.    
۷۶. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ج۱، ص۵۰، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
۷۷. ابن خشاب، عبداللـه بن نصر، «تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم»، ج۱، ص۱۶۱، مجموعه نفیسه، قم، ۱۴۰۶ق.
۷۸. خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایه الکبری، ج۱، ص۳۹، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.    
۷۹. علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۸۰. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۳۲۱، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۸۱. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۵.
۸۲. طوسی، محمد بن حسن،رجال، ج۱، ص۲۷۸، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۸۳. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۱۴۴، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.    
۸۴. برقی، احمد بن محمد، الرجال، ج۱، ص۱۳، تهران، ۱۳۴۲ش.
۸۵. برقی، احمد بن محمد، الرجال، ج۱، ص۱۸، تهران، ۱۳۴۲ش.
۸۶. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۰، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۸۷. مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ج۱، ص۸۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جماعه المدرسین.    
۸۸. ۲۷۸، طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۱۳۴، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۸۹. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۳۲۱، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۹۰. مفید، محمد بن محمد، المقنعه، ج۱، ص۳۸، تهران، ۱۲۷۶ق.
۹۱. فخار بن معد موسوی، ایمان ابی‌طالب، ج۱، ص۸۴، به کوشش محمد بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م.
۹۲. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۵۰۹، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
۹۳. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۵، ص ۱۱۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۹۴. ابن بابویه، محمد بن علی، «مشیخه الفقیه»، ص۵۵، همراه ج۴ فقیه.
۹۵. برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۱، ص۳۷، به کوشش جلال‌الدین محدث، قم، ۱۳۷۱ق.
۹۶. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۳۲۱، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۹۷. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۶۰، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
۹۸. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۷، ص۳۱۰، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
۹۹. ابن بابویه، محمد بن علی، «مشیخه الفقیه»، ص۵۵، همراه ج۴ فقیه.
۱۰۰. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۳۲۱، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۱۰۱. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۱۰۲. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۱۰۳. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۱۰، ص۲۵، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.
۱۰۴. علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۱۰۵. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۱۳۰، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
۱۰۶. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۳۵۸، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۱۰۷. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۹-۱۰، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۱۰۸. مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ج۱، ص۶۱-۶۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جماعه المدرسین.
۱۰۹. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۰، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۱۱۰. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۲۳۸-۲۳۹، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۱۱۱. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۲۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۱۱۲. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۲۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۱۱۳. ، کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۱۱۴. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۰، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۱۱۵. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۱۱۶. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۲۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، br /tag light_tag۱۳۴۸ش.
۱۱۷. علامۀ حلی، حسن بن یوسف، ، رجال، ج۱، ص۱۳۷ نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۱۱۸. علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۱۱۹. علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۱۲۰. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۵.
۱۲۱. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۱۳۰، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
۱۲۲. برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۱، ص۳۳۷، به کوشش جلال‌الدین محدث، قم، ۱۳۷۱ق.
۱۲۳. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۴۶۰، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
۱۲۴. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۴۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
۱۲۵. ابن بابویه، محمد بن علی ، فقیه من لایحضره الفقیه،ج۲، ص۲۷۴، به کوشش حس موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۶ق
۱۲۶. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۶۵، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.    
۱۲۷. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۸۰، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.    
۱۲۸. طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار، ج۱، ص۱۵۴، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.    
۱۲۹. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۴، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۱۳۰. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۱۲۹، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۱۳۱. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۱۴۱، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۱۳۲. خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایه الکبری، ج۱، ص۳۹، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.    
۱۳۳. آقابزرگ، الذریعه، ج۴، ص۱۴۷-۱۴۸.
۱۳۴. آقابزرگ، الذریعه، ج۱۱، ص۲۲۳



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوبصیر»،ج۵، ص۱۹۷۳.    



جعبه ابزار