• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

قبیله جهینه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جُهَینه، از قدیم‌ترین‌ قبایل‌ عرب‌، از شاخه‌های‌ قبیله‌ قضاعه‌ است.



سرزمین‌ امروزی‌ آنها در عربستان‌ در نزدیکی‌ رابغ‌، بین‌ مکه‌ و مدینه‌ ، است‌.
طول این‌ سرزمین‌، که‌ از شمال به‌ دیره‌ بَلِی و از جنوب به‌ جنوبِ شهر ینبُع‌البحر خاتمه می‌یابد، پنجاه‌ کیلومتر است‌ و عرض آن‌، که‌ از مغرب به‌ دریای‌ سرخ‌ و از مشرق‌ به‌ شهر مدینه‌ و ابتدای‌ وادی‌ بواط‌ می‌رسد، ۴۵ کیلومتر است.


بسیاری‌ از افراد قبیله جهینه‌ اکنون‌ در شهرهای‌ مدینه‌، جدّه‌ ، ینبع، املج، ریاض و غیره‌ ساکن شده‌اند.
[۱] محمدسلیمان‌ طیب‌، موسوعه‌ القبائل‌ العربیه‌، ج‌ ۱، ص‌ ۳۵۲، قاهره‌ ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۲] حمد جاسر، «قبیله‌ جهینه‌: فروعها و بلادها»، ش‌ ۴، ص‌ ۳۳۸ـ ۳۴۵، سال‌ ۱، ش‌ ۴ (شوال‌ ۱۳۸۶)، ش‌ ۶ (ذیحجه‌ ۱۳۸۶)، ش‌ ۱۱ (جمادی‌الاولی‌ ۱۳۸۷).
[۳] حمد جاسر، «قبیله‌ جهینه‌: فروعها و بلادها»، ش‌ ۶، ص‌ ۵۶۳ ـ۵۶۶، سال‌ ۱، ش‌ ۴ (شوال‌ ۱۳۸۶)، ش‌ ۶ (ذیحجه‌ ۱۳۸۶)، ش‌ ۱۱ (جمادی‌الاولی‌ ۱۳۸۷).
در مصر نیز طوایفی‌ از این‌ قبیله‌ در استانهای‌ قلیوبیه، شرقیه‌، وجه‌ بحری‌، قنا و وجه‌ قِبْلی‌ به‌ سر می‌برند.
[۴] محمدسلیمان‌ طیب‌، موسوعه‌ القبائل‌ العربیه‌، ج‌ ۱، ص‌ ۳۶۴ـ ۳۶۵، قاهره‌ ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۵] عبدالحکیم‌ وائلی‌، موسوعه‌ قبائل‌ العرب‌، ج‌ ۱، ص‌ ۲۸۲، عمان‌ ۲۰۰۲.



جمعیت‌ جُهَنی‌های‌ مصر در اواخر قرن‌ چهاردهم‌، حدود ۰۰۰، ۱۰۰ تن‌ تخمین‌ زده‌ شده‌ است. ‌
[۶] ابن‌حائک‌، کتاب‌ الاکلیل، ج‌۱، ص‌ ۲۶۳، پانویس‌ ۶۶۹، چاپ‌ محمد بن‌ علی‌ أکوع‌، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
در سودان نیز حدود پنجاه‌ طایفه‌ آنها بین‌ نیل تا تونس و برخی‌ از آن‌ها از جنوب‌ مصر تا کردوان‌ و دارفور مستقرند.
[۷] محمدسلیمان‌ طیب‌، موسوعه‌ القبائل‌ العربیه‌، ج‌ ۱، ص‌ ۳۷۱ـ۳۷۲، قاهره‌ ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۸] عمررضا کحّاله‌، معجم‌ قبائل‌ العرب‌ القدیمه‌ و الحدیثه‌، ج‌ ۱، ص‌ ۲۱۷، بیروت‌ ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۹] سلطان‌ طریخم‌ سرحانی‌، جامع‌ انساب‌ قبائل‌ العرب‌، ج۱، ص‌ ۵۰، دوحه‌: دارالثقافه‌، (بی‌تا).
در حماه و حلب نیز طوایفی‌ از جهینه‌ به‌ سر می‌برند.
[۱۰] ابن‌فضل‌اللّه‌ عمری‌، مسالک‌ الابصار فی‌ ممالک‌ الامصار، ج۱، ص‌ ۱۵۵، چاپ‌ دورویتا کرافولسکی‌، بیروت‌ ۱۴۰۶/ ۱۹۸۵.



نسب‌ این‌ قبیله‌ به‌ جهینه ‌بن‌ زید بن‌ لیث‌ و با چند واسطه‌ به‌ قضاعه‌ می‌رسد.
[۱۱] ابن‌حزم‌، جمهره‌ انساب‌العرب‌، ج۱، ص‌ ۴۴۴، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۲] محمدامین‌ سویدی‌، سبائک‌ الذَّهب‌ فی‌ معرفه‌ قبائل‌ العرب، ج۱، ص‌ ۱۶ـ ۲۵، بیروت‌: داراحیاءالعلوم‌، (بی‌تا).
[۱۳] مصطفی‌ حمیدی‌، قلائد الذَّهب‌ فی‌ معرفه‌ انساب‌ قبائل‌العرب‌، ج۱، ص‌ ۲۳، چاپ‌ کامل‌ سلمان‌ جبوری‌، بیروت‌ ۲۰۰۰.
قبیله‌ جهینه‌ شامل‌ دو شاخه‌ اصلی‌ ( بطن‌ ) به‌ نامهای‌ مالک‌ و موسی‌ بوده‌ است. ‌
[۱۴] عبدالحكیم‌ وائلی‌، موسوعه‌ قبائل‌ العرب‌، ج‌ ۱، ص‌ ۲۸۱، عمان‌ ۲۰۰۲.
[۱۵] سلطان‌ طریخم‌ سرحانی‌، جامع‌ انساب‌ قبائل‌ العرب‌، ج۱، ص‌ ۴۹، دوحه‌: دارالثقافه‌، (بی‌تا).



قبیله‌ جهینه‌ را جهینه‌ ابن‌صحار یا ابناء صحار نیز نامیده‌اند، چون‌ اولین‌ افرادی‌ بودند که‌ از صحرا گذشتند و به‌ حجاز مهاجرت‌ کردند.
[۱۶] ابن‌درید، کتاب‌ الاشتقاق‌، ج‌ ۱، ص‌ ۵۴۶، چاپ‌ عبدالسلام‌ محمدهارون‌، بغداد ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
قبل‌ از اسلام‌ ، قبیله‌ جهینه‌ با قبایل‌ قحطانی‌الاصلِ اوس و خزرج هم‌ جوار بودند.
این‌ دو قبیله‌ پس‌ از مدتی‌ شهرنشین‌ شدند ولی‌ جهینه‌ صحرانشینی‌ خود را حفظ‌ کرد و زودتر از قبایل‌ دیگر، بدون‌ مقاومت به‌ اسلام‌ گروید و به‌ مدینه‌ مهاجرت‌ کرد.
آنها در مدینه‌ مسجد و محله‌ خاصی‌ داشتند.
[۱۷] حمد جاسر، «قبیله‌ جهینه‌: فروعها و بلادها»، ش‌ ۱۱، ص‌ ۱۰۴۵، سال‌ ۱، ش‌ ۴ (شوال‌ ۱۳۸۶)، ش‌ ۶ (ذیحجه‌ ۱۳۸۶)، ش‌ ۱۱ (جمادی‌الاولی‌ ۱۳۸۷).
[۱۸] عبداللّه‌ خورشید بری‌، القبائل‌ العربیه‌ فی‌ مصرفی‌ القرون‌ الثلاثه‌ الاولی‌ للهجره‌، ج۱، ص‌ ۲۳۹، قاهره (۱۹۹۲).
[۱۹] محمدعاید حبیشی‌ جهنی‌، «جهینه‌ و فروعها قدیماً و حدیثاً»، ج۱، ص‌ ۱۳۲، العرب‌، سال‌ ۱۱، ش‌ ۱ و ۲ (رجب‌ و شعبان‌ ۱۳۹۶).



پیش‌ از اسلام‌، سرزمین‌ جهینه‌ از مغربِ مدینه‌ به‌ موازات‌ دریای‌ سرخ‌ تا مفیض‌، در وادی‌ حمض، ادامه‌ داشت‌ و از مغرب‌، تا نزدیکی‌ علاء (شامل‌ وادیها و کوههای‌ مغرب‌ مدینه‌) می‌رسید.
شمال‌ آن‌ به‌ کوههای‌ رضْوی، اشعر و اَجْرَد و مغرب‌ آن‌ به‌ وادیهای‌ بواط‌، ینبع‌النخیل‌ و عیص‌ محدود می‌شد.
[۲۰] عبداللّه‌ بن‌ عبدالعزیز بکری‌، معجم‌ ما استعجم‌ من‌ اسماءالبلاد و المواضع‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۱۲، چاپ‌ مصطفی‌ سقا، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۱] عبداللّه‌ بن‌ عبدالعزیز بکری‌، معجم‌ ما استعجم‌ من‌ اسماءالبلاد و المواضع‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۵۴، چاپ‌ مصطفی‌ سقا، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۲] عبداللّه‌ بن‌ عبدالعزیز بکری‌، معجم‌ ما استعجم‌ من‌ اسماءالبلاد و المواضع‌، ج‌ ۲، ص‌ ۶۵۶، چاپ‌ مصطفی‌ سقا، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۳] محمدعاید حبیشی‌ جهنی‌، «جهینه‌ و فروعها قدیماً و حدیثاً»، ج۱، ص‌ ۱۳۱، العرب‌، سال‌ ۱۱، ش‌ ۱ و ۲ (رجب‌ و شعبان‌ ۱۳۹۶).
حورا، از بندرهای‌ مشهور قبل‌ از اسلام‌، از شهرهای‌ قدیمی‌ قبیله‌ جهینه‌ و ذی‌المَروه‌ (ام‌ زَرَب‌) شهر دیگر آن‌ بود که‌ اخبار این‌ شهر در ذکر مسیر پیامبر اکرم‌ صلی‌اللّه‌وعلیه‌وآل‌وسلم‌ به‌ سوی‌ وادی‌القری آمده‌ است‌.


یکی‌ از گزینه‌های‌ پیشنهادی‌ برای‌ تعیین‌ مبدأ تاریخ‌ اسلام‌، تاریخ‌ خروج‌ جهینه‌ و برادرانش‌ از تهامه‌ بود.
[۲۴] طبری‌، تاریخ طبری، ج‌ ۲، ص‌ ۳۹۰ـ۳۹۱، (بیروت‌).



افراد قبیله‌ جهینه‌ در کوفه و بصره در مواقع‌ لزوم‌ به‌ خلفای‌ فاطمی‌ یاری‌ می‌رساندند و در همین‌ دوره‌ به‌ مصر مهاجرت‌ کردند و به‌ تدریج‌ از مصر سفلا به‌ مصر علیا رفتند تا جایی‌ که‌ بیشتر اعراب‌ صعید مصر (جنوب‌ مصر) از این‌ قبیله‌ بودند.
[۲۵] عبداللّه‌ خورشید بری‌، القبائل‌ العربیه‌ فی‌ مصرفی‌ القرون‌ الثلاثه‌ الاولی‌ للهجره‌، ج۱، ص‌ ۲۳۹، قاهره (۱۹۹۲).
[۲۶] احمد بن‌ علی‌ مقریزی‌، البیان‌ و الاءعراب‌ عمّا بأرض‌ مصر من‌ الاعراب‌ للمقریزی‌، ج۱، ص‌ ۳۲، چاپ‌ عبدالمجید عابدین‌، قاهره ۱۹۶۱.
یعقوبی (متوفی‌ اواخر قرن‌ سوم‌ )
[۲۷] یعقوبی‌، البلدان، ص‌ ۳۳۳ـ ۳۳۵.
از حضور قبیله‌ جهینه‌ در مصر، به‌ ویژه‌ در اطراف‌ معادن‌ تِبر و رحم‌ و میزاب‌، خبر داده‌ است‌.


پس‌ از قتل عثمان و اقامت‌ گزیدن‌ حضرت‌ علی‌ علیه‌السلام‌ در سرزمین‌ ینبُع‌ (محل‌ استقرار قبیله‌ جهینه‌)، افراد این‌ قبیله‌ با اتباع‌ آن‌ حضرت‌ پیوندهای خویشاوندی‌ پیدا کردند و پیوسته‌ از حکام مکه‌، که‌ از علویان بودند، پشتیبانی‌ می‌کردند.
زمانی‌ که‌ شریف‌ قَتادِه‌، نیای‌ حکام‌ مکه‌، نفوذ خود را از مکه‌ تا مدینه‌ و نجد گسترش‌ می‌داد، قبیله‌ جهینه‌ یکی‌ از ستونهای‌ لشکریان‌ وی‌ بود.
در مصر نیز نظارت‌ بر بخشی‌ از راههای‌ زمینی‌ حجاج و تأمین‌ امنیت‌ آنها بر عهده‌ جهینه‌ بود که‌ باعث‌ استحکام‌ هرچه‌ بیشتر رابطه‌ افراد این‌ قبیله‌ با حکام‌ مصر می‌شد.
[۲۸] محمدعاید حبیشی‌ جهنی‌، «جهینه‌ و فروعها قدیماً و حدیثاً»، ج۱، ص‌ ۱۳۶، العرب‌، سال‌ ۱۱، ش‌ ۱ و ۲ (رجب‌ و شعبان‌ ۱۳۹۶).
در قرن‌ دهم‌، با اینکه‌ امنیت‌ جاده‌های‌ حجاج‌ در مصر برعهده‌ این‌ قبیله‌ بود، ولی‌ قحطی‌ و سختی‌ معیشت در سرزمین‌ جهینه‌، آنها را نیازمند حجاج‌ نمود.
از سوی‌ دیگر، اختلافاتی‌ نیز میان‌ والی‌ مکه‌ و یکی‌ از حکام‌ مصر به‌ وجود آمد و والی مکه‌ جهنی‌ها را تشویق‌ به‌ تاراج اموال‌ حجاج‌ کرد.
شدت‌ اختلافها چنان‌ بود که‌ حکام‌ مصر لشکری‌ به‌ جنگ‌ جهینه‌ روانه‌ کردند.
[۲۹] محمدعاید حبیشی‌ جهنی‌، «جهینه‌ و فروعها قدیماً و حدیثاً»، ج۱، ص‌ ۱۲۷، العرب‌، سال‌ ۱۱، ش‌ ۱ و ۲ (رجب‌ و شعبان‌ ۱۳۹۶).
در زمان‌ حکومت‌ عثمانیها بر مصر (اوایل‌ قرن‌ سیزدهم‌ و اواخر قرن‌ چهاردهم‌)، حجاز، طبق‌ تقسیمات‌ اداری‌ سنّتی‌، به‌ هجده‌ امارت تقسیم‌ شد که‌ دو امارت‌ املج‌ و ینبع‌ محل‌ استقرار قبیله‌ جهینه‌ بودند.
[۳۰] فؤاد حمزه‌، قلب‌ جزیره‌العرب‌، ج۱، ص‌ ۷۱ـ۷۳، قاهره ‌۱۴۲۳/۲۰۰۲.



در سرشماری قبیله‌ جهینه‌ ــ که‌ به‌ دستور ابراهیم‌پاشا، فرزند محمدعلی‌پاشا (خدیو مصر، حک: ۱۲۲۰ـ ۱۲۶۵/ ۱۸۰۵ـ ۱۸۴۸)، صورت‌ گرفت‌ ــ تعداد آن‌ها حدود ۰۰۰، ۴۰ تن‌ گزارش شده‌ است. ‌
[۳۱] ابن‌حائک‌، کتاب‌ الاکلیل، ج‌۱، ص‌ ۲۶۳، پانویس‌ ۶۶۹، چاپ‌ محمد بن‌ علی‌ أکوع‌، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷.



زید بن‌ خالد و عُقْبه ‌بن‌ عامر، از صحابه‌ پیامبر اکرم‌،
[۳۲] احمد بن‌ علی‌ قلقشندی‌، قلائدالجمان‌ فی‌ التعریف‌ بقبائل‌ عرب‌ الزمان‌، ج۱، ص‌ ۴۴، چاپ‌ ابراهیم‌ ابیاری‌، قاهره‌ ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
و عبدالشارق ‌بن‌ عبدالعزی‌ و علاء بن‌ موسی‌، از شعرا، به‌ جهینه‌ منسوب‌اند.
[۳۳] ابن‌سعید مغربی‌، نشوه‌الطرب‌ فی‌ تاریخ‌ جاهلیه‌ العرب‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۷۵، چاپ‌ نصرت‌ عبدالرحمان‌، عمان‌ ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۳۴] محمدسلیمان‌ طیب‌، موسوعه‌ القبائل‌ العربیه‌، ج‌ ۱، ص‌ ۴۱۹ـ۴۲۰، قاهره‌ ۱۴۲۱/۲۰۰۱.



(۱) ابن‌حائک‌، کتاب‌ الاکلیل، ج‌ ۱، چاپ‌ محمد بن‌ علی‌ أکوع‌، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
(۲) ابن‌حزم‌، جمهره‌ انساب‌العرب‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۳) ابن‌درید، کتاب‌ الاشتقاق‌، چاپ‌ عبدالسلام‌ محمدهارون‌، بغداد ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
(۴) ابن‌سعید مغربی‌، نشوه‌الطرب‌ فی‌ تاریخ‌ جاهلیه‌ العرب‌، چاپ‌ نصرت‌ عبدالرحمان‌، عمان‌ ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۵) ابن‌فضل‌اللّه‌ عمری‌، مسالک‌ الابصار فی‌ ممالک‌ الامصار، چاپ‌ دورویتا کرافولسکی‌، بیروت‌ ۱۴۰۶/ ۱۹۸۵.
(۶) عبداللّه‌ خورشید بری‌، القبائل‌ العربیه‌ فی‌ مصرفی‌ القرون‌ الثلاثه‌ الاولی‌ للهجره‌، قاهره (۱۹۹۲).
(۷) عبداللّه‌ بن‌ عبدالعزیز بکری‌، معجم‌ ما استعجم‌ من‌ اسماءالبلاد و المواضع‌، چاپ‌ مصطفی‌ سقا، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۸) محمدعاید حبیشی‌ جهنی‌، «جهینه‌ و فروعها قدیماً و حدیثاً»، العرب‌، سال‌ ۱۱، ش‌ ۱ و ۲ (رجب‌ و شعبان‌ ۱۳۹۶).
(۹) حمد جاسر، «قبیله‌ جهینه‌: فروعها و بلادها»، سال‌ ۱، ش‌ ۴ (شوال‌ ۱۳۸۶)، ش‌ ۶ (ذیحجه‌ ۱۳۸۶)، ش‌ ۱۱ (جمادی‌الاولی‌ ۱۳۸۷).
(۱۰) مصطفی‌ حمیدی‌، قلائد الذَّهب‌ فی‌ معرفه‌ انساب‌ قبائل‌العرب‌، چاپ‌ کامل‌ سلمان‌ جبوری‌، بیروت‌ ۲۰۰۰.
(۱۱) سلطان‌ طریخم‌ سرحانی‌، جامع‌ انساب‌ قبائل‌ العرب‌، دوحه‌: دارالثقافه‌، (بی‌تا).
(۱۲) سمعانی، الانساب‌.
(۱۳) محمدامین‌ سویدی‌، سبائک‌ الذَّهب‌ فی‌ معرفه‌ قبائل‌ العرب، بیروت‌: داراحیاءالعلوم‌، (بی‌تا).
(۱۴) عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، لب‌اللباب‌ فی‌ تحریر الانساب‌، چاپ‌ محمد احمد عبدالعزیز و اشرف‌ احمد عبدالعزیز، بیروت‌ ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۱۵) طبری‌، تاریخ طبری (بیروت‌).
(۱۶) فؤاد حمزه‌، قلب‌ جزیره‌العرب‌، قاهره ‌۱۴۲۳/۲۰۰۲.
(۱۷) احمد بن‌ علی‌ قلقشندی‌، قلائدالجمان‌ فی‌ التعریف‌ بقبائل‌ عرب‌ الزمان‌، چاپ‌ ابراهیم‌ ابیاری‌، قاهره‌ ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۱۸) عمررضا کحّاله‌، معجم‌ قبائل‌ العرب‌ القدیمه‌ و الحدیثه‌، بیروت‌ ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۱۹) محمدسلیمان‌ طیب‌، موسوعه‌ القبائل‌ العربیه‌، قاهره‌ ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۲۰) احمد بن‌ علی‌ مقریزی‌، البیان‌ و الاءعراب‌ عمّا بأرض‌ مصر من‌ الاعراب‌ للمقریزی‌، چاپ‌ عبدالمجید عابدین‌، قاهره ۱۹۶۱.
(۲۱) عبدالحکیم‌ وائلی‌، موسوعه‌ قبائل‌ العرب‌، عمان‌ ۲۰۰۲.
(۲۲) یعقوبی‌، البلدان.


۱. محمدسلیمان‌ طیب‌، موسوعه‌ القبائل‌ العربیه‌، ج‌ ۱، ص‌ ۳۵۲، قاهره‌ ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۲. حمد جاسر، «قبیله‌ جهینه‌: فروعها و بلادها»، ش‌ ۴، ص‌ ۳۳۸ـ ۳۴۵، سال‌ ۱، ش‌ ۴ (شوال‌ ۱۳۸۶)، ش‌ ۶ (ذیحجه‌ ۱۳۸۶)، ش‌ ۱۱ (جمادی‌الاولی‌ ۱۳۸۷).
۳. حمد جاسر، «قبیله‌ جهینه‌: فروعها و بلادها»، ش‌ ۶، ص‌ ۵۶۳ ـ۵۶۶، سال‌ ۱، ش‌ ۴ (شوال‌ ۱۳۸۶)، ش‌ ۶ (ذیحجه‌ ۱۳۸۶)، ش‌ ۱۱ (جمادی‌الاولی‌ ۱۳۸۷).
۴. محمدسلیمان‌ طیب‌، موسوعه‌ القبائل‌ العربیه‌، ج‌ ۱، ص‌ ۳۶۴ـ ۳۶۵، قاهره‌ ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۵. عبدالحکیم‌ وائلی‌، موسوعه‌ قبائل‌ العرب‌، ج‌ ۱، ص‌ ۲۸۲، عمان‌ ۲۰۰۲.
۶. ابن‌حائک‌، کتاب‌ الاکلیل، ج‌۱، ص‌ ۲۶۳، پانویس‌ ۶۶۹، چاپ‌ محمد بن‌ علی‌ أکوع‌، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
۷. محمدسلیمان‌ طیب‌، موسوعه‌ القبائل‌ العربیه‌، ج‌ ۱، ص‌ ۳۷۱ـ۳۷۲، قاهره‌ ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۸. عمررضا کحّاله‌، معجم‌ قبائل‌ العرب‌ القدیمه‌ و الحدیثه‌، ج‌ ۱، ص‌ ۲۱۷، بیروت‌ ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۹. سلطان‌ طریخم‌ سرحانی‌، جامع‌ انساب‌ قبائل‌ العرب‌، ج۱، ص‌ ۵۰، دوحه‌: دارالثقافه‌، (بی‌تا).
۱۰. ابن‌فضل‌اللّه‌ عمری‌، مسالک‌ الابصار فی‌ ممالک‌ الامصار، ج۱، ص‌ ۱۵۵، چاپ‌ دورویتا کرافولسکی‌، بیروت‌ ۱۴۰۶/ ۱۹۸۵.
۱۱. ابن‌حزم‌، جمهره‌ انساب‌العرب‌، ج۱، ص‌ ۴۴۴، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۲. محمدامین‌ سویدی‌، سبائک‌ الذَّهب‌ فی‌ معرفه‌ قبائل‌ العرب، ج۱، ص‌ ۱۶ـ ۲۵، بیروت‌: داراحیاءالعلوم‌، (بی‌تا).
۱۳. مصطفی‌ حمیدی‌، قلائد الذَّهب‌ فی‌ معرفه‌ انساب‌ قبائل‌العرب‌، ج۱، ص‌ ۲۳، چاپ‌ کامل‌ سلمان‌ جبوری‌، بیروت‌ ۲۰۰۰.
۱۴. عبدالحكیم‌ وائلی‌، موسوعه‌ قبائل‌ العرب‌، ج‌ ۱، ص‌ ۲۸۱، عمان‌ ۲۰۰۲.
۱۵. سلطان‌ طریخم‌ سرحانی‌، جامع‌ انساب‌ قبائل‌ العرب‌، ج۱، ص‌ ۴۹، دوحه‌: دارالثقافه‌، (بی‌تا).
۱۶. ابن‌درید، کتاب‌ الاشتقاق‌، ج‌ ۱، ص‌ ۵۴۶، چاپ‌ عبدالسلام‌ محمدهارون‌، بغداد ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
۱۷. حمد جاسر، «قبیله‌ جهینه‌: فروعها و بلادها»، ش‌ ۱۱، ص‌ ۱۰۴۵، سال‌ ۱، ش‌ ۴ (شوال‌ ۱۳۸۶)، ش‌ ۶ (ذیحجه‌ ۱۳۸۶)، ش‌ ۱۱ (جمادی‌الاولی‌ ۱۳۸۷).
۱۸. عبداللّه‌ خورشید بری‌، القبائل‌ العربیه‌ فی‌ مصرفی‌ القرون‌ الثلاثه‌ الاولی‌ للهجره‌، ج۱، ص‌ ۲۳۹، قاهره (۱۹۹۲).
۱۹. محمدعاید حبیشی‌ جهنی‌، «جهینه‌ و فروعها قدیماً و حدیثاً»، ج۱، ص‌ ۱۳۲، العرب‌، سال‌ ۱۱، ش‌ ۱ و ۲ (رجب‌ و شعبان‌ ۱۳۹۶).
۲۰. عبداللّه‌ بن‌ عبدالعزیز بکری‌، معجم‌ ما استعجم‌ من‌ اسماءالبلاد و المواضع‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۱۲، چاپ‌ مصطفی‌ سقا، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۱. عبداللّه‌ بن‌ عبدالعزیز بکری‌، معجم‌ ما استعجم‌ من‌ اسماءالبلاد و المواضع‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۵۴، چاپ‌ مصطفی‌ سقا، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۲. عبداللّه‌ بن‌ عبدالعزیز بکری‌، معجم‌ ما استعجم‌ من‌ اسماءالبلاد و المواضع‌، ج‌ ۲، ص‌ ۶۵۶، چاپ‌ مصطفی‌ سقا، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۳. محمدعاید حبیشی‌ جهنی‌، «جهینه‌ و فروعها قدیماً و حدیثاً»، ج۱، ص‌ ۱۳۱، العرب‌، سال‌ ۱۱، ش‌ ۱ و ۲ (رجب‌ و شعبان‌ ۱۳۹۶).
۲۴. طبری‌، تاریخ طبری، ج‌ ۲، ص‌ ۳۹۰ـ۳۹۱، (بیروت‌).
۲۵. عبداللّه‌ خورشید بری‌، القبائل‌ العربیه‌ فی‌ مصرفی‌ القرون‌ الثلاثه‌ الاولی‌ للهجره‌، ج۱، ص‌ ۲۳۹، قاهره (۱۹۹۲).
۲۶. احمد بن‌ علی‌ مقریزی‌، البیان‌ و الاءعراب‌ عمّا بأرض‌ مصر من‌ الاعراب‌ للمقریزی‌، ج۱، ص‌ ۳۲، چاپ‌ عبدالمجید عابدین‌، قاهره ۱۹۶۱.
۲۷. یعقوبی‌، البلدان، ص‌ ۳۳۳ـ ۳۳۵.
۲۸. محمدعاید حبیشی‌ جهنی‌، «جهینه‌ و فروعها قدیماً و حدیثاً»، ج۱، ص‌ ۱۳۶، العرب‌، سال‌ ۱۱، ش‌ ۱ و ۲ (رجب‌ و شعبان‌ ۱۳۹۶).
۲۹. محمدعاید حبیشی‌ جهنی‌، «جهینه‌ و فروعها قدیماً و حدیثاً»، ج۱، ص‌ ۱۲۷، العرب‌، سال‌ ۱۱، ش‌ ۱ و ۲ (رجب‌ و شعبان‌ ۱۳۹۶).
۳۰. فؤاد حمزه‌، قلب‌ جزیره‌العرب‌، ج۱، ص‌ ۷۱ـ۷۳، قاهره ‌۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۳۱. ابن‌حائک‌، کتاب‌ الاکلیل، ج‌۱، ص‌ ۲۶۳، پانویس‌ ۶۶۹، چاپ‌ محمد بن‌ علی‌ أکوع‌، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
۳۲. احمد بن‌ علی‌ قلقشندی‌، قلائدالجمان‌ فی‌ التعریف‌ بقبائل‌ عرب‌ الزمان‌، ج۱، ص‌ ۴۴، چاپ‌ ابراهیم‌ ابیاری‌، قاهره‌ ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۳۳. ابن‌سعید مغربی‌، نشوه‌الطرب‌ فی‌ تاریخ‌ جاهلیه‌ العرب‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۷۵، چاپ‌ نصرت‌ عبدالرحمان‌، عمان‌ ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۳۴. محمدسلیمان‌ طیب‌، موسوعه‌ القبائل‌ العربیه‌، ج‌ ۱، ص‌ ۴۱۹ـ۴۲۰، قاهره‌ ۱۴۲۱/۲۰۰۱.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «قبیله جهینه»، شماره۵۲۹۸.    



جعبه ابزار